اخلاق، مساله انسان معاصر

انسان معاصر نسبت به انسان گذشته نیاز بیشتری به ارتقای اخلاقی دارد
انجمن فلسفه برای کودکان در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی نشست «رشد اخلاقی در فلسفه برای کودکان» را برگزار کرد. در این جلسه دکتر بهروز حسینی، دکتر مهرنوش هدایتی و دکتر روح الله کریمی حضور داشتند که سخنان دکتر کریمی در زیر ارائه می‌شود.

لزوم و کارکرد فلسفه اخلاق

فلسفه اخلاق هنگامی رخ می‌نمایاند که در مرحله‌ای که در آن به وسیله قواعد سنتی اداره می‌شویم، حتی وقتی این قواعد از درون ما را هدایت می‌کند به سوی مرحله ای گذر کنیم که در آن مستقل و به مفاهیم دقیق و کلی بیندیشیم و به عنوان عاملان اخلاقی، به نوعی خود مختاری دست یابیم. بنابراین چرایی انجام یک عمل اخلاقی است که در این فلسفه به بحث گذاشته می‌شود. اگر از نظر روان شناسانه ترسی درونی مرا به انجام کاری اخلاقی واداشته باشد، این وجدان اخلاقی مطلوب در فلسفه اخلاق مطرح نیست و وقتی فرد بپرسد چرا باید عمل اخلاقی را انجام دهد وارد حوزه فلسفه اخلاق شده است. در این بحث 3 دیدگاه وجود دارد؛ در «اخلاق توصیفی» به بررسی دستورات اخلاقی ادیان یا نظرات اخلاقی افراد پرداخته می‌شود، «اخلاق هنجاری یا دستوری» به روش استدلال و عقل، احکام اخلاقی را بررسی می‌کند و پرسش اصلی آن این است که چه چیزی موجب درستی اعمال می‌شود؟ برای مثال اگر نیمه های شب با عابری تصادف کنید چرا باید او را به بیمارستان برسانید؟ آیا به دلیل امر الهی است؟ آیا به دلیل این است که وجدان شما این حکم را صادر می‌کند؟ یا براساس سود و مصلحت اجتماعی این عمل را انجام می‌دهید؟ در نهایت می‌تواند این حکم به دلیل سعادت شخصی شما داده شده باشد تا از انجام آن لذتی معنوی نصیبتان گردد. این که هر کدام از این انگیزه ها طرفدارانی دارد بحث ما نیست بلکه بحث بر سر آن است که کدام یک از این انگیزه ها، انگیزه قدرتمندتری است و باید وجود داشته باشد تا این حکم اخلاقی اجرا شود؟ این انگیزه محکم است که می‌تواند پشتوانه اعمال اخلاقی قرار بگیرد.

بحث آزادی اراده و نسبی بودن یا نبودن احکام اخلاقی نیز در فرااخلاق مطرح می‌شود. پرسش های اصلی فرااخلاق این است که معنای درست چیست؟ معنای خوب کدام است و چگونه می‌توان احکام اخلاقی را توجیه نمود؟ ویژگی احکام اخلاقی چیست و آیا احکام اخلاقی در ذیل معرفت شناسی قرار می‌گیرد یا جزو مباحث طبیعی هستند؟ آیا حکم اخلاقی که حکمی ارزشی محسوب می‌شود زاده احساسات و عواطف انسانی است یا واقعیتی را در جهان بیان می‌کند؟ قابل توجیه بودن این احکام و ماهیت اخلاق نیز در فرا اخلاق مطرح می‌گردد.

کدام عمل اخلاقی است؟

در اخلاق هنجاری، 4 نظر وجود دارد؛ نظرات غایت گرایانه ای که به 2دسته نظر خودگروی و سودگروی اخلاقی تقسیم می‌شوند. از نظر غایت گرایان، عملی اخلاقی محسوب می‌شود که فرد هنگامی که در پی دست یازیدن به آن است متوجه نتیجه و آخر عمل باشد. اگر در پی سود شخصی باشد خود گروی اخلاقی صورت گرفته است. ارسطو در این دسته قرار می‌گیرد زیرا عملی را اخلاقی می‌داند که در جهت تکمیل حرکت نفسانی فرد صورت بگیرد.

مثال سودگروی سخنان بنتام و جان استوارت میل است. از نظر ایشان عملی اخلاقی است که بیشترین سود را برای بیشترین افراد جامعه در بر داشته باشد، اما نظرات وظیفه گرایانه به نتیجه عمل کاری ندارد. خود عمل ذاتاً از نظر ایشان می‌تواند اخلاقی باشد. عده ای از ایشان عمل نگرند و می‌گویند در هر موقعیت خاصی باید به دنبال قواعد اخلاقی در همان موقعیت بود و قوانین و استانداردهای کلی برای استفاده در هر موقعیتی وجود ندارد هر موقعیتی وضعیت خاص خود را داراست و باید در آن بررسی کرد و به عمل اخلاقی پی برد، اما «قاعده نگران» قواعدی را موجود می‌دانند که براساس آنان می‌توان حکم کرد که در هر موقعیتی وظیفه فرد از نظر اخلاقی چیست؟ عده ای به یک قاعده باور دارند که آن را «قاعده زرین» می‌دانند. مثال آن این قاعده است که «آنچه برای خود می‌پسندی برای دیگران نیز بپسند و آنچه بر خود نمی پسندی، برای دیگران نیز مپسند». دسته ای دیگر تعداد قواعد را بیش از یک قاعده دانسته و دست به طبقه بندی قواعد براساس اهمیت آن می‌زنند.

