رفق و مدارا
قال علی(ع): «اعْلَمْ انَّ رَأْسَ الْعَقْلِ بَعْد الْایمانِ بِاللَّهِ عَزَّوَجَلَّ مداراةُ النَّاسِ ...»
مدارا عبارت از آن است که ناگواری‌ای که از کسی به تو رسد را متحمل شوی و به روی خود نیاوری و این از جمله صفاتی است که آدمی را در دنیا و آخرت به مراتب بلند و درجات ارجمند می‌رساند و اغلب کسانی که در دنیا به مرتبه عظیم رسیدند از این صفت جلیله است.[1] و حتی در یک عبارت لطیف امام باقر(ع) می‌فرماید:
«إنَّ اللّهَ رَفِیقٌ یحِبُّ الرِّفْقَ، وَ یعْطِی عَلَی الرِّفْقِ ما لا یعْطِی عَلَی الْعُنْفِ»[2]
به‌راستی خدای عزوجل نرمش‌کن است و نرمش را دوست دارد و به نرمش عوض و اثری دهد که به سختگیری ندهد.
لذا خداوند متعال گوشه‌ای از این صفت زیبای خویش را به بندگان پاک خود هدیه کرده و به وسیله آن نردبان انسانیت را بنا کرده است.
به لطف خلق توان کرد صید اهل نظر به بند و دام نگیرند مرغ دانا را
مدارا در امور دنیوی و اخروی
1. در باب معاشرت با مردم و انجام امور دنیوی
مثلًا آن‌طور که ممکن است انسان با رفق و مدارا در قلوب مردم تصرّف کند، ممکن نیست با ناراحتی و عدم مدارا موفق به امری از امور شود. فرضاً که با شدّت و سلطه کسی از انسان اطاعت کند؛ چون قلب او همراه نشود، از خیانت وی نباید ایمن بود. در همین باب حضرت رسول(ص) می‌فرماید:
«إذا أراد اللَّه بعبد خیرا رزقهم الرّفق فی معایشهم و إذا أراد بهم شرّا رزقهم الخرق فی معایشهم»[3]
وقتی خداوند برای بندگان نیکی خواهد آنها را در کارهای زندگیشان با مدارا قرین سازد و هنگامی که برایشان بدی خواهد آنها را با درشتی همراه کند.
2. امور دینی و هدایت بشر و امر به معروف و نهی از منکر
خداوند پس از آن‌که حضرت موسی و هارون-علیهما‌السلام- را مأمور فرمود که پیش فرعون بروند و او را دعوت و ارشاد کنند، از جمله دستوراتی که به آنها می‌دهد، می‌فرماید:
«إذْهَبَا إلَی فِرْعَوْنَ إنَّهُ طَغی* فَقُوْلَا لَهُ قَوْلًا لَیناً لَعَلَّهُ یتَذَکَّرُ أوْ یخْشی»[4]
دل سخت فرعون را-که أنانیتش به جایی رسیده بود که به دعوی الوهیت برخاسته بود- باز با رفق و مدارا بهتر می‌توان به‌دست آورد.
از این جهت می‌فرماید:
«بروید پیش فرعون سرکشِ یاغی، و با او با نرمی و رفق سخن بگویید، شاید این سخن نرم او را متذکر خدا کند و از روز جزا بترسد.»[5]
هم‌چنین در تفسیر آیه «قولو للناس حسنا»[6] امام صادق(ع) می‌فرماید: "
منظور از آیه همه مردم، اعم از مؤمنان و مخالفان است؛ با مؤمنان باید با خوش‌رویی روبه‌رو شد و با مخالفان نیز باید با مدارا سخن گفت تا آنها را به‌سوی دین و مکتب جذب نمود و به آسانی، خود و مؤمنان را از گزندشان محفوظ داشت."[7]
آسایش دو گیتی تفسیرِ این دو حرف است با دوستان مروت با دشمنان مدارا
مدارا کلید آرامش در همسرداری
یکی از وظایف اخلاقی همسران نسبت به یکدیگر رفق و مداراست؛ بدین معنا که در مقابل عیب‌ها و کاستی‌های همسر و رفتار ناخوشایند او برخورد تند و خشن نداشته باشیم و با صمیمیت و دوستی با او رفتار کنیم. طبیعی است که هر یک از زن و مرد در رفتار خود کاستی‌هایی دارند که از نظر دیگری ناخوشایند تلقّی می‌شود، البتّه معنای مدارای با همسر این نیست که نسبت به عیب‌ها و رفتار ناپسند او بی‌اعتنا باشیم، بلکه بدین معناست که در مورد اصلاح همسر ملاحظه ظرفیت او را کرده و بیش از توانش از او انتظار نداشته باشیم و به‌طور کلّی در مورد ویژگی‌های نامطلوب او رفتاری بزرگوارانه پیشه کنیم.
پس ای برادر از غلظت و درشتی در گفتار و کردار بپرهیز که آن صفتی است خبیث که موجب نفرت مردم و باعث اختلال در امور زندگی می‌شود؛ لذا حق تعالی پیغمبر خود را به کلمه مبارکه ارشاد فرمود:
«و لو کنت فظّا غلیظ القلب لا انفضوا من حولک»[8]
اگر خشن و سنگ‌دل بودی، از اطراف تو پراکنده می‌شدند.
و ضدّ این صفت خبیثه رفق و نرمی در افعال و اقوال است و آن در همه کارها خوب است.[9]
مهمّی که بسیار مشکل بود برفق و مدارا توان ساختن
توان ساخت کاری نرمی چنان که نتوان بتیر و سنان ساخت