انگیزه نگارش تفسیر فروغ
دورانی که ما در آن زندگی می کنیم عصر تمدن و تکنولوژی و شکوفایی اندیشه و کنکاشهای تئوریهای علمی در افق افکار روز، بزرگترین طراوت و تازگی را از نظر محتوا و یکتایی دنبال می کند.
در اثر بالا بودن تعداد دانشها و رشته های تحصیلی، دیدگاهها و نگاهها متفاوت گشته است. بطوری که دنبال خلق کتاب مقدسی اند که پاسخگوی نیازهایشان باشد؛ و بعضاً ناکافی بودن قرآن را در اذهان بی پیرایه ی جوانان القاء می کنند.
بیان عده ای که آمیخته با دلسوزی است، در راستای اغوای اندیشه ی زودباوران عصر حاضر، پیمانه تلاش را علیه جوانی و تازگی نور مبین آئین اسلام، تقسیم نمودند و چهره ی قرآن را زیر چتر این گونه شبهات پنهان نمایند و نقابی را بر روی آیات الهی بیافکنند. تفسیر فروغ نکات لازمی را به روشنفکران و نواندیشان و طرفداران طراوت و تازگی ابلاغ می کند.
1 – بطون قرآن بر همگان تجلی نمی کند و همه ی چشمها قدرت دیدن آن را ندارند. باید مقدماتی را طی نمود تا به پاره ای از تجلیات قرآنی رسید. دیده هایی که در لوای گناه و آلودگی نابینا گشته است، هرگز نمی تواند قرآن را به شایستگی درک کند.
2 – امیرمومنان(ع) درباره ی قرآن و نیاز به تفسیسر در هر عصری می فرماید: «هذا القرآن هو خط مستور بین الدفتین، لا ینطق بلسان و لا بدله من ترجمان و انما ینطق عنه الرجال».
این قرآن، نوشته ای است که میان دو جلد پنهان شده، دارای زبان سخنگو نیست، بلکه نیازمند به مترجم است، مردانی باید سخنگوی آیات الهی که در میان صفحات کاغذ نوشته شده است، باشند.
گستره تفسیر فروغ
نویسندگان تفاسیر قرآن دارای مشارب گوناگونی اند که مجموعه شیوه های آنان عبارتند از:
1 – ادبی: صرفاً بیان صرف و نحو و لغت می پردازند.
2 – معانی بیان: مباحث بلاغت و فصاحت را دنبال می کنند.
3 – تفسیری: در صدد ترجمه ظاهری الفاظ اند.
4 – روایی: آنچه از معصومین(ع) رسیده است، نقل می کنند.
5 – علوم طبیعی: مباحثی که مربوط به زمین و حیوانات و آسمانها است، موشکافی می کنند تا از این راه، مردم را به هدایت دعوت کنند.
6 – عرفانی: مشرب عرفانی گاهی بگونه ای است که بسوی تصوف محض کشیده شده است و گاهی اشراقات و الهاماتی است که آنها را واردات قلبی می نامند.
7 – فلسفی: آنانی که مشرب فلسفی و منطقی دارند، قرآن و مفاهیم آن را از راه قواعد عقلی، با استناد به آیات و روایات بررسی می کنند. نظیر اینکه فلان آیه اشاره به برهان تمانع دارد.
8 – روانشناسی
9 – اخلاقی
- و ... .
آیات خداشناسی و امام شناسی و فرجام شناسی در بخش علم کلام و اعتقادات و عرفان و اخلاق بر پایه ی ظهوری که از آنها می توان استفاده نمود. و آیات آفاقی و انفسی مانند دعوت به اندیشه در آسمان و ستارگان و زمین و کوه ها و گیاهان و سیر در زمین در بخشهای نجومی و طبیعی و برخی از علوم، و آیات مربوط به گزاره های بهداشت روانی و خانواده و اجتماعی، جنین شناسی و کشاورزی، در بخش خاص، با فرمولهای زیبا بررسی شود.
این نکته حائز اهمیت است که ما در صدد تطبیق قرآن بر تئوریهای علمی نیستیم؛ چه اینکه تئوریهای علمی هر عصر و زمان، عوض می شود و مدت آن فرمول به پایان می رسد در حالی که قرآن ، قوانینی را مطرح می کند که هرگز قابل تغییر نیست. ما در اندیشه ی ارائه متون علمی در هر دانشی هستیم و مدعی تدوین برخی از مباحث علوم در بخشهای مختلف از سوی علمای اسلام، می باشیم. و دانش پژوهان را برای تدبر در قرآن، در راستای برداشتهای صحیح علمی، تشویق می کنیم؛ چه اینکه وقتی هر حرفی از حروف قرآن بر طبق روایات هفتاد معنا دارد، چرا از اندیشه در قرآن، کوتاهی بورزیم.