احتیاج مبرم انسان معاصر به اخلاق

نیاز انسان معاصر به اخلاق، بسیار بیشتر از انسان پیشین است. نخست به دلیل این که کمیت زندگی انسان معاصر به واسطه آلودگی هوا و محیط زیست و تسلیحات هسته ای و بیماری های جدید در معرض خطر بیشتری قرار گرفته است که در گذشته آدمی با آن دست به گریبان نبوده است. شاید انسان امروز با فشردن کلیدی بتواند شهر، کشور یا جهان را نابود کند و انسان قدیم واجد این توانایی نبوده است. این توانایی خود دلیل بر لزوم ارتقای اخلاق است. امروزه قدرت دخالت در زندگی دیگران به واسطه تکنولوژی افزایش یافته است. در صورتی که در گذشته تاثیرگذاری از راه دور میسر نبوده است.

دلیل دیگر لزوم پافشاری بر اخلاق این است که تکنولوژی با این که توانسته است بسیاری از نیازها را مرتفع سازد، اما نیازها را افزایش داده و بسیاری از گذشتگان به برآورده شدن نیازهای اولیه قناعت می‌کردند، اما انسان معاصر به راحتی با رفع نیازهای اولیه قانع نخواهند شد. از دلایل سهل و ممتنع دیگر برای نیاز انسان امروز به ارتقای سطح اخلاق ـ که می‌تواند با استفاده از برنامه فلسفه برای کودکان محقق شود ـ این است که انسان معاصر هر چه را «می‌تواند»، می‌خواهد «انجام دهد». در صورتی که ضرورتی برای انجام دادن هر چه در توان است وجود ندارد. دیگر آن که باید توجه داشت «حقوق» هرگز نمی تواند جایگزین اخلاق شود. چه بسا کار افراد از نظر حقوقی هیچ گونه اشکالی نداشته باشد، اما مرتکب عملی غیراخلاقی شده باشند.

آموزش اخلاق به فلسفه برای کودکان

امروزه در بسیاری از موارد در آموزش و پرورش به این نکته پی بردیم که دانش آموزان باید خودشان به شکل مستقیم با مسائل روبه رو شوند تا بتوانند به حل مسائل نائل شوند. امروزه این مساله در علوم تجربی تا حدی حتی در ایران مورد توجه قرار گرفته و این گونه است که برای بسیاری از دروس، آزمایشگاه وجود دارد. حتی تاریخ نیز البته در مواردی به شکل تجربه زنده و اجرای نمایش آموزش داده می‌شود.

حتی در آموزش ریاضی نیز سعی بر ملموس سازی مسائل انتزاعی است، اما هنوز در علوم انسانی و اجتماعی، بویژه اخلاق این دغدغه شکل نگرفته است که دانش آموز باید خود با مسائل اخلاقی، همذات پنداری کرده و آن را بفهمد تا بتواند حکم درست را برگزیند. شاهد آن، کتب علوم اجتماعی است که مسائلی در آن مطرح می‌شود که برای دانش آموزان مهم نیست و نمی توانند آنها را فهمیده و درک کنند و در نهایت آن را حفظ کرده و بعد فراموش می‌کنند. آموزش اخلاق نیز هنوز به صورت «تلقین» صرف انجام می‌شود.

ضرورت این که فرد باید در مورد این تعالیم، با آن درگیر شده و درباره آنها اندیشه کرده و به بحث بپردازند برای ما روشن نشده است، اما باید دانست که در حلقه کندوکاوی که توسط روش آموزش فلسفه برای کودکان اعمال و طی داستانی اخلاقی که در آن مطرح می‌شود، دانش آموزان به تفکر در موارد عینی ملموس اخلاقی دعوت شده و بااخلاق و چرایی و الزام رعایت اخلاق درگیر شده و از آن سوال می‌کنند و به نتایجی از طریق رابطه دوجانبه ای که ایجاد شده، دست می‌یابند. در این روش معلم، تنها «تسهیل کننده» است و ایشان را در گرفتن نتیجه یاری کرده یا ضعف استدلالشان را یادآوری می‌کند، اما در آموزش سنتی با وارد کردن جمله ای اخلاقی به حافظه، فرد از انجام هر گونه عمل اخلاقی در دنیای واقعی عاجز است.