كلمات كليدي : تواضع، فروتني، افتادگي، تكبر
نویسنده : زينب طاهري
تواضع از صفات پسندیده‌اى است که از طریق آن درهاى رحمت الهى بر روى بندگان باز مى‌شود. ریشه تواضع «وضع» است؛ در اصل به معنى فرونهادن است[1]و به معنای خویش را کوچک نشان دادن، [2]خود را خوار کردن(تذلل) آمده است.[3]ضد آن رفع و بلندى است[4]و در مقابل«تکبر» به معنای خود را بزرگ دانستن است.[5] تواضع حد وسط تکبّر و تذلیل است.[6] مرحوم نراقى در تعریف تواضع مى‌گوید: تواضع عبارت است از شکسته نفسى که نگذارد آدمى خود را بالاتر از دیگرى ببیند و لازمه آن کردار و گفتاری است که دلالت بر تعظیم دیگران و اکرام ایشان مى‌کند.[7]
خفض جناح[8]، اخبات[9]و اذلة به معناى تواضع و فروتنى آمده است[10]و تعبیر به فروتنی در فارسى همین معنا را مى‌رساند.
فضیلت تواضع در قرآن
واژه تواضع در قرآن مجید نیامده است ولى خداوند، با تعبیرهاى لطیف دیگرى مردمان را به این فضیلت فرا خوانده است.
«بال و پر خود را براى مؤمنانى که از تو پیروى مى‌کنند بگستر! »[11]
تعبیر خفض جناح در آیه کنایه از تواضع است به این گونه که پرندگان به هنگامى که مى‌خواهند نسبت به جوجه‌هاى خود اظهار محبت کنند آنها را زیر بال و پر خود مى‌گیرند.[12]
همچنین خداوند درباره تواضع واحترام نسبت به والدین، با همین واژه(خفض جناح) خطاب مى‌فرماید:
«بالهاى تواضع خویش را از محبّت و لطف، در برابر آنان فرود آر! »[13]
در آیه دیگر در توصیف بندگان شایسته خداوند چنین مى‌خوانیم:
«بندگان(خاص خداوند)رحمان، کسانى هستند که با آرامش و بى‌تکبّر بر زمین راه مى‌روند و هنگامى که جاهلان آنها را مخاطب سازند(و سخنان نابخردانه گویند)، به آنها سلام مى‌گویند(و با بى‌اعتنایى و بزرگوارى مى‌گذرند)»[14]
فضیلت تواضع در روایات
تواضع یکی از والاترین خصلت‌های اخلاقی و از ویژگی‌های بندگان خدا است. این مسئله در روایات اسلامی نیز مورد توجه قرار گرفته است.
در حدیثى از رسول خدا(ص) مى‌خوانیم: «چه مى‌شود که شیرینى عبادت را در شما نمى‌بینم؟ عرض کردند: شیرینى عبادت چیست؟ فرمود: تواضع است![15]»
امام على(ع)می‌فرماید:
«به وسیله تواضع با تکبر که ضد آن است مقابله کنید».[16]
حدیث دیگرى از نبىّ اکرم(ص) است که فرمودند:
«خداوند به پنج دسته از انسانها به فرشتگان مباهات مى‌کند:... یکی آنها که به خاطر خدا تواضع مى‌کنند و... »[17]
در اهمیت تواضع همین بس که تواضع یکی از ابزار عقل می‌باشد. در این زمینه امام کاظم(ع) می‌فرمایند:
«خداوند تواضع را ابزار کار عقل قرار داده و تکبّر را ابزار جهل».[18]
تواضع از صفات دوستان خدا نیز هست. چنانچهپیامبر گرامى(ص)فرمود:
«چهار چیز است که خدا کرامت نمى‌کند مگر به کسى که خدا او را دوست داشته باشد: اول، سکوت، دوم، توکل برخدا، سوم،؛ تواضع، چهارم: زهد در دنیا»[19]
آیا خداوند متواضع است؟
صفت«تواضع» اگرچه برای بندگان از صفات کمالیه است.اما به کار بردن آن برای خداوند سزاوار نیست. زیرا متناسب با مقام عظمت و جلال خداوند نیست.[20]
تواضع در برابر چه کسانی خوب است؟
فروتنی، در فرهنگ اسلام در مقابل مستکبران و یا توانگران به خاطر ثروت و قدرت آنان زشت و نکوهیده است.
امیر مؤمنان(ع) فرمود:
هر کس نزد توانگری رود و به خاطر ثروتش برایش فروتنی کند، دو سوّم دینش از میان رفته است.[21]
درجات تواضع
خواجه عبدالله انصاری برای تواضع سه درجه قائل است:
1)تواضع برای دین؛ آن است که راه مخالف دین را نپیماید.
2)تواضع برای بندگان؛ آن است که همه کس را برادر خویش و برتر از خود بداند و ظن بد به آنها نبرد.
