كلمات كليدي
سيّد صدرالدين، آيت الله بروجردي، آيت الله حجت.آيات ثلاث.
نویسنده : سيد زين العبادين رشيد كوهستاني
سيد محمد علي فرزند سيد اسماعيل موسوي عاملي، ملقب به صدر الدين، از مراجع تقليد و مشاهير علماي معاصر اماميه است. نسب شريفش به ابراهيم اصغر فرزند امام كاظم (ع) مي‌رسد. خاندانش، همه از عالمان و فاضلان برجستۀ شيعه بودند.[1]
به همراه پدرش آيت الله سيد اسماعيل صدر به كربلا مهاجرت كرده و سطوح عاليه را در محضر شيخ حسن كربلايي و والد معظم خود گذراند و سپس به سفارش پدر راهي نجف شد و مدتي در درس مرحوم آخوند خراساني و سيد كاظم يزدي شركت نمود و به درجه اجتهاد نائل گرديد.[2] آيت الله صدر در حدود يك ربع قرن از عمر خود را صرف آموختن علوم و فنون ديني كرد.
سپس در سال 1339ق، براي زيارت امام رضا(ع)، به ايران آمد و حدود ده سال در مشهد اقامت گزيد و به تدريس و ارشاد مردم اشتغال ورزيد تا اينكه از علماي مشهد بشمار رفت. در مدت اقامت ايشان در مشهد، قحطي عظيمي بر مشهد حكمفرما شد و جان بيچارگان را تهديد مي‌كرد. آيت الله صدر با اقدامات جدي و تشكيل جلسات جمع‌آوري اعانه بوسيلۀ علما و محترمين شهر، بسياري از مستمندان را از خطر مرگ نجات دادند.[3]
در سال 1344ق به نجف بازگشت و ملازم درس ميرزا حسين نائيني بود[4]
و بار ديگر در سال 1349 ق به ايران آمد و با پيشنهاد حاج شيخ عبدالكريم حائري در قم سكونت گزيد و مشغول تدريس گرديد.
پس از رحلت آيت الله حائري(ره)، ایشان در جامعه علمي قم سمت رياست يافت و زمام قسمت اعظم حوزه علميۀ قم به كف با كفايت ايشان افتاد.
با رحلت آيت الله حائري (ره) هرج و مرج شديدي در حوزه علميه پديد آمد و طلاب تا مدتي وضع بي‌اندازه نامطلوبي داشتند. ولي آيت الله صدر در رفع هرج و مرج اقدامات مجدانه‌اي به عمل آورد و طبق مشي مرحوم حائري (ره)، حوزه‌هاي امتحاني براي طلبه‌هابرقرار كرد و بدين وسيله حوزۀ علميه را از لوث وجود عناصر مشكوك كه به لباس روحانيت درآمده بودند و فكر اغتشاش در حوزۀ را داشتند پاك نمود. در همان اوقات كه عمال دولت مشغول تخريب روحانيت بوده و هر روز علما و بزرگان ديني را حبس و تبعيد و اعدام نمود و به دستگاه مقدس روحانيت لطمه وارد مي‌نمود، آيت الله صدر به منظور احياي شريعت محمدي (ص) و توسعۀ تشكيلات روحانيت، ساختمان مهم و باشكوهي براي سكونت طلاب بنا كرد و همچنين حجرات زيرين مدرسۀ فيضيه را كه مرطوب و بي‌فرش بود، كف برداري و مفروش نمود.[5]
ايشان در هفته ده ساعت براي فضلا و طلاب تدريس مي‌فرمودند و در تشويق طلاب بسيار كوشا بودند. از جمله، امتحان هفتگي را به صورت مسابقه و همراه با اعطاء جايزه تشكيل مي‌دادند و به وضع طلاب و محصلين آبرومند شخصاً رسيدگي كرده و شهريه مي‌دادند.[6]