ما انزوای علمی قرآن را قبول نداریم بلکه سرآمد تمام دانشها را قرآن می دانیم. و «تبیان کل شیء» محدود به چیزهایی که به امر هدایت باز گردد، نمی شود. برای اینکه قرآن توشه ی همه بندگان است با تفاوتی که در ایشان و فهم هایشان وجود دارد. ولی هر یک از آنها برحسب جایگاه و مرتبه، از این نوشته، آذوقه بر می دارند و همه ی ساختمان وجودی از جهان حسی، طبیعی، عقلانی، را هدایت می کند و موازی با دانشهای روز، انسان را سیراب می کند مشروط بر اینکه از ابزار تطبیقی که برخی دچار شده اند، استفاده نشود. و قرآن را بر دانستنیهای فلان دانشمند غربی یا اروپایی تطبیق ندهند.
شیوه کاربردی
محققان پس از طبقه بندی به دو گروه تقسیم شده اند. گروهی که به تفاسیر موجود و مقالات و گفته ها و ناگفته ها مراجعه می کنند، پس از کشف گزینه، در فیش خاص نوشته می شود و به گروه دوم که شورای پژوهشی اند، تحویل داده می شود، آنگاه پس از بحث و بررسی با متخصصان همان رشته، در جمع آن شوراء املاء می شود.
تاکنون بیش از هزار ساعت درباره «بسم الله الرحمن الرحیم» تحقیق شده است، و به صورت یک جلد در اختیار خوانندگان ارائه می شود.
نقاط ضعف :
1. کتاب فهرست ندارد .
2. فهرست منابع ومآخذ ندارد.
3. تطبیق باسایر دانش ها بدون استناد به آنها
نمونه :
a. دانشهای روانشناسی « از نظر روانشناسان ، نخستین واردات قلبی ویا حالتی که بردل آدمی وارد می شود ، خاطره ها ونگرانی ها است ؛ که آدمی را به خود سرگرم می سازد چنین روانی هرگز نمی تواند بایسته های انسانی را درقوای اداراکی خویش هضم نماید . بنابراین ، نیاز درمان از راه روان پزشک دارد .تابرای او نسخه ای تجویز نماید…»[1]
b. مبحث «ملل ونحل » بدون استناد به عقاید ومنابع عقیدتی وتاریخی زرد تشتیان :
« کسانی که زردتشت را یگانه پرست می دانند می کوشند اهورامزدا را با الله تطبیق دهند ، از این نکته غافلند که به هیچ وجه نمی توان اهورامزدا را مساوی با الله دانست…» [2]
4. استناد به منابع غیر دست اول با امکان سهولت مراجعه به منابع دست اول .
a. استناد به روایات از تفسیر نمونه[3] و«المحرر الوجیز »
b. استناد به «فصلنامه کلام اسلامی » در استفاده از عقاید زرد تشتیان در باره «اهورامزدا»:
«دلیل دیگر ؛ایرانیان زردتشتی وقتی که مسلمان شدند خواستند تعبیرات اسلامی را به فارسی برگردانند ، هرگز کلمه الله را به کلمه اهورامزدا ترجمه نکردند، بلکه کلمه الله را به خدا ترجمه کردند که مخفف «خودآی » ناآفریده ؛ هرچند این کلمه …»[4].
5. پرداختن به اقوال شاذ ومشهور واستناد به الفاظ واصطلاحات خاصه آنها وبدون تنقیح ونتیجه گیری از این اقوال
a. کل مبحث دانشهای ادبی [5]
b. دانشهای فلسفی [6]
c. دانشهای کلامی [7]
d. دانشهای عرفانی [8]
e. دانشهای اصولی [9]
6. قصور مطلب از اثبات ادعا
برآورده نشدن توقع خواننده (مخاطب) از عنوان ذکر شده :
a. دانش 14- معنای «رحمن» و«رحیم» در پیشگاه عارف :
«رحمان ،آن کسی است که وجود وکمال را برهمه موجودات به مقتضای حکمت وقابلیت هر موجودی ، افاضه می کند؛ به گونه ای که آغاز آفرینش هر آفریده ای نیازمند به رحمت رحمانیه خداست…»[10]
b. دانش 25- نقطه«بسم» ترجمان سرّولایت:
«بنیانگذار انقلاب شکوهمند اسلامی امام خمینی (ره) روایت معروف امیرالمؤمنین علیه السلام درباره نقطه تحت «باء»که فرمودند : «من نقطه تحت باء هستم » را از دیدگاه عرفان چنین بیان فرمودند :«تمام دایره وجود وتجلیات غیب وشهود که …» [11]
7. نقل قول از برداشتهای ذوقی سایرین