3)تواضع برای حق؛ آن است که از رای خود، در خدمت به خلق و از راه و رسم خود در معاشرت، برای حق چشم پوشی کند و رضا به رضای او دهد.[22]
امام رضا(ع) پیرامون درجات تواضع چنین فرموده است:
«تواضع درجاتی دارد، از آن جمله، انسان قدر خویش را بشناسد و با دلی سالم در جایگاه خود نشیند، دوست نداشته باشد به سوی کسی رود، مگر چنان که به سویش آیند (با مردم چنان که دوست دارد با او رفتار شود رفتار کند) اگر بدی ببیند، آن را با نیکی بپوشاند، فرو خورنده خشم و درگذرنده از (لغزش) مردم باشد و خداوند نیکوکاران را دوست دارد. »[23]
اقسام تواضع
تواضع در مقامهاى مختلف فرق مى کند.تواضع در مقابل خداوند، تواضع در برابر مردم، استاد، والدین و...که ما به چند نمونه از آن اشاره می کنیم:
تواضع در برابر خدا
اساس بسیارى از کمالات تواضع و افتادگى است و روح تواضع، بندگى و کرنش در برابر خداوند است.
امام صادق(ع)فرمود: اصل و اساس تواضع، عزت و بزرگى خدا را به یادآوردن و خود را ناچیز شمردن است.[24]
از جمله مواردی که از مصادیق تواضع در برابر خدا به حساب می‌آید تواضع به هنگام برخوردارى از نعمت و دورى از تجملات است. در این باره خداوند متعال به حضرت عیسى(ع) فرمود: هرگاه نعمتى به تو ارزانى کنم با فروتنى، استقبال کن و در برابر نعمتهاى الهى سپاسگزار باش، تا آن نعمت را بر تو کامل و فراوان سازم.[25]
پیامبر اسلام(ص) مى‌فرماید: کسى که از پوشیدن لباسهاى فاخر، با وجود آن که قادر بر پوشیدن آنهاست، به خاطر خدا و از روى فروتنى و افتادگى صرف نظر نماید، خداوند او را رداى کرامت بپوشاند.[26]
تواضع نسبت به استاد
گرچه تواضع در برابر تمام انسانها لازم است، امّا در برابر والدین، استاد و مؤمنان لازم‌تر است.
نبی اکرم(ص)فرمودند: برای استاد خویش فروتنی کنید.[27]
تواضع نسبت به والدین
در آیات قرآن کریم سفارش به خفض جناح نسبت به والدین شده است، یعنى براى آن دو تواضع کن، تواضعى که ناشى از رحمت و مهربانى است[28].
تواضع نسبت به مؤمنان[29]
تواضع رهبرنسبت به مردم
امیر مؤمنان(ع) در نامه خود به محمد بن ابى بکر چنین مى‌فرماید:
بالهاى خود را براى آنها فرود آر! و در برابر آنها نرمش کن.[30]
نشانه تواضع
در مورد نشانه‌هاى تواضع روایات جالبى در منابع اسلامى وارد شده است که می‌توان به موارد ذیل اشاره داشت:
غذا خوردن با فقرا
شخصى از اهل بلخ روایت می کند که «با امام رضا(ع)در سفر خراسان همراه بودم روزى سفره حاضر کردند، پس حضرت همه ملازمان خود از خادمان و غلامان سیاه را بر سفره جمع کردند، من عرض کردم: فداى تو شوم اگر سفره جدائى از براى ایشان قرار دهى بهتر است. فرمود: ساکت باش، به درستى که خدای همه یکى و دین همه یکى و پدر و مادر همه یکى است و جزاى هر کس را به قدر عمل او مى‌دهند.[31]
تواضع در راه رفتن
قرآن مى‌فرماید: «و روى زمین، با تکبر راه مرو! تو نمى‌توانى زمین را بشکافى و طول قامتت هرگز به کوه‌ها نمى‌رسد. »[32]
حضرت على(ع) در توصیف اهل تقوا فرمود:
از جمله صفات برجسته پرهیزکاران این است که راه رفتن آنان از روى تواضع و فروتنى است.[33]
تواضع در نشستن
حضرت امیر المؤمنین(ع) فرمودند که: «هر که خواهد مردى از اهل آتش را بیند نگاه کند به مردى که نشسته و در برابر او طایفه‌اى ایستاده باشند.»[34]
ترک جدال
از دیگر نشانه‌های تواضع، ترک«جدال»است یعنى انسان به خاطر برترىجویى با دیگرى بحث نکند.
