اوراق قضايي، ابلاغ واقعي، ابلاغ قانوني، خوانده، اخطاريه، مأمور ابلاغ
نویسنده : محسن نجف پور
رساندن یک سند رسمی اعم از اوراق دعوا، خواه، اجرای احکام یا اجراء اسناد لازم الاجراء و غیره به اطلاع شخص یا اشخاص معین با رعایت تشریفات قانونی مخصوص را ابلاغ می‌گویند.[1]
اهمیت ابلاغ
ابلاغ اوراق قضایی اگر به صورت صحیح و منطبق با موازین قانونی انجام نشود در فرآیند دادرسی چه در امور کیفری و حقوقی تأثیر نامطلوب داشته و باعث اطاله دادرسی و بعضاً تضییع حقوق اصحاب پرونده می‌گردد به همین دلیل صحت عملکرد ضابطان دادگستری در ابلاغ اوراق و احکام قضایی موکول به آموزش و تدریس مقررات و قواعد مربوط به ابلاغ توراق قضایی است و امروزه با توجه به ماده 10 قانون تشکیل دادگاه‌های عمومی و انقلاب مصوب 1373 در دادگستری واحد ابلاغ تأسیس شده و ابلاغ اوراق قضایی را مأمورین ویژه‌ای که برای این منظور آموزش دیده‌اند تحت نظارت رئیس حوزه قضایی انجام می‌دهند.[2]
انواع ابلاغ
أ) ابلاغ واقعی
ابلاغ واقعی عبارت است از رساندن اوراق قضایی به شخص خوانده. برای انجام این کار مأمور ابلاغ اوراق قضایی را به شخص خوانده تسلیم نموده و در برگ دوم احضاریه از خوانده رسید گرفته و تاریخ دقیق را قید نموده و خودش هم امضاء می‌کند و آن برگ را به دفتر دادگاه اعاده می‌دهد. اما در صورت امتناع خوانده از گرفتن اوراق، امتناع او در برگ اخطاریه قید و اعاده می‌شود. این نوع از ابلاغ بهترین نوع ابلاغ است؛ زیرا با وجود آن دادگاه اطمینان حاصل می‌کند که خوانده از جریان دعوا و دادرسی مطلع بوده و در صورت عدم حضور در دادگاه و عدم پاسخ به دعوای مطروحه فرض بر این گذاشته می‌شود که خوانده پاسخ منطقی و قانونی در قبال دعوا ندارد. ابلاغ به شخص خوانده یا در محل سکونت یا در محل کار صورت می‌گیرد و در هر حال یا قبول می‌کند یا امتناع می‌کند که ابلاغ بصورت واقعی می‌باشد.[3] در ماده 68 ق.آ.د.م به این نوع ابلاغ اشاره شده است.
ب) ابلاغ قانونی
اگر مأمور ابلاغ نتواند اوراق را به شخص خوانده برساند آن را بصورت قانونی ابلاغ می‌نماید. قانون این نحو ابلاغ را صحیح و معتبر دانسته است و در ماده 69 ق. آ.د.م این نوع ابلاغ و صور مختلف آن مورد اشاره قرار گرفته است.[4]
ج) ابلاغ وزارتی
هدایت ادارات و مأموران وزارتخانه‌ها و مراقبت کارهای آنان در اختیار وزیر است و بلکه تکلیف اوست اگر این اختیار یا تکلیف مربوط به مورد خاص باشد دستور وزیر ابلاغ وزارتی نامند.[5]
د) ابلاغ مصوبات
رساندن قوانین اساس‌نامه‌ها آیین‌نامه‌ها مصوبات مجلس و هیأت دولت از طریق رئیس جمهور به وزارتخانه‌ها و سازمان‌ها و دستگاه‌های اجرای قضایی و مجریان جهت اجرا را، ابلاغ مصوبات گویند.[6]
صور ابلاغ قانونی
1- قبول ابلاغ توسط خادمین یا بستگان خوانده
پس از مراجعه مأمور به نشانی خوانده ممکن است خوانده در نشانی اعلامی حضور نداشته باشد و مأمور نتواند اوراق را به شخص خوانده ابلاغ واقعی نماید. پس ناگزیر اوراق را به یکی از بستگان یا خادمین خوانده که در نشانی اعلام شده حضور دارند ابلاغ می‌نماید تا آنها اوراق را به دست خوانده برسانند. در این صورت مأمور ابلاغ نام و سمت گیرنده اوراق را در نسخه دوم اخطاریه قید و از وی امضاء می‌گیرد و آن را اعاده می‌نماید. این نوع ابلاغ سه شرط اساسی دارد که عبارتند از:
أ.ابلاغ در نشانی تعیین شده در برگ اخطاریه باشد.
