محكم كاري، اسلام
محمد مهدی فجری
خداوند کارهای بی عیب را دوست دارد
در قسمت اول مقاله: «محکم کاری از دیدگاه اسلام» مباحث: اعتقادات، پذیرفتن نبوت، محکم کاری در امور اجتماعی، وام دادن، جلوگیری از اختلاف و داد و ستد مورد بررسی قرار گرفت.
اینک بخش پایانی مطلب را ازنظر می‌گذرانیم:
6- تحلیل سیاسی: دین مبین اسلام، اتقان و محکم کاری را در مسائل سیاسی هم لازم دانسته، پرداختن به هر مسئله ای را بدون تحقیق و بررسی به حال فرد و جامعه مضر می‌داند. قرآن کریم می‌فرماید:
و اذا جاءهم امر من الامن اوالخوف اذاعوا به ولو ردوه الی الرسول و الی اولی الامر منهم لعلمه الذین یستنبطونه منهم؛
«و چون خبری، چه ایمنی و چه ترس به آنها رسد، آن را در همه جا فاش می‌کنند و حال آنکه اگر در آن به پیامبر و واولوالامرشان رجوع می‌کردند، حقیقت امر را از آنان درمی یافتند.»
به یقین، رجوع هر مسئله به صاحب نظران مورد اطمینان، خواهد توانست بسیاری از شایعات را برملا کند و از عواقب نامناسب آن، همچون از بین رفتن محبت و دوستی، تفاهم و همکاری در میان مردم، اتلاف مقدار قابل توجهی از نیرو و فکر و وقت مردم و نیز ایجاد اضطراب و نگرانی، جلوگیری کند. همچنین اگر این شایعات درباره افراد لایق و مثبت و مفید باشد، آنها را در خدمات خود دلسرد می‌کند، و گاهی حیثیت چندین ساله آنها را بر باد می‌دهد و مردم را از فوائد وجود آنان محروم می‌سازد.
به راستی؛ اجرای این برنامه قرآنی در همه جوامع بشری به طور دقیق، بسیاری از نابسامانیهای ناشی از شایعه سازی و جوسازی و قضاوتهای عجولانه و گمانهای بی اساس و اخبار مشکوک و دروغ برچیده خواهد شد.
7- جنگ و مبارزه: آیه دیگری که به محکم کاری در جنگ توجه می‌کند آیه4 سوره محمد است. قرآن کریم پس از بیان لزوم قاطعیت سپاه اسلام و در هم کوبیدن دشمن، به مسئله اسرای جنگی اشاره کرده، می‌فرماید:
اذا لقیتم الذین کفروا فضرب الرقاب حتی اذا اثخنتموهم فشدوا الوثاق؛
«و هنگامی که با کافران (جنایت پیشه) در میدان جنگ روبه رو شدید، گردنهایشان را بزنید، (و این کار را همچنان ادامه دهید) تا به اندازه کافی، دشمن را در هم بکوبید، در این هنگام، اسیران را محکم ببندید.»
این آیه شریفه به دو دستور فوق‌العاده در جنگ اشاره می‌کند: مطلب اول، بیانگر یک دستور حساب شده جنگی است که پیش از درهم شکستن قطعی مقاومت دشمن، نباید اقدام به گرفتن اسیران کرد؛ چرا که پرداختن به این امر، گاهی سبب تزلزل موقعیت مسلمانان در جنگ خواهد شد، و پرداختن به امر اسیران و تخلیه آنها در پشت جبهه، ایشان را از وظیفه اصلی باز می‌دارد.
مطلب دوم تعبیر به «فشدوا الوثاق» شده است که با توجه به اینکه «وثاق» به معنای طناب یا هر چیزی است که با آن می‌بندند، اشاره به محکم کاری در بستن اسیران است؛ مبادا اسیر از فرصت استفاده کند و خود را آزاد ساخته و ضربه کاری وارد سازد.