a. دانش 6- پیدایش جهان به نام خدا :
«ازدیدگاه معارف در« بسم الله الرحمن الرحیم » ظهوری است مربوط به پیدایش جهان و آن ظهور را ازمتعلق «بسم الله » به دست می آورند…»[12]
b. دانش 7- معنای «الله » ازدیدگاه عارف:
«محی الدین عربی در معنای الله می گوید: والله اسم للذات الهیه من حیث هی هی علی الاطلاق لا باعتبار اتصافها بالصفات ولا باعتبار لا اتصافها …» [13]
c. دانش 8- درک عارفانه ازحروف«بسم الله الرحمن الرحیم»:
«در باره هر یک از کلمات« بسم الله الرحمن الرحیم »ذوقیات عرفانی وکشفیات بسیاری درنوشته های اهل معرفت موجود است ؛ آن دسته ازاهل معرفتی که به معنای حقیقی به ذات اقدس احدیت رسیده اند ومظهر …»[14]
d. دانش 12-معنای اسم از دیدگاه عرفا[15]
e. دانش 20- ذوقیات عرفانی پیرامون «رحمن » و«رحیم» [16]
f. دانش 22-مقایسه ای میان (الله ) و (هو ) [17]
g. دانش 23- مدارج انسانی [18]
h. دانش 28- ترکیب الفبا وراهنمای نور آفرینش [19]
i. کل مبحث دانشهای هنری[20]
j. کل مبحث دانشهای ریاضی [21]
این تفسیر به زبان فارسی تدوین شده است . کسی که بخواهد تفسیر فارسی رامطالعه کند،یقینا نیازی به دانستن اقوال وآرای شاذ و مشهور ادبی ،کلامی ،فلسفی و اصولی –آنچنانکه دراین اثر آورده شده است- نخواهد داشت . لذا برای عموم مردم اطناب ممل وغیرضروری است . اگر کسی هم نیاز به دانستن این طول وتفصیلات داشته باشد ترجیح می دهد که به متون تخصصی عربی – ادبی وتفسیری عربی مراجعه کند . چراکه در صورت نیاز به این تفصیلات به احتمال قوی ، تخصص دراین علوم هم خواهد داشت . لذا نیازی به مراجعه به این تفسیر نخواهد داشت .
برخی از نکات قابل تحسین وقابل ذکر
- 1. استناد آیات به آیات در تفسیر آیات رعایت شده ولی در مقایسه با «المیزان» و« تفسیر نمونه » بسیار اندک است.
- 2. مبحث «هیچ نامی مقرون نام خداوند نمی شود»[22]
- a. نام «الرحمن» نشانه اثبات توحید[23]
- b. مبحث «بسم الله :اسم اعظم خدا» [24]
- 1. با آنکه جامع نیست ومطالب بسیاری را می توان متوقع بود ولی به جهت استنادات روایی روشن بخش وحکایات ،مفید است.
- 2. تاثیر «بسم الله الرحمن الرحیم» از زبان انسان کامل [25]
- 3. دانش اخلاقی[26]
- 4. احکام شرعی «بسم الله الرحمن الرحیم»[27]
- این مباحث به جهت استنادات روایی وحکایات ، تلطیف شده ونسبتا قابل تحسین است
- نهایت اینکه این تفسیر قابل مقایسه با تفسیر شریف المیزان وتفسیر نمونه نمی تواند باشد.
پی نوشت:
-
[1] - تفسیرفروغ صفحه 409-401
-
[2] - تفسیرفروغ صفحه 453الی 454
-
[3] - ابن عباس گفت : «القرآن یفسره الزمان» تفسیرفروغ صفحه 7
-
[4] - تفسیرفروغ صفحه 453-454
-
[5] - تفسیرفروغ صفحه 45-86
-
[6] - تفسیرفروغ صفحه 293-300
-
[7] - تفسیرفروغ صفحه 292-253
-
[8] - تفسیرفروغ صفحه 312-359
-
-
[10] - تفسیرفروغ صفحه 327-328
-
[11] - تفسیرفروغ صفحه 354
-
[12] - تفسیرفروغ صفحه 312
-
[13] - تفسیرفروغ صفحه 313
-
[14] - تفسیرفروغ صفحه 314-317
-
[15] - تفسیرفروغ صفحه 323
-
[16] - تفسیرفروغ صفحه 344-345
-
[17] - تفسیرفروغ صفحه 348-349
-
[18] - تفسیرفروغ صفحه 350-301
-
[19] - تفسیرفروغ صفحه 358-359
-
[20] - تفسیرفروغ صفحه 363-367
-
[21] - تفسیرفروغ صفحه 469-479
-
[22] - تفسیرفروغ صفحه 282-283
-
[23] - تفسیرفروغ صفحه 284
-
[24] - تفسیرفروغ صفحه 334-342
-
[25] - تفسیرفروغ صفحه 360-364
-
[26] - تفسیرفروغ صفحه 367-399
-
[27] - تفسیرفروغ صفحه 418-431