سايبر، محيط مجازي، جرم، جرايم سايبري، جرايم عليه فناوري اطلاعات، جرايم رايانه اي، جرايم اينترنتي
نویسنده : عليرضا فجري
واژه سایبر در فارسی به مجاز و مجازی ترجمه شده است؛ اما این ترجمه گویای دقیق این واژه نیست زیرا محیط سایبر محیطی است حقیقی و واقعی نه دروغین و مجازی و فقط به شکل مادی و ملموس احساس شدنی نیست و این نکته کافی نیست که به آن مجاز و مجازی اطلاق شود.[1]
واژه سایبر در اصطلاح به همه محیط هایی گفته می‌شود که اساس فعالیت آنها بر مبنای پردازش و طبق سامانه صفر و یک کار می‌کنند. [2]
سایبر در زبان عموم مردم به غلط اینترنت نامیده می‌شود در حالی که اینترنت یک شبکه رایانه‌ای بین المللی بزرگ است که نظیر آن چندین شبکه بزرگ مثل یوزنت، تله نت و ... وجود دارد. تعداد این شبکه‌های بزرگ بالغ بر 19 شبکه است.[3]
البته پیدایش فضای سایبر مرهون این شبکه بزرگ جهانی است و بخش قابل توجه و حداقل لایه آشکار و ملموس آن‌را تشکیل می‌دهد.[4]
جرایم سایبری در اصطلاح به جرایمی گفته می‌شود که در محیطی غیر فیزیکی علیه فناوری اطلاعات با حالات شبیه سازی و مجازی سازی ارتکاب می‌یابد.[5]
امروزه بسیاری از جرایم سنتی، همزمان با پیشرفت فناوری اطلاعات و ارتباطات به شدت متحول شده و به جرایم سایبری تبدیل شده اند.[6] جرایم سایبری نیز به جهت گسترش خود، رفته رفته جانشین عباراتی چون جرم‌های رایانه‌ای و جرم‌های اینترنتی می‌شوند. به جرایم سایبر، جرایم علیه فناوری اطلاعات نیز گفته می‌شود. [7]
واژه رایانه به گونه‌ای دقیق و جامع نمی‌تواند گستردگی این محیط را نشان دهد زیرا بسیاری از ابزار و وسایل امروزی با داده‌هایی کار می‌کنند که اساسا به آنها رایانه اطلاق نمی‌شود. از این رو عبارت‌هایی مانند جرم‌های رایانه‌ای یا جرم‌های اینترنتی نیز نمی‌توانند به گونه‌ای دقیق جرم‌های ارتکابی مربوط به این حوزه را پوشش دهند. برای نمونه یک سامانه ضبط و پخش الکترونیکی، رایانه نیست؛ اما به طور کلی در زیر مجموعه جهان سایبر قرار می‌گیرد.
در جرایم سایبری، هیچ تأکیدی بر واسط وجود ندارد. وسایل مختلفی ساخته شده‌اند که هرکدام روش جدیدی را در راه یابی به این فضا، بدون نیاز مستقیم به رایانه پدید آورده‌اند، مثلا تلفن همراه یکی از این وسایل است. [8]
تاریخچه جرایم سایبری
جرایم سایبری از زمان پیدایش تا کنون، با سه نسل یا تیپ مواجه شده است. دهه‌های 60 و 70 و اوایل 80 زمان حاکمیت نسل اول تحت عنوان جرایم رایانه‌ای است. در این زمان در خصوص جرایم، محوریت بحث با رایانه بود. از این رو تعداد توصیف‌های مجرمانه بسیار کم بود.
به تدریج در دهه 80 تا اوایل دهه 90 نسل دوم به مبان آمد. بحث محتوا مورد استفاده قرار گرفت یعنی به موضوع جرایم داده و اطلاعات توجه شد. از این رو نسل دوم تحت عنوان جرایم علیه داده‌ها مطرح شد.
پس از 4 یا 5 سال، حاکمیت نسل سوم که از آن به جرایم سایبری یاد می‌کنیم فرا رسید که ویژگی این نسل، تجمیع رایانه با مودم و مخابرات (اعم از ماهواره) با حالات شبیه سازی و مجازی سازی است. در این نسل تأکید بر رایانه نیست بلکه رایانه خود وسیله ارتکاب جرم است.
جرایم نسل سوم در بستر ابر شاهراه‌های الکترونیکی ارتباطی و اطلاعاتی به وقوع می‌پیوندند.