ج. در امور فردی:
آنچه تاکنون گفته شد بخشی از دستورهای حیات بخش اسلام در امور اجتماعی بود؛ اما باید دانست دین، بر محکم کاری در تمام امور فردی نیز تاکید می‌کند و کسی حق ندارد حتی در امور فردی خویش، کم ترین سستی و اهمالی را روا دارد. از دیدگاه اسلام، هر کس حتی در قبال حفاظت از جان و مال و آبرو و حیثیت خویش، مسئول است و حق کوچک ترین سهل انگاری را در این باره ندارد.
1- حفظ مال و جان: رسول خدا(ص) می‌فرماید:
«من بات علی سطح غیر محجر فاصابه شیء فلایلومن الانفسه هر که در شب بر بام بی دیوار بخوابد و آزاری به او رسد، جز خود را ملامت نکند.»
همچنین می‌فرماید:
«ثلاثه لایتقبل الله لهم بالحفظ رجل نزل فی بیت خرب و رجل صلی علی قارعه الطریق و رجل ارسل راحلته و لم یستوثق منها؛ خدای عزوجل، نگهبانی از سه کس را نمی پذیرد؛ مردی که در خانه ویران زندگی کند و مردی که در وسط جاده به نماز ایستد و مردی که مرکب سواری خود را رها کند و آن را نبندد.»
2- حفظ آبرو: امیر مومنان(ع) می‌فرماید:
«من عرض نفسه للتهمه فلایلومن من اساء به الظن؛ هر که خود را در معرض تهمت قرار دهد، فرد بدگمان به خود را سرزنش نکند.»
3- مراجعه به مردان علم: در تمامی دنیا برای هر کاری به اهل فن مراجعه می‌کنند. نه دکتر می‌تواند کار مهندس را به سرانجام رساند و نه عالم از عهده علم جراحی برمی آید. هیچ کدام از این گروه ها نیز قادر به تعمیر هیچ دستگاهی نیستند. قرآن مجید با بیان لزوم مراجعه به کارشناس در کارها، بار دیگر بر اصل محکم کاری پافشاری می‌کند:
فاسئلوا اهل الذکر ان کنتم لاتعلمون اگر نمی‌دانید، از آگاهان بپرسید.»
اگر می‌بینیم اسلام، لزوم تقلید از عالم دینی در فروع دین را واجب دانسته است، و به همین مقدار، بسنده نکرده است، بلکه تحقیق برای یافتن مجتهد اعلم را نیز ضروری دانسته است، به دلیل محکم کاری در دریافت صحیح احکام شرع مقدس اسلام و به حداقل رساندن خطا در استنباط احکام دینی است.
4- فهم امور: یکی دیگر از مسایلی که اسلام بر اصل محکم کاری در امور تاکید می‌ورزد، اصل مشاوره و به حداقل نمودن خطا و اشتباه در امور است. اصولامردمی که کارهای مهم خود را با مشورت و صلاح اندیشی یکدیگر انجام می‌دهند و با صاحب نظران به شور می‌نشینند، کم تر دچار لغزش می‌شوند. به علاوه کسی که در انجام کارهای خود با دیگران شور می‌کند، اگر مواجه با پیروزی شود کمتر مورد حسد واقع شود؛ زیرا دیگران، پیروزی وی را از خودشان می‌دانند و معمولاانسان به کاری که خودش انجام داده حسد نمی ورزد و اگر احیانا با شکست مواجه شود، زبان اعتراض و ملامت و شماتت مردم بر او بسته خواهد بود. قرآن مجید با تاکید بر اهمیت مشورت می‌فرماید:
«و شاورهم فی الامر فاذا عزمت فتوکل علی الله در کارها با ایشان مشورت کن و چون قصد کنی بر خدای توکل کن.»
نکته مهم اینکه همان اندازه که هنگام مشورت، نرمش و انعطاف لازم است، قاطعیت در موقع اتخاذ تصمیم نهایی ضروری است. بنابراین پس از مشورت، باید هرگونه تردید و دودلی و آرای پراکنده را کنار زد و با قاطعیت تصمیم گرفت و این، همان چیزی است که در آیه فوق از آن به عزم تعبیر شده است و آن تصمیم قاطع است.