ب. سنّ ظاهری گیرنده اوراق برای تشخیص اهمیت اوراق کافی باشد. که از وضع ظاهری و رشد جسمانی می‌توان سن ظاهری او را حدس زد.
ج. بین کسی که اوراق قضایی را دریافت می‌کند با خوانده تعارض در منفعت نباشد. (ماده 69 ق. آ.د.م).[7]
2- رد ابلاغ توسط خادمین یا بستگان خوانده
در صورت رد ابلاغ توسط خادمین یا بستگان خوانده؛ مأمور ابلاغ این موضوع را در دو نسخۀ اخطاریه قید نموده و نسخه دوم را در نشانی تعیین شده الصاق می‌کند و برگ اول را با سایر اوراق دعوا عودت می‌دهد.[8] (ماده 70 ق. آ.د.م).
3-ابلاغ به نشانی اعلام شده
اگر خوانده و خادمین و بستگان در نشانی اعلامی حضور نداشته باشند، مأمور ابلاغ این موضوع را در دو نسخه اخطاریه قید نموده و نسخه دوم را در نشانی اعلامی الصاق می‌کند و مدارک را عودت می‌دهد. (ماده 70 ق. آ.د.م).[9]
4- ابلاغ به خوانده مقیم خارج از کشور
در این صورت ابلاغ توسط مأموران کنسولی یا سیاسی به عمل می‌آید. مأموران یاد شده دادخواست و ضمائم آن را بوسیله مأمورین سفارت یا هر وسیله‌ای که امکان داشته باشد برای خوانده می‌فرستند و مراتب از طریق وزارت امور خارجه به اطلاع دادگاه می‌رسانند. (ماده 71 ق. آ.د.م).[10]
5-ابلاغ اوراق در محل کار کارکنان دولت
اوراق به کارگزینی قسمت مربوطه یا نزد رئیس کارمند ارسال می‌شود. اشخاص یاد شده مسئول اجرای ابلاغ می‌باشند و باید حداکثر به مدت 10 روز اوراقی را اعاده نمایند. (تبصره 1 ماده 68 ق.آ.د.م)[11]
6-ابلاغ به خوانده مجهول المکان
در صورتیکه اساساً خواهان از همان ابتدا نتواند نشانی خوانده را معین نماید و در دادخواست در ستون خوانده را مجهول المکان یا آدرس بدهد ولی بعد از مراجعه مأمور ابلاغ خوانده در آن محل سکونت نداشته باشد و خواهان پس از اخطار رفع تقص نتواند آدرس خوانده را اعلام کند بنا به درخواست خواهان و دستور دادگاه مفاد دادخواست یک نوبت در یکی از روزنامه‌های کثیر الانتشار یا محلّی به هزینۀ خواهان آگهی خواهد شد که تاریخ انتشار تا جلسه رسیدگی نباید کمتر از 1 ماه باشد. (ماده 73 ق. آ.د.م).[12]
7-ابلاغ به خواندگان غیر محصور
در این صورت اوراق قضایی از طریق نشر آگهی در یکی از روزنامه‌های کثیرالانتشار و نیز یک نسخه از دادخواست و ضمائم به شخص یا اشخاصی که خواهان آنها را معارض خود معرفی می‌کند؛ ابلاغ می‌شود. (ماده 74 ق. آ.د.م)[13]
8-ابلاغ به ادارات و اشخاص حقوقی دولتی
در این صورت به رئیس دفتر مرجع مخاطب یا قائم مقام او ابلاغ و در نسخه اول اخطاریه رسید اخذ می‌شود. (ماده 75 ق. آ.د.م).[14]