امام صادق(ع)در بیانی، تواضع را چنین معنی کردند: از تواضع است که...جرّ و بحث را رها کنی، هر چند حق با تو باشد.[35]
مانند مردم عادی عمل کردن
یکی از اصحاب حضرت رسول(ص) روایت کرده است که: «آن حضرت خود علف به شتر مى‌داد و آن را مى‌بست و خانه را مى‌رفت و گوسفند را مى‌دوشید و نعلین خود را پینه مى‌کرد و جامه خود را وصله مى‌نمود و با خدمتکاران چیز مى‌خورد و چون خادم از دست آسیا کشیدن خسته مى‌شد آن حضرت خود آسیا مى‌کشید و از بازار چیزى مى‌خرید و به دست یا به گوشه جامه خود مى‌گرفت و به خانه مى‌آورد...[36]»
سلام کردن
امام صادق(ع) و امام حسن عسگری(ع) در دو تعبیر فرمودند:
نشانه تواضع این است که به هر کس برخورد کردى سلام کنى.[37]
پذیرفتن پیشنهاد و انتقاد دیگران و قبول حق
از خصوصیات فرد متواضع آن است که اگر از جانب فردی پیشنهادی به او شد متواضعانه قبول نماید؛ امیر المومنین علی(ع) می‌فرمایند: خوشا بر کسی که عیبش او را از عیب جوئی از مردم باز دارد و بی‌دریغ تواضع کند و با اهل دانش و رحمت همنشین باشد که این موجب می‌گردد قبول انتقادات و پذیرش پیشنهادات دیگران برایش آسان گردد.[38]
نماز و اجزاء آن مانند: سجده، رکوع، قنوت از نشانه های تواضع [39]
آثار تواضع
بى‌شک، روحیه تواضع چه در برابر خداوند و چه در برابر بندگان او از زیباترین جلوه‌هاى آداب معاشرت است و بهره‌هاى فراوانى نصیب افراد متواضع خواهد شد، از جمله:
الف) آثار فردی تواضع
بلند مرتبه شدن از طرف خدا
رسول گرامى اسلام(ص) تواضع را وسیله سربلندى و عظمت مقام انسان مى‌داند و مى‌فرمایند:
«کسى که به خاطر خدا تواضع کند خداوند مقام او را بالا مى‌برد.»[40]
امام صادق(ع)می فرمایند:
«حضرت لقمان به فرزندش فرمود: عزت از آن کسى است که براى خدا خضوع کند و افتخار و بزرگى براى کسى است که براى خدا تواضع کند...[41]»
برتری در بندگی
رسول مکرم اسلام(ص)در خطبه‌ای فرمودند:
«ای مردم، همانا برترین مردم از جهت بندگی، کسی است که با وجود برتری مقام، تواضع کند.»[42]
کمال عقل
امام صادق(ع) فرمودند:
«کمال عقل در سه چیز است، یکى از آنها تواضع براى خدا است.»[43]
سلامتی
امام علی(ع) فرمودند: «تواضع برای تو سلامتی را به ارمغان می‌آورد»[44]
سرچشمه نعمت
امام علی(ع) فرمودند: «با تواضع و فروتنی نعمت کامل می‌شود.»[45]
از احادیث اسلامى استفاده مى‌شود که تواضع شرط قبولى عبادات بوده و از بزرگترین عبادتها محسوب می شود.[46] [47]
ب) آثار اجتماعی تواضع
تواضع، عامل محبوب شدن
فروتنى دلهاى مردمان را نرم و نسبت به یکدیگر مهربان مى‌سازد. امیر مؤمنان(ع) فرمود:
«نتیجه تواضع، جلب محبت و علاقه مردم است.»[48]
و یا امام صادق(ع) مى‌فرمایند: «سه چیز محبت و دوستى مى‌آورد: دین و فروتنی وسخاوت.[49]»
عامل بزرگواری و شرافت
گاه چنین تصوّر مى‌شود که تواضع انسان را کوچک مى‌کند، در حالى که این یک برداشت نادرست است.
حضرت علی(ع) می‌فرمایند: «تواضع نردبان بزرگی است.»[50]
ایمن بودن از حسادتها
امام حسن عسکری(ع) می‌فرمایند :
فروتنی نعمتی است که مورد طمع حسودان قرار نمی‌گیرد.[51]
برقراری عدالت
رسول اکرم(ص) تواضع را سبب رفع ستم از جامعه و برقراری عدالت دانسته، می‌فرمایند:
«نسبت به یکدیگر فروتن باشید تا کسی بر دیگری ستم روا ندارد.»[52]
تواضع، سنگری در مقابل دشمنان
امام علی(ع) فرمودند: «تواضع را سنگر میان خود و دشمنتان، یعنی ابلیس و سپاهیانش برگزینید.»[53]
شیوه های کسب تواضع
برای کسب روحیه تواضع می‌توان از راهکارهای مختلفی اشاره کرد: توجه به آثار تواضع، عمل کردن به آنچه که در مورد نشانه‌های تواضع ذکر شد، دقت در سیره معصومین(ع) و سفارشات ایشان، نیز دستیابی به ریشه کبر و علت‌های اصلی آن و همچنین مسایل دیگر از جمله خودشناسی و آگاهی از خلقت خویش و نیز خداشناسی.[54]