نقش روزه در مديريت اميال نامشروع و هوس های نفسانی

يکي از مهارت هاي لازم و ضروري براي داشتن يک زندگي سالم و پويا و سازگارانه، به خصوص براي انسان مؤمن، مهارت تقوا (خويشتن داري) و خود مهارگري است. خود مهارگري به اين معني است که فرد، به صورت آگاهانه و با اراده مبتني بر اختيار، از انجام رفتارهايي که قانون، اخلاق و شريعت ممنوع دانسته اند، اجتناب مي کند؛ هر چند چنين رفتارهايي لذت بخش باشند و منفعتي مادي را براي او فراهم کنند.

خود مهارگري، يک منبع کنترل دروني است که فرد را در برابر رفتارهاي نابهنجار و نادرست، محافظت مي کند. اصولاً افراد بهنجار، از يک سيستم کنترل دروني برخوردار بوده و براي اجتناب از رفتارهاي نابهنجار و بزهکارانه به سيستم کنترل بيروني نياز چنداني ندارند.

خود مهارگري، از سه مؤلفه شناختي، انگيزشي و رفتاري تشکيل مي شود. هر چه اين مؤلفه ها در شخصيت فرد، ريشه دارتر و نيرومندتر باشند، برآيند آنها، که همان خودکنترلي و خويشتن داري است، قوي تر و مستحکم تر خواهد بود.

در تبيين مؤلفه شناختي اين مهارت مي توان به شناخت قوانين، ارزش هاي اخلاقي و احکام ديني، علل و عوامل رفتارهاي نابهنجار، پيامدهاي منفي چنين رفتارهايي و... اشاره کرد. مؤلفه انگيزشي را عمدتاً بر مبناي سيستم پاداش و تنبيه تبيين مي کنند؛ يعني هر رفتاري که ما را به پاداش و تحسين برساند و از تنبيه و درد، دور کند، انگيزه بيشتري را براي ما ايجاد مي کند. توجه به تحسين ها و پاداش هايي که جامعه، وجدان اخلاقي و خداوند براي صرف نظر کردن از رفتار نابهنجار يا گناه وعده مي دهند يا فراهم مي کنند و نيز تنبيه ها و دردهايي که احياناً در انجام رفتار نابهنجار براي ما اتفاق افتاده و مي افتد، عامل انگيزشي خودمهارگري است. در مؤلفه رفتاري، ابزارهايي مانند تنظيم رفتار، اجتناب از محرک ها، تمرين و پايداري، براي خود مهارگري ضروري هستند.

مهم ترين حکمت روزه داری

تقوا يعني خويشتن داري و خود مهارگري آگاهانه در برابر رفتارهايي که، در زبان دين، به گناه نام برده مي شوند. تقوا، مهمترين و اصلي ترين حکمت روزه داري است که خداوند در قرآن به آن اشاره کرده است: «يا اَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيامُ كَما كُتِبَ عَلَي الَّذينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُون؛ اي افرادي كه ايمان آورده‌ايد! روزه بر شما نوشته شده، همان‌گونه كه بر كساني كه قبل از شما بودند نوشته شد تا پرهيزگار شويد.» (1)

انسان براي تقويت منبع کنترل دروني و نيرومند کردن خود مهارگري اش، نيازمند تمرين و پايداري است. اين تمرين، هر چند ممکن است در شرايط طبيعي زندگي و در موقعيت هايي که با وجود ميل به گناه و هنجارشکني رو به رو هستيم، انجام شود امّا توانمندي مقاومت در برابر اميال نامشروع، نيز خود نيازمند زمينه هاي قبلي است. روزه دار با مديريت اميال خود و صرف نظر کردن ارادي و آگاهانه از کارهايي که به خودي خود حلال و مشروع است، در واقع تمريني مهم و تأثير گذار را تجربه مي کند که او را در برابر اميال نامشروع، توانمند و پرقوت مي سازد. روزه داري، با کاهش زمينه هاي زيستي و روان شناختي گناه و افزايش زمينه‌هاي معنوي و اخلاقي انگيزه هاي خوب و معنوي، آستانه تحريک پذيري فرد را در برابر گناه بالا می‌برد و او را براي رويارويي با موقعيت هاي واقعي مقاومت در برابر اميال شيطاني آماده می‌کند.