9-ابلاغ به اشخاص حقوقی غیر دولتی
اوراق قضایی و ضمائم آن به مدیر عامل یا قائم مقام او یا دارندۀ حق امضاء و در صورت عدم امکان به مسئول دفتر مؤسسه ابلاغ خواهد شد. در صورت تغییر محل شرکت ابلاغ اوراق در آدرس آخرین محلی که به اداره ثبت شرکت یا معرفی شده ابلاغ خواهد شد. (ماده 76 ق. آ.د.م)[15]
10-ابلاغ به ورشکسته و شرکت منحل شده
در این صورت به اداره تصفیه امور ورشکستگی با مدیر تصفیه ابلاغ خواهد شد. چنانچه دعوا به طرفین شرکت منحل شده باشد اگر شرکت دارای مدیر تصفیه نباشد، اوراق به آخرین مدیر قبل از انحلال در آخرین محلّی که اداره ثبت شرکت‌ها اعلام می‌کند ابلاغ می‌شود؛ ولی اگر دارای مدیر تصفیه باشد به خود او ابلاغ می‌شود. (تبصره 1 و 2 و 3 ماده 76 ق. آ.د.م).[16]
نحوه ابلاغ در موارد خاص
1-ابلاغ به شخصی که در مقرّ دادگاه اقامت ندارد
در صورتی که شخص خارج از مقر دادگاه ا اوراق توسط دفتر آن دادگاه به هر وسیله‌ای که ممکن باشد، ابلاغ می‌شود. اگر در محل اقامت فرد دادگاهی نباشد توسط مأمورین انتظامی، بخشداری، شورای اسلامی محل یا با پست سفارشی دو قبضه ابلاغ می‌شود. (ماده 77 ق. آ.د.م).
2-ابلاغ به زندانیان
اوراق دعوا بوسیله اداره زندان به زندانی ابلاغ می‌شود.
3- ابلاغ اوراق به زن شوهردار
در جهت حفظ حقوق زنان شوهردار به خصوص در مورد دعاوی خانوادگی بر خلاف ترتیب مقرر در ماده 1005 ق.م حسب تبصره 2 ماده 68 ق. آ.د.م در مواردی که زن در منزل شوهر سکونت ندارد ابلاغ اوراق در محل سکونت یا محل کار او به عمل می‌آید.[17]
اثر عدم رعایت مقررات ابلاغ
در صورتیکه دادخواست و پیوست‌های آن مطابق مواد 67 الی 83 ق.آ.د.م ابلاغ نشود دادگاه رأساً و بدون درخواست اشخاص ذینفع ابلاغ را باطل می‌نماید مگر اینکه مخاطب در جلسه دادرسی حاضر شود و یا لایحه ارسال نماید چرا که مقصود از ابلاغ آگاهی طرفین دعوا از وقت دادرسی و تصمیمات دادگاه می‌باشد. معذالک طبق ماده 83 ق. آ.د.م در صورتیکه اوراق به غیر شخص مخاطب ابلاغ شود در صورتی دارای اعتبار است که برای دادگاه محرز شود که اوراق به اطلاع مخاطب رسیده است.[18]
محتوای برگه ابلاغ
مأمور ابلاغ باید مراتب زیر را در نسخه اول و دوم ابلاغ نامه تصریح و امضاء نماید.
1-نام و مشخصات خود به طور روشن و خوانا.
2-نام کسی که دادخواست به او ابلاغ شده با تعیین اینکه چه سمتی نسبت به مخاطب اخطاریه دارد.
3-محل و تاریخ ابلاغ با تعیین روز، ماه و سال با تمام حروف.[19]