نويسنده: رضا پورمراد*
ماه رمضان فرصت بسيار مناسبي است تا انسان اموري را در کارگاه عملي اين ماه بياموزد و به تقوا و پرهيزگاري برسد و خود را از شر عوامل دوزخي شدن و خشم الهي نگه دارد. از جمله تأثيرات اين ماه کم خوري و پرهيز از پرخوري است؛ زيرا در شبانه روز خوردن دو وعده سحري و افطاري جايز است و همين بستري مي شود تا انسان با کم خوري و پرهيز از پرخوري آشنا و آثار و برکات آن را مشاهده کند. نويسنده در مطلب حاضر آثار زيانبار پرخوري را در کنار آثار سازنده کم خوري در حوزه سلامت تن و روان بيان کرده است.
تأمين نيازهای طبيعی در حد تناسب
انسان بايد به نيازهاي غريزي و طبيعي خود در حد تناسب و اعتدال اهتمام ورزد. البته در اين ماه افراط، زياده روي و همواره بدتر از تفريط به معناي کوتاهي کردن است، مگر آنکه تفريط نيز به جايي برسد که به معناي سرکوب غريزه اي باشد در اين صورت تفريط نيز همانند افراطي گرايي باطل و نادرست است.
انسان ها به طور طبيعي نيازهايي چون نياز غذايي و جنسي و مانند آن دارند که لازمه زندگي انسان در دنياي مادي است. در حوزه نيازهاي غذايي بايد خورد و خوراک و نوشيدن به اندازه باشد تا بدن در سلامت کامل باشد؛ چرا که تن مرکب روان است و بيماري و سلامت آن مي تواند روان را نيز رنجور و بيمار سازد و يا سلامت آن را تضمين کند.
در خصوص معيار خوردن، روايات بسياري است. از جمله پيامبر(ص) مي فرمايد: انسان نيازمند خوردن است تا صلب و پشت خودش را نگه دارد و بر پا ايستد؛ اما هنگامي که مي خورد بايد يک سوم شکم براي خوراکي و يک سوم براي آب و يک سوم ديگر را براي هوا قرار دهد.» (کافي ج 6، ص 269، حديث4)
به تعبير امام علي(ع) که مي فرمايد: زندگي را براي خوردن مخواه، بلکه خوردن را براي زندگي بخواه، (شرح نهج البلاغه، ج 20، ص 333، ح 824) انسان نبايد زندگي را براساس شکم و فرج تنظيم کند.
امام علي(ع)- در حکمت هاي منسوب به ايشان- همچنين فرمود براي مديريت غذا و اشتياق به کم خوري اين نکته را به ياد داشته باش: عاقل را بايسته است که به هنگام شيريني غذا، تلخي دارو را نيز به ياد داشته باشد. (شرح نهج الابلاغه، ج 20، ص 272، ح 149)
پيامبر اکرم(ص) درباره سنت و سيره عملي خويش در خوردن مي فرمايد: انا ناکل ولانشبع؛ ما مي خوريم اما سير نمي شويم (بحارالانوار، ج 66، ص 424)
آثار زيانبار پرخوری و آثار مثبت کم خوری
پرخوري آثار زيانباري به همراه دارد؛ زيرا روح و جسم را رنجور مي کند و دين و ايمان را کاهش مي دهد و بر معنويت و عبادت، تأثير منفي مي گذارد. چنان که کم خوري نيز آثار مثبت و سازنده دارد. در آيات و روايات آثاري براي کم خوري و نيز آفاتي براي پرخوري بيان شده که عبارتند از:
- بيماری و سلامت: پرخوري تن را رنجور و بيمار مي کند و کم خوري تن را سالم و صحيح مي دارد. امام صادق(ع) مي فرمايد: هر دردي از پرخوري پديد مي آيد مگر تب که ناگهان مي رسد. (بحار الانوار، ج 66، ص 337، ح 33)
امام علي(ع) نيز مي فرمايد: «الشبع يکثر الادواء؛ اشباع کردن شکم و پرخوري، بيماري ها را بسيار مي کند. (غرر الحکم و دررالکلم، ح 945)اميرمؤمنان(ع) همچنين به کميل مي فرمايد: اي کميل معده خود را به خوراک، سنگين مکن و براي آب جايي و براي نفس و دم مجالي بگذار! و دست از خوراکي بکش در حالي که هنوز اشتها داري؛ پس اگر چنين کني خوراکي برايت طيب و گوارا خواهد شد؛ زيرا صحت و سلامت تن به کم خوردن و کم نوشيدن است. (بحارالانوار، ج 77؛ ص 415؛ بشارهًْ المصطفي 29؛ تحف العقول 171)
پيامبر(ص) فرمود: از شکم پروري پرهيز کنيد؛ زيرا فساد تن و موجب بيماري و کسالت در عبادت است. (بحارالانوار، ج 66، ص 338) پس همانند شاعر بايد گفت:
ز کم خوردن کسي را تب نگيرد
ز پر خوردن به روزي صد بميرد
- پرخوری عامل گرسنگی در قيامت: کسي که در دنيا گرايش به پرخوري داشته باشد، در آخرت گرفتار گرسنگي مي شود.
