علت بسیط و علت مرکب

كلمات كليدي : علت بسيط، علت مركب، بسيط خارجي، بسيط عقلي، تركيب خارجي، تركيب عقلي، تركيب تحليلي

نویسنده : مهدي افضلي

یکی از تقسیمات علت، تقسیم آن به بسیط و مرکب است، علت بسیط علتی است که جزء ندارد، ولی علت مرکب علتی است که جزء دارد. از شناخت علت مرکب خود به خود علت بسیط شناخته خواهد شد. به همین دلیل نخست اقسام ترکیب را نام‌ می‌بریم تا علت مرکب روشن شود، سرانجام علت بسیط متمایز خواهد شد.

ترکیب نیز گاه ترکیب حقیقی است و گاه ترکیب اعتباری. در تقسیم علت به بسیط و مرکب، همه اقسام ترکیب مد نظر نیست؛ تنها ترکیب‌هایی که در بحث علت و معلول دخیل باشند مورد توجه قرار خواهند گرفت.

ترکیب خارجی

اجسام به دلیل آن‌که مرکب از ماده و صورت می‌باشند، نوعی از ترکیب را می‌سازند که از آن به ترکیب خارجی تعبیر می‌شود؛ طبعا علت چنین موجوداتی نیز مرکب خواهد بود. از باب نمونه انسان در خارج مرکب از نفس و بدن است. در این‌گونه موارد علتی‌که موجب پیدایش چنین معلول‌هایی می‌شود علت مرکب خواهد بود. در مقابل چنین ترکیب، بساطت به معنای عدم ترکب از ماده و صورت وجود دارد. از باب نمونه وقتی عقول ملاحظه شوند، دیده می‌شود که ترکیب از ماده و صورت در آن‌ها معنا ندارد. این‌گونه امور چه بخواهند معلول باشند و چه علت در هر دو صورت به لحاظ خارج بساطت دارند.

ترکیب عقلی

ترکیب عقلی ترکیبی است که در ظرف تحلیل ذهنی یک شیء به امور و حیثیات گوناگون تحلیل می‌شود؛ ممکن است در خارج این پدیده بساطت داشته باشد. مانند ترکیب انسان ذهنی از جنس و فصل.

ترکیب از وجود و ماهیت

این نوع ترکیب در تمام ماسوی‌ الله راه دارد و تنها خداوند متعال از آن منزه است. زیرا قاعده کلی "کل ممکن زوج ترکیبی من ماهیه و وجود" در همه ممکنات سریان دارد. بدین ترتیب علت، گاه به لحاظ خارج و گاه به لحاظ عقلی مرکب است، گاه از منظر خارج و عقل بسیط است، اما به لحاظ وجود و ماهیت واجد ترکیب می‌باشد. در این میان علتی که در آن هیچ گونه ترکیبی راه ندارد، وجود واجب تعالی است که از همه انواع ترکیب مبراست. اما سایر علل همگی از نوعی ترکیب برخورداراند. حتی در مورد صادر اول که نزدیک‌تر از همه به واجب تعالی است، ترکیب از وجود و ماهیت راه دارد.