پس از رحلت مرحوم حائري(ره)، آيت الله صدر به همراه آيات عظام سيد محمد تقي خوانساري و سيد محمد حجت، حوزه را تا آنجا كه مي‌توانستند حفظ كردند، البته حوزه پر رونقي نبود ولي نگذاشتند که این این حوزه بطور كلي متلاشي شود، به همين علت این سه عالم بزرگوار، به آيات ثلاث معروف شدند.[7]
آيت الله سيد حسين بُدَلا از علماي حوزۀ علميه قم مي‌گويد:
«در آن ايام، اوضاع آشفته‌اي بر حوزه و جامعه حاكم بود و قدرت‌هاي استكباري دست به دست هم داده بودند تا مراجع سه گانۀ وقت را بشكنند و ميان آنها تفرقه ايجاد كنند، از قضا مقداري هم موفق شدند و كار به جايي رسيد كه افرادي مانند مرحوم صدر و خوانساري ديگر در امور مالي دخالت نمي‌كردند.»[8]
آيت الله بَدَلا مي‌گويد:
«من يقين دارم كه آيت الله صدر، حامي فدائيان اسلام و حامي موضع‌گيري آنان در قبال فلسطين بودند.»[9]
آيت الله صدر، از جمله علمايي بودند كه براي اقامت آيت الله بروجردي در قم، تلاش كردند و حتي براي استقبال از ايشان به شهر ری و حرم حضرت عبدالعظيم رفتند. با ورود آيت الله بروجردي، آيت الله صدر محل نماز جماعت خود را درصحن بزرگ حرم حضرت معصومه (س) به آيت الله بروجردي دادند و بعد از اين مردم هم كمتر ايشان را مي‌ديدند و كم‌كم اسم و رسم‌شان تحت‌الشعاع آيت الله بروجردي قرار گرفت. كه بعضي‌ها مي‌گفتند که ايشان با تعارف، خودشان خود را از بين بردند. اما ايشان خيلي مرد پاكي بود و در اين وادي‌ها نبودند و تنها به منظور حفظ وحدت بين مراجع و اعتقاد ايشان به رهبري واحد اين‌كار را كرد. خود ايشان مي‌فرمود:
«من به يك چيز اعتقاد دارم و آن رهبري واحد است. هر كدام از آقايان درس و بحث دارند. من آنجا نشد نماز بخوانم، توي خانه‌ام نماز مي‌خوانم. ولي اين رهبري واحد اگر دنبالش را بگيريم، به يك جايي مي‌رسد كه يك كاري انجام بشود و اتحاد بوجود مي‌آيد. من به اين اتحاد خيلي علاقه دارم.[10]
ايشان در آن زمان‌ها، درس خارج خود را در خانه براي جمعي قليل برگزار مي‌كردند كه فرد شاخص آنها، شهيد محراب، آيت الله صدوقي يزدي بود.[11]اين مجتهد فرازنه يكي از شخصيت‌هاي پيشگام در وحدت بين مذاهب بود و به همين سبب اقدام به تأليف كتاب «المهدي» كرد كه همۀ مطالب و منابع آن از كتب اهل سنت استفاده شده است.[12]
تأليفات:
آيت الله صدر داراي تأليفات فراواني در زمينه‌هاي مختلف است كه از جمله مهم‌ترين تأليفات ايشان مي‌توان به اين موارد اشاره كرد: «المهدي» در احوال امام زمان (عج)، خلاصة الاصول، حاشيه بر كفاية الاصول، لواء محمد در 12 جلد، مختصر تاريخ اسلام در پنج جلد، رساله در ردّ وهابيت، رساله در حج، رساله در حقوق، رساله در اصول دين، رساله در امر به معروف و نهي از منكر.[13]
وی پس از عمري خدمت به دين و حوزه‌هاي علميه در روز 19 ربيع‌الثاني سال 1373 ق مصادف با پنجم ديماه 1332 ش رحلت كردند و در كنار مرقد مراجع عظام در حرم حضرت معصومه (س) دفن شد.[14]