قابل توجه اینکه در آیه شریفه، مسئله مشاوره به صورت جمع، ذکر شده است: (و شاورهم)؛ ولی تصمیم نهایی تنها به عهده فرد تصمیم گیرنده است.
5- نوشتن: اول: برای حفظ علوم بشر امروز هر چه دارد از کتاب و نوشتن است و همه ذخایر علمی گذشتگان در نوشته‌های او جمع است؛ وگرنه هیچ گاه ممکن نبود علوم گذشتگان به آیندگان منتقل شود. اسلام از 41قرن، قبل بر نوشتن حتی جزیی‌ترین مسائل تاکید ورزیده است. رسول خدا ص می‌فرماید: «قیدوا العلم بالکتاب؛ دانش را با نوشتن در بند کشید.»
همچنین می‌فرماید:
«من مات و میراثه الدفاتر و المحابر وجبت له الجنه؛ هر کس از دنیا برود، و میراثش کتاب و دفتر و وسایل نوشتن باشد، بهشت بر او واجب می‌شود.»
بنابر این نوشتن، مطمئن ترین و متقن ترین راه برای حفظ علوم و انتقال آن به دیگران به خصوص آیندگان است.
دوم: دوری از اختلاف: نوشتن وصیت نامه از جمله سفارش های اکید دین مبین اسلام است. اگر چه وصیت با گفتار نیز حاصل می‌شود؛ اما اسلام برای محکم کاری و رفع هرگونه اختلاف، بر نوشتن وصیت نامه به عنوان سندی معتبر تاکید کرده است. رسول خداص می‌فرماید: «ما ینبغی لامری مسلم ان یبیت لیله الاو وصیته تحت راسه62؛ بر هیچ مسلمانی سزاوار نیست که شبی را سپری کند؛ مگر اینکه وصیتش زیر سرش باشد.
6- کار : از اموری که باید اتقان و محکم کاری در آن لحاظ شود، کاری است که به انسان سپرده می‌شود. رسول اکرم ص می‌فرماید:
«ان الله تعالی یحب اذا عمل احدکم عملاان یتقنه؛ خداوند تعالی دوست دارد که هرگاه فردی از شما کاری کند آن را محکم (و بی عیب) انجام دهد.» عبدالله بن سنان از حضرت امام جعفرصادق (ص) روایت می‌کند که: نزد پیامبر(ص) آمدند و گفتند: «سعد بن معاذ در گذشته است.»
پیامبر برخاست و اصحاب به همراه او برخاستند. آن حضرت دستور داد تا سعد را بشویند. مردم سعد را به قبرستان آوردند و به لب گور نهادند. پیامبر اکرم (ص) به درون قبر سعد رفت و لحد وی را چید و آن را با دست خود درست کرد و پیوسته می‌فرمود: «سنگ بدهید! گل بدهید!» و بدین گونه میان خشتها را محکم کرد. هنگامی که کار ساختن لحد را پایان داد و بر آن خاک ریخت و گور را پر کرد، فرمود: «انی لاعلم انه سیبلی و یصل الیه البلاء ولکن الله یحب عبداً اذا عمل عملااحکمه؛ می‌دانم که این قبر، به زودی فرسوده می‌شود و می‌پوسد؛ ولی خدا بنده ای را دوست دارد که چون کاری انجام دهد، آن را درست و استوار به انجام برساند (و سرسری نگیرد.)
نمونه دیگر این محکم کاری را می‌توان درکار ذوالقرنین مشاهده کرد. گروهی به ذوالقرنین گفتند:«ای ذوالقرنین! یاجوج و ماجوج دراین سرزمین فساد می‌کنند. آیا ممکن است ما هزینه ای برای تو قراردهیم که میان ما و آنها سدی ایجاد کنی؟ ذوالقرنین به خواسته آنها پاسخ مثبت داد و به کمک آنها ساخت سد را شروع کرد. قرآن کریم در سوره کهف به چگونگی ساخت این سد می‌پردازد. نخستین دستور ذوالقرنین، جمع آوری قطعات بزرگ آهن است. آتونی زبرالحدید حتی اذا ساوی بین الصدفین ؛ «قطعات بزرگ آهن برایم بیاورید (و آنها را روی هم بچینید) تا وقتی که کاملاً میان دو کوه را بپوشانید.»
