كلمات كليدي : احتضار، تلقين، قبله
نویسنده : علی قدسی
در لغت[1]از ماده حضور گرفته شده و در باب افتعال هم بر همان معنای ثلاثی مجرد یعنی حاضر شدن استعمال شده و در اصطلاح[2] فقهاء احتضار بر وقت کنده شدن روح اطلاق می‌شود و علت[3] اطلاق لفظ احتضار بر آن وقت یا به علت حضور ملائکه در نزد محتضر و یا به علت حاضر شدن اهل و فامیلش در اطرافش است و یا به علت حاضر شدن مؤمنین برای تشییع او می‌باشد.
احتضار در فقه اسلامی
بحث احتضار را نوعاً علمای فقه در ضمن غسل میت از غسل‌های واجب مطرح می‌کنند و برای آن احکامی از جمله واجبات و مستحبات و مکروهات احتضار بیان فرموده‌اند.
واجبات احتضار
بنابر نظر[4] اکثر فقهاء بر کسانی که در اطراف محتضر هستند واجب هست محتضر را به پشت بخوابانند بدین صورت که کف پاهای او را به طرف قبله قرار دهند چنانچه اگر بنشیند روبروی قبله باشد و ضمناً بر محتضر هم به مقداری که ممکن باشد واجب است به طرف قبله قرار گیرد.
از امیرالمؤمنین (ع) در کتاب «مَن لا یحضُرُه الفقیه» روایت شده که: رسول خدا بر مردی از فرزندان عبدالمطلب وارد شد و آن مرد به طرف غیر قبله در حال جان دادن بود پیامبر فرمود او را به سوی قبله متوجه کنید اگر این کار را کنید خدا و ملائکه بر او توجه می‌کنند تا اینکه روحش قبض شود.[5]
مستحبات احتضار[6]
الف) تلقین به شهادتین و اقرار به امامان دوازده گانه
ب) تلقین کردن محتضر به کلمات فرج و این دعا
«اللهمَّ اغفِرلی الکثیرَ مِن مَعاصیکَ وأَقبِلْ منّی الیُسرَ مِنْ طاعَتِک»
و دعاهای واردۀ دیگر که در کتب فقهی موجود می‌باشد.
ج) انتقال دادن محتضر به آن جائیکه نمازش را آنجا می‌خواند البته در صورت سخت جان دادن و عدم اذیت.
د) قرائت سوه یس و صافات و آیة الکرسی به خاطر راحت جان دادن محتضر
ه) قرائت آیۀ سخره (اعراف/ 54) و سه آیۀ آخر سورۀ احزاب
مکروهات احتضار[7]
الف) مس کردن محتضر در حال جان دادن
ب)سنگین کردن شکمش با آهن و هر چیز دیگر
ج) تنها گذاشتن محتضر
د) حاضر شدن جنب و حائض در نزدش
هـ) زیاد حرف زدن در کنارش
و) گریه در نزدش
ز) حاضر شدن مرده شور و مانند آن که باعث ترس محتضر شود
عدم قبول توبه در حال احتضار
خداوند متعال در سورۀ نساء آیۀ 18 می‌فرماید:
«وَلَیْسَتِ التّوبَةُ للّذینَ یَعمَلون السَیْئاتِ حتّی اذا حَضَر اَحَدُهُم الموتُ حال تُبْتُ الآنَ...»
«برای کسانیکه کارهای بد را انجام می‌دهند و هنگامیکه مرگ یکی از آنها فرا می‌رسد می‌گویند الان توبه کردم» توبه نیست. با توجه به اینکه منظور از حضر الموت در آیه حال احتضار می‌باشد.[8]
احتضار در بین مذاهب اسلامی[9]
بین مذاهب اسلامی در کیفیت و وجوب استقبال به طرف قبله اختلاف هست امامیه (شیعیان) و شافعیّه قائلند که باید کف پاها به طرف قبله باشد بطوری که اگر بنشیند روبروی قبله قرار گیرد ولی مالکیه و حنابله و حنفیه قائلند که محتضر را به طرف راستش قرار می‌دهند بطوریکه صورتش به طرف قبله باشد و در مورد وجوب و استحباب اکثر امامیه قائلند که به طرف قبله قرار دادن محتضر واجب است ولی بقیه یعنی بعضی امامیه و دیگران قائلند که مستحب می‌باشد.