كلمات كليدي : قرآن، معارف قرآن، شرح صدر، گشايش، آساني، قبولي اسلام
نویسنده : كاظم احمدزاده
"شرح" در لغت به معنای بسط و گسترش دادن[1] و "صدر" به معنای سینه می‌باشد و مقصود از "شرح صدر" گشادگی سینه [روح] با نور، آرامش و رحمت الهی است، شرح صدر معنایی کنایی دارد و بیشتر به نوعی تحمل و مدارای بالا و قوی در مسئولیّتهای سنگین و دشوار بکار می‌رود.
شرح صدر در قرآن
خدای متعال از "شرح صدر" در قرآن به عنوان موهبت عظیم به پیامبر خود، یادآوری می‌کند:
«ألَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدرَک » (انشراح/ 1)
«آیا سینه تو را وسیع و گشاده نساختیم؟!»
مراد از "شرح صدر" رسول خدا (ص) گستردگی و وسعت نظر وی است به طوری که ظرفیّت تلقّی وحی و نیز نیروی تبلیغ آن و تحمّل ناملایماتی را که در این راه می‌بیند، داشته باشد و به عبارتی دیگر نفس شریف آن بزرگوار را طوری نیرومند کند که نهایت درجۀ استعداد را برای قبول افاضات الهی پیدا کند. [2]
حضرت موسی (ع) در وادی مقدس "شرح صدر" را از خدای سبحان در
خواست می‌کند و دعایش به اجابت می‌رسد؛
«قال رَبِّ اشْرَح لی صَدْری »(طه/ 25)
«موسی گفت: پروردگارا! سینه‌ام را گشاده کن »
این جمله، استعارۀ به کنایه است، چون "شرح" به معنای گشاده کردن و باز کردن است، گویا سینه انسان را که قلب در آن جای دارد ظرفی فرض کرده که آنچه از طریق مشاهده و ادراک در آن وارد می‌شود، جای می‌گیرد، و در آن انباشته می‌شود.[3]
شرح صدر، زمینۀ هدایت پذیری
کسی که خداوند سینه‌اش را برای قبول اسلام – که همان تسلیم بودن است- گشاده کرده باشد در حقیقت سینه‌اش را برای تسلیم در برابر اعتقادات صحیح وعمل صالح وسعت داده به طوری که هیچ مطلب حق و صحیحی به او پیشنهاد نمی‌شود مگر آنکه آنرا می‌پذیرد و این نیست مگر بخاطر اینکه چشم بصیرتش، نوری دارد که همیشه به اعتقاد و عمل صحیح می‌تابد.
«فَمَنْ یُرِدِ اللهُ اَنْ یَهْدیَهُ یَشَرحْ صَدرَهُ لِلإسلامِ ومَن یُرِدْ اَنْ یُضلَّه یَجْعَل صَدْرَهُ ضَیّقاً...»(انعام/ 125)
«آن کس را که خدا بخواهد هدایت کند، سینه‌اش را برای (پذیرش) اسلام گشاده می‌سازد و آن کس را که (بخاطر اعمال خلافش) بخواهد گمراه شازد، سینه‌اش را آن چنان تنگ می‌کند که گویا می‌خواهد به آسمان بالا رود...»
نشانۀ شرح صدر در کلام پیامبر (ص)
صاحب مجمع البیان می‌نویسد،[4] در روایت صحیح وارد شده است که وقتی آیۀ؛
«فَمَنْ یُرِداللهُ اَن یَهدیهُ یَشرَح صَدرَهُ لِلإسلامِ...» (انعام/ 125)
نازل شد از پیامبر گرامی اسلام پرسیدند: منظور از شرح صدر چیست؟ فرمود:
«نورٌ یَقْذِفَهُ اللهُ فی قَلبِ مَنْ یَشاء فَینشَرِحُ له صَدرَهُ و یَنفَضح »[5]
« نوری است که خدا در دل مؤمن می‌افکند و سینه‌اش را بوسیلۀ آن گشایش و روشنی می‌بخشد »
پرسیدند: آیا این نور نشانه‌ای دارد؟ فرمود:
«نَعَمْ، الإنابَةُ إلی دارِ الخُلُودِ والتّجافی عَنْ دارِ الغُرُور والإستعدادِ لِلْمَوتِ قَبْلَ نُزُولِ الموت »
آری، (نشانه آن) توجه به سرای جاویدان و دامن برچیدن از زرق و برق دنیا و آماده شدن برای مرگ است پیش از آنکه فرا رسد.
آثار و نتایج شرح صدر در قرآن[6]
الف) آسانی:
شرح صدر رهبران الهی، مایۀ آسانی امور سخت و تکالیف بر آنان:
«إذهَبْ إلی فِرعُونَ إنَّهُ طَغی، قالَ رَبّ اشرَح لی صَدری »(طه/ 24 و 25)
«اینک به سوی فرعون برو، که او طغیان کرده است (موسی گفت): پروردگارا: سینه‌ام را گشاده کن »
در حدیثی از امیرمؤمنان علی (ع) می‌خوانیم:
«آلَةُ الرِیاسَةِ الصدر»[7]
«وسیلۀ رهبری و ریاست، سینۀ گشاده است »
ب) تسلیم خدا:
تسلیم خدا بودن در برابر خدا، نتیجۀ شرح صدر و باز بودن سینه:
«فَمَنْ یُرِدِ اللهُ اَنْ یَهدیَهُ یَشرَح صَدْرَهُ لِلإسلامِ....» (انعام/ 125)
«آن کس را که خدا بخواهد هدایت کند، سینه‌اش را برای اسلام گشاده می‌سازد»
اسلام در آیه به معنای لغوی «تسلیم»[8] است.
ج) قبولی اسلام:
برخورداری از شرح صدر، زمینه پذیرش اسلام:
«أفَمَنْ شَرَحَ اللهُ صَدْرَهُ لِلإسْلامِ فَهُوَ علی نورٍ مِنْ رَبّه...» (زمر/ 22)
«آیا کسی که خدا سینه‌اش را برای اسلام گشوده است و بر فراز مرکبی از نور الهی قرار گرفته (همچون کوردلان گمراه است؟!)