كلمات كليدي : تاريخ، عبد الله خان صدر اصفهاني، امين الدوله، صدر اعظم فتحعلي شاه، سيد محمد مجاهد، گريبايدوف.
نویسنده : رحمان فتاح زاده
شرح حال امین الدوله
پس از فوت حاج محمدحسین خان صدر اصفهانی در سال 1239 ه.ق فرزند ارشدش عبدالله خان به جای وی به صدارت منصوب گردید. وی در سال 1193 ه.ق متولد و در سال 1228 ه.ق بعد از اینکه پدرش از مستوفی الممالکی و امین الدوله‌ای به نظام الدوله تغییر لقب یافت. لقب امین الدوله به وی که در آن زمان بیگلربیگی اصفهان بود، واگذار شد.
عبدالله خان از این تاریخ، وزیر استیفاء(امور مالیه) یعنی مستوفی الممالک و بعد ملقب به امین الدوله گردید. مسیر پیشرفت و ترقی عبدالله خان در دربار فتحعلی شاه تقریباً به همان شکل مسیر پیشرفت پدرش بود یعنی از بیگلربیگی اصفهان شروع و به مستوفی الممالکی، امین الدوله‌ای و سپس به صدر اعظمی ختم می‌گردد.[1]
صدارت قبل از عهدنامه ترکمانچای
بار اول دوره صدارت وی کمتر از یک سال به طول انجامید یعنی از سال 1239ه.ق تا سال 1240 که فتحعلی شاه او را برکنار کرد. دلیل آن را هم نارضایتی مردم اصفهان از بستگان عبدالله خان ذکر کرده‌اند که این امر باعث شد تا به جای او آصف الدوله را وزیر اعظم قرار دهند.[2]
او در همین دوران کوتاه صدارت اولیه بر خلاف طبع ملایم پدر که سعی می‌نمود توجه کلیه اقشار مملکت را جلب کند در صدد کنار زدن رقبای خود بر آمد و چنان نزد فتحعلی شاه استیلا و تقرب یافت که وزراء و امرای بزرگ را به عرض مختصر ضایع می‌ساخت و آنها را معزول می‌کرد.[3]
دلائل زیادی از جمله سوء استفاده بستگان عبدالله خان از قدرت وی و تحریک علمای اصفهان بر علیه امین الدوله، مال دوستی و عدم اعطای کمک و بخشش به شاه سعایت و خصومت عده‌ای از متنفذین دربار علیه وی نزد شاه، از جمله اللهیارخان آصف الدوله و غلامحسین خان سپهدار و عدم کار‌آیی سیاسی وی باعث بر کناری امین الدوله از صدارت اولیه می‌باشند. عده‌ای از اقوام و بازمندگان امین الدوله، دولت انگلستان را عامل اصلی بر کناری وی از صدارت می‌دانند. زیرا عبدالله خان با سیاست انگلستان جهت شعله‌ور شدن جنگ مجدد بین ایران و روسیه مخالف بود و انگلسی‌ها با بر کنار نمودن وی از صدارت و روی کار آوردن آصف الدوله به اهداف خود رسیدند.[4]
در هر حال فتحعلی شاه بعد از مراجعت از اصفهان امین الدوله را از صدارت معزول نمود اما عبدالله خان پس از عزل از صدارت کما کان در دستگاه فتحعلی شاه عهده‌دار سمتهایی بود. از جمله در سال 1241ه.ق که سید محمد مجاهد برای تحریک احساسات مذهبی ایرانیان، برای جنگ با روس‌ها از کربلا به ایران آمد عبدالله خان امین الدوله از طرف شاه به میهمان داری سید محمد تعیین گردید. همچنین در سال 1242ه.ق که منوچهر خان معتمد الدوله پیشکار سیف الدوله در اصفهان تغییر مأموریت یافت عبد الله خان امین الدوله بجای وی به وزارت سیف الدوله حاکم اصفهان تعیین و از تهران روانه اصفهان شد. رویداد مهم در فاصله دوران صدارت اول و دوم عبد الله خان امین الدوله وقایع مربوط به جنگ‌های ایران و روسیه و انعقاد "معاهده ترکمنچای" است.[5]
صدارت بعد از انعقاد عهدنامه ترکمنچای
در سال 1243ه.ق اللهیارخان آصف الدوله به علت بی‌تدبیری در چگونگی مقابله با روس‌ها، از صدارت برکنار و عبدالله خان امین الدوله برای بار دوم صدر اعظم شد که تا سال 1250ه.ق یعنی فوت فتحعلی شاه عهده‌دار این سمت بود. شروع مجدد صدارت عبدالله خان با ورشکستگی روحی و سیاسی و اقتصادی و نظامی ایران مصادف بود و لطمه شدیدی به استقلال سیاسی و قضایی ایران وارد گردید و دستگاه سلطنتی فتحعلی شاه با مشکلات عدیده‌ای مواجه شد شورش و طغیان در بسیاری از نقاط ایران هویدا گردید.
فتحعلی شاه برای پایان دادن به طغیان‌ها در نواحی شرقی ایران عباس میرزا را به فرماندهی کل قوای ایران در مناطق شرقی منصوب نمود. عده‌ای از اهالی افغانستان از جور و ستم برادران فتح خان از فتحعلی شاه تقاضای کمک کردند اما شاه به علت ترس از عکس العمل انگلیسی‌ها از دست زدن به هر اقدامی در این مورد خودداری کرد.
درسال 1248ه.ق محمد میرزا ولیعهد ثانی، به قصد فتح هرات، این شهر را به محاصره در آورد. عباس میرزا، قائم مقام را با دو هزار سپاهی به یاری وی اعزام کرد اما به خاطر فوت عباس میرزا که روزگار درازی از ناراحتی کبد رنج میبرد، محمد میرزا بدون دستیابی کامل به هدف خود، از لشکرکشی به هرات با کمک و مساعدت قائم مقام، به سرعت به سمت خراسان بازگشت و تنها توانست کامران میرزا حاکم هرات را به قبول خواست‌های ایران از قبیل پرداخت سالیانه پانزده هزار تومان خراج و ضرب سکه و خواندن خطبه به نام شاه ایران وادار نماید.[6]
از نظر تحولات در سیاست خارجی ایران، مهمترین رویداد در دورۀ دوم صدارت عبدالله خان، سفارت گریبایدوف به ایران و قتل وی در تهران است وی برای اجرای مقررات مربوط به عهد نامه ترکمانچای و حل اختلافات مرزی به ایران آمد ولی به علت سوء رفتار و اهانت به مقدسات اسلامی ایرانی باعث درگیری شد.[7] و در این زمان عباس میرزا نائب السلطنه فوت کرد و نائب السلطنگی او به پسرش محمد میرزا رسید که تحت اسرار روسیه این امر صورت گرفت.[8]
چندی از این واقعه نگذشته بود که فتحعلی شاه در اصفهان در گذشت و در این هنگام چون عبدالله خان امین الدوله از سلطنت ظل السلطان حمایت کرد و سعی در به قدرت رساندن او داشت بعد از اینکه محمد شاه به قدرت رسید از ترس جانش در ایران نماند و به عتبات عالیات رفت و تا آخر عمر در آنجا ماند و در سن هفتاد سالگی در نجف اشرف در گذشت.
محمد شاه نیز تمام املاک او و خاندان صدر اصفهانی را ضبط کرد خانواده‌های صدر کنونی ساکن در عراق از بازماندگان و نوادگان عبدالله خان امین الدوله می‌باشند.[9]