همان گونه که خود مهارگري به ما کمک مي کند تا از گناه دور شده و از آلوده شدن در امان بمانيم، خود اين مهارت نيز نيازمند مراقبت و محافظت از اموري است که پايه هايش را سست و بنيان هايش را متزلزل مي کند. حضرت اميرالمؤمنين علي (عليه السلام) در تبيين اين مسئله مي فرمايد: اَلَا فَصُونُوهَا وَ تَصَوَّنُوا بِهَا؛ هان اي مردم! از تقوايتان محافظت کنيد تا به واسطه آن محافظت شويد. (2)

راهکارهای تقويت تقوا

بنابراين، توجه به راهکارهايي که سطح تحريک پذيري را کاهش داده و آستانه تحمل انسان را در برابر وسوسه ها بالامي برد، ضروري و مهم است؛ در اينجا به راهکارهايي اشاره مي کنيم که مي تواند انسان را براي يک روزه داري مقبول و تقويت تقوا و خود مهارگري در شخصيت او ياري دهد:

1. تقويت بنيان تقوا، نيازمند مراقبت و تنظيم رفتار است. قرار گرفتن ارادي در موقعيت‌هايي که ما را به گناه نزديک مي کند، موجب تضعيف تقوا مي شود. بنابراين در همه حال و از جمله هنگام روزه داري، با جديت کوشش کنيد در موقعيت هاي محرک گناه قرار نگيريد.
2. تغذيه مناسب؛ استفاده از غذاهاي سالم و طبيعي (طيبات) نقش مهمي در پديد آمدن انگيزه هاي سالم و فطري و رفتارهاي صالح دارد؛ خداوند خطاب به پيامبران (عليهم السلام) مي فرمايد: «يَا اَيُّهَا الرُّسُلُ کلُوا مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَاعْمَلُوا صَالِحًا إِنِّي بِمَا تَعْمَلُونَ عَلِيمٌ؛ اي پيامبران! از غذاهاي پاکيزه بخوريد (تا زمينه انجام رفتارهاي شايسته فراهم شود) و رفتارهاي شايسته انجام دهيد. من به آنچه انجام مي دهيد دانا هستم.» (3)

انواع سبزي ها (بخصوص کاهو)، ميوه ها، ريشه ها (هويچ، کدو و...)، مغزها، گوشت هاي سفيد و نوشابه هاي طبيعي (عرق کاسني، عرق بيدمشک) به جاي گوشت هاي صنعتي، شيريني هاي غيرطبيعي، غذاهاي فست فودي و غذاهاي سرخ کرده و پرادويه، توصيه مي شود.

3. ورزش روزانه و منظم، به خصوص ورزش هايي که مستلزم تمرکز حواس و تقويت فکر هستند، مانند ورزش هاي رزمي و نيز ورزش هاي فرح بخش و نشاط آور، مانند شنا و ورزش‌هاي انرژي سوز، مانند فوتبال توصيه مي شود. دست کم و در هر شرايطي، پياده روي روزانه بين 30 تا 40 دقيقه ضروري است.
4. از هر شرايط و موقعيت مکاني يا روان شناختي که موجب تهييج غريزه جنسي می‌شود، بايد اجتناب کنيد. از رفتن در مکان هايي که خانم هاي بدحجاب حضور دارند، ديدن عکس ها، کليپ ها و فيلم هاي محرک و شنيدن موسيقي هايي که به تحريک ميل جنسي دامن مي زنند، بايد پرهيز کنيد.
5. فرصت روزه داري، فرصت نزديک شدن به خداوند، پيراستن نفس از خصلت هاي نکوهيده، زدودن دل از انگيزه هاي شيطاني و رويش انگيزه هاي متعالي انسان است. بنابراين، داشتن يک برنامه عبادي در اين ماه لازمه بهره برداري از لحظات و ساعات پرفضيلت آن است. دائم الوضو باشيد. از نماز اول وقت غافل نشويد. زبانتان مترنم به ذکر خداوند باشد. برخي از بزرگان اهل سلوک، براي کنترل و تسلط بر نفس، ذکرشريف لااله الاالله را توصيه کرده اند. ذکر شريف صلوات دل را نوراني و انگيزه هاي زيبا و خدايي را در ذهن و دل می‌نشاند. از مشارطه صبحگاهي و مراقبه روزانه و محاسبه شبانگاهي، براي مديريت کردن

اميال و انگيزه ها و رفتارهايتان استفاده کنيد.

حجت الاسلام احمدرضا دردشتی

کارشناس ارشد روانشناسی بالينی

1. بقره، 183.
2. ‌نهج البلاغه، خ 189
3. مؤمنون، 51.

روزنامه كيهان، شماره 21097 به تاريخ 11/4/94، صفحه 6 (معارف)