دستور بعدی این بود که به آنها گفت:«مواد آتش زا (هیزم و مانند آن) بیاورید و آن را در دو طرف این سد قراردهید و با وسایلی که دراختیار دارید در آن آتش بدمید تا قطعات آهن سرخ و گداخته شود: قال انفخوا حتی اذا جعله ناراً؛ درحقیقت، او می‌خواست از این طریق، قطعات آهن را به یکدیگر پیوند دهد و سد یک پارچه ای بسازد.ذوالقرنین با این طرح عجیب، همان کاری را که امروز به وسیله جوشکاری انجام می‌دهند انجام داد؛ یعنی به قدری حرارت به آهن ها داده شد که کمی نرم شدند و به هم جوش خوردند.
سرانجام دستور آخر را چنین صادر کرد:قال آتونی افرغ علیه قطراً؛ «گفت مس ذوب شده برای من بیاورید تا بر روی این سد بریزم.»
به این ترتیب، مجموعه آن سد آهنین را با لایه‌ای از مس پوشانید و آن را از نفوذ هوا و پوسیدن حفظ کرد.
نکته حایز اهمیت، استحکام این سد است. ذوالقرنین در پایان کار، استحکام این سد را این گونه بیان می‌کند: فاذا جاء وعد ربی جعله دکاء «هنگامی که وعده پروردگارم-قیامت -فرارسید، آن را درهم می‌کوبد.»
بنابر این، محکم کاری را باید از اولیای خدا آموخت، سدی می‌سازند که تا آستانه قیامت پا برجاست.
7- ساختمان: ساختمان سازی یکی از موضوعات مهمی است که دراحادیث بسیار به آن پرداخته شده است. دراین مجال به ذکر این نکته بسنده می‌کنیم:
امام صادق(ع) درباره استحکام بنا می‌فرماید:«من بنی فاقتصد فی بنائه لم یوجر؛ هر که ساختمانی بسازد و از آن کم بگذارد، اجری ندارد.
تاکید این روایت براین است که نباید به خاطر ارزان سازی، ازنکات ایمنی واستحکام بنا کاست. البته ذکر این نکته ضروری است که استحکام ساختمان، غیر از ساختمانهای تجملی و پرهزینه امروزی است.
رسول خدا (ص) درباره چنین خانه‌هایی می‌فرماید:
«من بنی بنیانا ریاء و سمعه حمله یوم القیامه من الارض السابعه وهو نار تشتعل ثم یطوق فی عنقه و یلقی فی النار فلایحبسه شیی منها دون قعرها الاان یتوب قیل یا رسول الله کیف یبنی ریاء و سمعه قال بینی فضلاعلی ما یکفیه استطاله منه علی جیرانه و مباهاه لاخوانه؛ هر که برای خودنمایی و شهرت، ساختمانی بسازد، روزقیامت آن را از زمین هفتم بر دوش دارد و آن ساختمان، آتش افروخته ای می‌شود که و به جان او آتش سوزانی همراه می‌کنند و طوق گردنش می‌گردد و او در آتش دوزخ افکنده می‌شود و تا قعر جهنم خواهد رفت؛ مگرتوبه کند.عرض شد: ای رسول خدا! ساختمان ریا و شهرت چگونه است؟ فرمود: اینکه بزرگی خانه بیش از نیاز و حاجتش باشد و بخواهد با بزرگی ساختمان بر همسایه های خود سرفرازی کند و به برادرانش ببالد.»
