فاعل بالطبع

كلمات كليدي : فاعل بالطبع، علم به فعل

نویسنده : مهدي افضلي

یکی از اقسام علت فاعلی، فاعل بالطبع یا فاعل طبیعی است. اقسام فاعل و نام هر یک دایر مدار وجود یا عدم وجود علم و نحوه علم فاعل به فعل و سازگاری یا ناسازگاری فعل با طبع فاعل است. فاعل بالطبع را از آن جهت فاعل بالطبع گفته‌اند که اولا فعل ملائم با طبع اوست و ثانیا فاعل علم به فعل خویش ندارد.

فلاسفه قدیم به دلیل آن‌که برای هر پدیده مادی طبیعت خاصی قایل بودند که این طبیعت اقتضای خاصی دارد. چیزهایی که عنصر خاکی در آن غلبه دارد، در هر کجا که قرار بگیرد، به سمت پایین حرکت خواهد کرد، آتش رو به بالا دارد و همین‌طور هریک از عناصر دیگر طبع خاصی دارند. همه این موارد را فعل طبیعی و فاعل آنرا فاعل بالطبع می‌نامیدند.

فیلسوفان از این نیز پای فراتر نهادند و تمام کارهای نفس انسانی را در مرتبه قوای طبیعی از روی طبع دانستند، انسانی که غذایی را جذب بدنش می‌کند، آنرا هضم می‌نماید، مقدار مورد نیاز بدن را نگه‌ می‌دارد تا جایگزین از دست رفته‌ها شود و مقداری را زائد تشخیص داده و دفع می‌کند، همه اینها کارهای طبیعی به شمار می‌آیند. ممکن است گفته شود انسان به این کارها علم دارد؛ چرا میان این‌گونه افعال و افعال منسوب به سنگ و سبزه تفاوت قائل نمی‌شوند؟ فلاسفه در پاسخ گفته‌اند درست است که انسان علم به این کارها دارد، ولی مراد از علم در فاعل علمی، علمی است که در انجام فعل مدخلیتی داشته باشد، در حالی‌که علم انسان در کارهای طبیعی مدخلیتی در انجام آنها ندارد. نفس کشیدن انسان با حرکت سنگ به سمت سراشیبی تفاوتی ندارد.