رسول خدا(ص) فرمود: کسي که در دنيا گرفتار پرخوري است در آخرت زمان طولاني تري را گرسنه خواهد بود. (بحارالانوار،ج 70، ص 71)
- کم خوری عامل نور حکمت و معرفت: يکي از آثار کم خوري و بلکه گرسنگي، تابيدن نور حکمت و معرفت در جان آدمي است. پيامبر(ص) مي فرمايد: گرسنگي، نور حکمت می‌آورد و سيري موجب دوري از خدا مي شود، پرخوري مکنيد؛ چون نور معرفت را در دل هاي شما خاموش مي کند و کسي که شب را با کم خوري به نماز بايستد و بيتوته کند حورالعين در اطرافش بيتوته مي کنند. (بحارالانوار، ج 70، ص 71)
- دوری از خدا: چنان که در روايت پيشين آمده پرخوري موجب مي شود که انسان از خداوند دور شود و از قرب اشراقي بهره مند نشود. البته خداوند به انسان نزديک تر از خود اوست چنان که خداوند مي فرمايد به انسان از رگ هاي گردنش به او نزديک تر است (ق، آيه 16) اما چون اين نوع اضافه ها اضافه هاي معنوي است يک سو مي تواند بسيار نزديک و آن ديگري بسيار دور باشد.
- دلمردگی: پرخوري عامل دلمردگي است. پيامبر(ص) مي فرمايد: دلهاي خودتان را با زياده روي در خوردن و نوشيدن نمي رانيد؛ چرا که دلها با اينها مي ميرند چنانکه کشتزار با آب زياد تباه مي شود. (بحارالانوار، ج 70، ص 71)
- طغيان: از آثاري که پرخوري براي انسان دارد گرفتاري به طغيان است. بسياري از کساني که گرفتار طغيان عليه خدا و کارهاي ناپسند و زشت مي شوند کساني هستند که بيش از اندازه به خوردن و مانند آن مي پردازند. از آنجا که پرخوري موجب افزايش شهوت مي شود به طور طبيعي زمينه براي طغيانگري و اسراف و خروج از شريعت و احکام آن را نيز موجب مي شود. از اين رو امام صادق(ع) هشدار داده و مي فرمايد: ان البطن اذا شبع طغي؛ هر گاه شکم پر و اشباع شد راه طغيان در پيش گيرد. (بحارالانوار، ج 66، ص 336)
- غضب الهی: از ديگر آثار پرخوري مغضوب شدن در پيشگاه خداوند است. در روايت است که امام علي(ع) فرمود: ان الله يبغض البطن الذي لايشبع؛ خداوند خشم مي گيرد بر شکمي که سيري ندارد و اشباع نمي شود. (همان) امام صادق(ع) نيز مي فرمايد: بدن از خوردن طغيان مي کند و نزديک ترين حالت بنده به خدا زماني است که شکمش خالي و گرسنه است و مبغوض ترين حالت بنده به خدا زماني است که شکمش پر است. (همان). از پيامبر(ص) نيز روايت است که فرمود: جبرئيل(ع) از سوي پروردگار خبر آورد که خدا گفت: اي محمد! دشمن ندارم ظرفي را بدتر از شکم پر. (همان)
- خدا فراموشی: يکي از آثار پرخوري، فراموش کردن پروردگار است. در روايت محاسن آمده است: عيسي(ع) در ميان بني اسرائيل به خطابه ايستاد و فرمود: اي بني اسرائيل مخوريد مگر زماني که گرسنه شويد و سير نشويد و پرخوري نکنيد؛ زيرا سيري و اشباع شدن شکم موجب کلفتي گردن و چاقي پشت و پهلوي شما شده و پروردگارتان را فراموش مي کنيد. (بحارالانوار، ج66، ص 337)
- تباهی پاکدامنی: اين از آثار مخرب ديگري است که در روايات براي پرخوري بيان شده است. امام علي(ع) مي فرمايد: پرخوري بد همدمي براي پاکدامني است.(غررالحکم ح43976).
- تنبلی و کسالت در عبادت: رسول خدا(ص) فرمود: از خوردن زياد يا سخن زياد پرهيز کنيد که قلب را به قساوت دچار و جوارح را از طاعت کند کرده و همت را از شنيدن موعظه سنگين مي کند. (همان ج77، ص 182، ح10 و ج 103، ص 27، ح40)
لقمان حکيم نيز در ضمن وصاياي خود به پسر خويش چنين وصيت مي کند: «اي فرزند چون معده پر شود قوه فکر مي خوابد و حکمت و دانايي گنگ مي شود و اعضاء و جوارح از عبادت باز مي ايستد». (فيض کاشاني، ملامحسن، المحجه البيضاء، ج5، ص151).