همچنین حضرت علی (ع) در نهج البلاغه می‌فرماید:
«من جمع المال علی المال فاکثر و من بنی و شید و زخرف و نجد و ادخر و اعتقد و نظر بزعمه للولد اشخاصهم جمیعا الی موقف العرض و الحساب و موضع الثواب و العقاب اذا وقع الامر بفصل القضاء و خسر هنالک المبطلون ؛
آنان که مال برمال افزودند و مال فراوان گردآوردند؛ و آنان که قصری بلند ساختند، و طلا کاری کردند و زینت دادند، اندوختند و به گمان خود برای فرزندان خود باقی گذاشتند، همگی آنان به پای حسابرسی الهی، و جایگاه پاداش و کیفر رانده می‌شوند و آن گاه که فرمان داوری و قضاوت نهایی صادر شود، تبهکاران زیان خواهند دید.
8- سفر: وجود وسایل نقلیه در قرن اخیر باعث سرعت و راحتی سفرها شده است؛ اما خطرات بسیار باعث شده است توصیه به محکم کاری و اطمینان از وسایل مورد نیاز در سفر و احتیاط در طول مسیر، جزء برنامه‌های روزمره مسئولان مربوطه قرارگیرد. اسلام نیز برای رفع هرگونه مشکل در سفر، به نکات بسیاری توجه می‌کند که به چند مورد اشاره می‌شود.
اول: تنها مسافرت نکردن؛ در وصیت رسول خدا(ص) به امام علی(ع) آمده است:
«یا علی لاتخرج فی سفر وحدک فان الشیطان مع الواحد و هو من الاثنین ابعد- یا علی ان الرجل اذا سافر وحده فهو غاو والاثنان غاویان و الثلاثه النفر؛ تنها آهنگ سفر مکن که شیطان با یک نفر است و او از دو نفر دورتر است. ای علی! هرگاه فردی تنها به سفر رود گمراه است، و اگر دو نفر به سفر روند دو گمراه خواهند بود، و اگر سه نفر به سفر روند یک گروه به شمار می‌روند- که شیطان توان گمراه کردن آنها را نخواهد داشت.
دوم: همراه داشتن وسایل ضروری؛
سوم: مراقبت از اموال؛83
چهارم: مراقبت از خود؛ امام باقر(ع) به فردی از شیعیانش که قصد سفر داشت چنین سفارش فرمودند: «لاتسیرن شبراً و انت حاف و لاتنزلن عن دابتک لیلا الاو رجلاک فی خف و لاتبولن فی نفق و لاتذوقن بقله و لاتشمها حتی تعلم ما هی و لاتشرب من سقاء حتی تعلم ما فیه و لاتسیرن الامع من تعرف و احذر من لاتعرف؛93 مسافتی را در حالی که پا برهنه ای بپیما! از مرکب سواری خود شب پیامده مشو؛ مگر اینکه کفش به پا داشته باشی و در سوراخی از زمین ادرار مکن و هیچ نوع روییدنی را مخور و بو نکش، مگر وقتی که بدانی چیست و از مشک آب نیاشام؛ مگر اینکه بدانی چه در آن است و به سفر نرو؛ مگر با کسی که او را می‌شناسی و از کسی که نمی شناسی بپرهیز.»
پنجم: انتخاب مکان مناسب استراحت: رسول خدا(ص) می‌فرماید: «ایاکم و التعریس علی ظهر الطریق و بطون الاودیه فانها مدارج السباع و ماوی الحیات؛04 بپرهیز از اینکه شبانه در وسط راه و یا وسط بیابان، فرود آیید که آنجاها مکان رفت و آمد درندگان و مارها است.»
ششم: حرکت نکردن از بیراهه : امام علی(ع) می‌فرماید: «علیکم... والجاده و ان دارت؛14 بر شما باد مسافرت کردن از جاده، اگرچه دور بزنید [و راه دورتر شود].»
خلاصه آنکه اسلام بر اتقان و محکم کاری در همه امور فردی، اجتماعی، سیاسی و نظامی تاکید دارد و توجه به این نکته ضروری است که بسیاری از سستیها و کوتاهیها قابل جبران نخواهد بود.