- تباهی نفس: اميرمؤمنان علي(ع) مي فرمايد: پرخوري و پرخوابي نفس را فاسد مي کند و ضرر را موجب مي شود. (غرر الحکم، ح 7034) پس نفس طوري مي شود که تنها گرايش به جلب ضرر و زيان پيدا کرده و از جلب خير و صلاح باز مي ماند.
- کودنی و از دست رفتن تيزهوشی: همچنين سرپوش گذاشتن بر روي تيزهوشي که ناداني را به همراه دارد از ديگر آثار زشت پرخوري است. امام علي(ع) مي فرمايد: پرخوري حجاب و پرده تيزهوشی است. (همان ح 695)
- آشفتگی در خواب: امام علي(ع) مي فرمايد: هر کسي همدم پرخوري شود خوابهايش آشفته مي شود. (همان ح 2638)
به تجربه ثابت شده که وقتي شکم پر از غذا شد فکر کار نمي کند و چرت و خواب بر او مسلط مي شود، دل و مغز ميدان خيالات و اوهام مي گردد و در نتيجه خواب هاي وحشتناک و آشفته مي بيند.
- ظلمت دل: اگر شکم (حتي) از مباح پر شود دل از يافتن راه درست کور مي گردد. (غرر الحکم و دررالکلم، ح 4128) اهميت مسئله تا به آن اندازه است که در تورات آمده: «خدا عالم فربه را دشمن دارد» (المحجه البيضاء، ج5، ص 148).
- هيجان شهوت: پرخوري شهوت را افزايش داده و انسان را به سمت و سوي اسراف و گناه مي کشاند که نمونه آن همجنس گرايي در حالت اسرافي و افراطي آن است. اين مطلب در روايات بسياري مورد تأکيد قرار گرفته است. (مصباح الشريعه، ص 228)
- قساوت قلب و سنگدلی: پرخوري باعث دو چيز مي شود: يکي قساوت قلب و ديگري هيجان شهوت. (مصباح الشريعه، ص77، باب 34؛) زيرا به دنبال آن شهوت جنسي به هيجان آمده باعث روي آوردن به آميزش هاي بسيار مي گردد و اين دو شهوت (شهوت شکم و شهوت جنسي) ميل و رغبت به جاه طلبي و مال جويي را افزون مي کند تا به خوراک و آميزش بيشتر دست يابد و در پي آن انواع بيماري هاي رواني در اجتماع از حسد و چشم و همچشمي و ريا و تفاخر و عجب و کبر پديد مي آيد که اينها نيز به نوبه خود آبستن کينه و دشمني در جامعه و گروههاي مختلف اجتماعي است و اين همه، آدمي را به انجام گناهان و ستم و تجاوز و منکرات و فحشاء مي کشاند که ادامه آن جامعه را به سراشيبي سقوط سوق داده، اجتماعي را پايه ريزي مي کند که قانون جنگل در آن حکمفرما است. (مجتبوي، سيدجلال الدين؛ علم اخلاق اسلامي، انتشارات حکمت، ج3، ص13؛ معراج السعاده، ص313).
- اشتياق فرشتگان: پيامبر خدا(ص) مي فرمايد: هر کس که خداوند را بسيار تسبيح گويد و به بزرگي ياد کند و در عوض به مقدار کم بخورد و بياشامد و بخوابد، فرشتگان مشتاق او مي شوند. (تنبيه الخواطر، ج2، ص116).
- مادر درمان ها: پيامبر خدا(ص) مي فرمايد: مادر همه درمان ها کم خوري است. (المواعظ العدديهًْ، ص 213) امام علي(ع) نيز فرموده است: کم خوري، مانع بسياري از بيماري هاي جسم مي شود. (غررالحکم، ح 6768، عيو ن الحکم و المواعظ، ص 370، ح 6248).
- رشد تفکر و انديشه: امام علي(ع) مي فرمايد: هر کس در خوردن به کم بسنده کند، سلامتش بيشتر مي شود و انديشه اش به سامان مي رسد. (غررالحکم، ح 8803، عيون الحکم و المواعظ، ص 437، ح 7559).
- طول عمر: لقمان(ع) مي فرمايد: اگر خوراک انسان اندک باشد، زياد زنده مي ماند. (المواعظ العدديهًْ، 71).
آنچه بيان شد بخشي از آثار کم خوري و پرخوري است و مسلماً بررسي احاديث و روايات، ما را به آثار بيشتري در اين خصوص رهنمون خواهد شد.
روزنامه كيهان، شماره 21091 به تاريخ 4/4/94، صفحه 6 (معارف)