اگر در چهار دهه حاکمیت جرایم رایانه، ما شاهد جرایم انگشت شمار بودیم؛ اما در فضای سایبر پنج دسته اصلی جرم وجود دارد که هرکدام بالغ بر چندین عنوان مادر و عمده می‌شوند و شاید تعداد مصادیق عمد و غیر عمد آن بالغ بر 200 عنوان مجرمانه شود.[9]
اولین جرم سایبری در ایران به سال 1381 و ناظر به عمل دانشجویان برای اسکن اسکناس و پرینت رنگی از آن عطف شده؛ اما گزارش‌های غیر رسمی حاکی از این است که در دهه 60 تغییر نمرات درسی و تغییر برخی اسامی پذیرفته شده در کنکور 64 رخ داد. [10]
تفاوت جرایم سایبری و جرایم کلاسیک
جرایم سایبری جزو جرایم ناشی از فناوری مدرن است؛ از این رو دارای ویژگی‌های منحصر به فردی است که آن را از جرایم کلاسیک و سنتی جدا می‌کند. در این بخش برخی از این تفاوت‌ها را بر می‌شماریم.[11]
زمان ارتکاب جرم
بر خلاف جرایم سنتی که زمان در آن مشهود است، در جرایم سایبری زمان به چند ثانیه یا کسر ثانیه تبدیل می‌شود.
مکان ارتکاب جرم
مکان نیز در جرایم سایبری به واسطه زیرساخت مخابرات و شبکه‌ای شدن رایانه‌ها و گسترش اینترنت، تغییر یافته است. به عنوان مثال اگر فرد قبلا برای ارتکاب کلاهبرداری باید مراحل ارتکاب جرم را تکمیل می‌کرد و در تهران موفق به کلاهبرداری می‌شد و در نهایت می‌توانست به اصفهان یا شهر دیگری برود و عمل را تکرار کند؛ اما در کلاهبرداری در فضای سایبر، این تعدد مکانی بیش از حد زیاد می‌شود.
بزه‌دیده
در حالت سنتی بزه‌دیده انسان است. به عنوان مثال در جرایم علیه اشخاص، تمامیت جسمانی و معنوی فرد، هدف ارتکاب جرم است؛ اما در جرایم سایبری، در بسیاری موارد، بزه‌دیده، ماشین است که بیشترین مورد تحقق آن در جرایم الکترونیک و جرایم بانک‌داری الکترونیک است.
تعداد بزه‌دیدگان
تعداد بزه‌دیده در جرایم کلاسیک، تعدادی خاص و محدود هستند در حالی که امروز در فضای سایبر، تعداد زیادی بزه‌دیده می‌شوند. به عنوان مثال هنگام نوشتن انتشار یک ویروس، میلیون‌ها سایت و در پی آن میلیون‌ها کاربر، بزه‌دیده می‌شوند و یا با راه اندازی یک وب سایت یا ارسال پیام‌های تبلیغاتی فریب‌کارانه به آدرس‌های الکترونیکی کاربران، میلیون‌ها مخاطب فریب می‌خورند.[12]
تقسیم بندی جرایم
جرایم سایبر را در چهار دسته یا طبقه کلی می‌توان جای داد.[13]
1. جرایم کلاسیک با توصیف سایبری
جرایمی در این دسته قرار می‌گیرند که جرایم سنتی تلقی می‌شوند؛ اما در حال حاضر به علت پیشرفت فناوری، با وسایل نوینی انجام می‌شوند. از جمله این جرایم می‌توان به کلاهبرداری سایبری، جعل سایبری، تخریب سایبری، جاسوسی سایبری و ... اشاره نمود. [14]
2. جرایم علیه محرمانه بودن داده ها و سیستم ها:
هر نمادی از موضوع‌ها، مفاهیم یا دستورالعمل‌ها از جمله متن، صوت یا تصویر را که برای برقراری ارتباط میان سیستم‌های رایانه‌ای با پردازش توسط شخص یا سیستم رایانه‌ای به کار گرفته شده و بوسیله سیستم رایانه‌ای ایجاد می‌گردد، داده محتوا گویند.از جمله جرایمی که در این دسته جای می‌گیرند می‌توان به شنود غیر مجاز داده‌های مخابراتی در یک ارتباط خصوصی یا داده‌های سری که واجد ارزش برای امنیت داخلی و خارجی کشور می‌باشند، اشاره کرد.
3. جرایم علیه صحت و تمامیت داده ها و سیستم ها:
تغییر، ایجاد، محو یا متوقف کردن رایانه‌ای و مخابراتی به قصد تقلب، غیر قابل استفاده کردن، تخریب یا اختلال در داده‌ها یا امواج الکترومغناطیسی، ممانعت از دستیابی اشخاص مجاز به داده‌ها با تغییر رمز ورود و یا رمز نگاری از جمله جرایمی هستند که در این دسته قرار می‌گیرند.
4. جرایم مرتبط با محتوا:
این دسته جرایمی را تحت شمول خود قرار می‌دهد که در آنها، رایانه به عنوان ابزار و وسیله توسط مجرم برای ارتکاب جرم به کار گرفته می‌شود و صرفا فناوری اطلاعات، زمینه ارتکاب آنها را فراهم می‌سازد.
برای مثال انتشار محتویات مستهجن از قبیل نمایش اندام جنسی زن و مرد یا نمایش آمیزش جنسی انسان، تبلیغ یا تحریک یا تشویق به انحرافات جنسی یا خودکشی از طریق سیستم رایانه‌ای یا مخابراتی در این دسته قرار می‌گیرند.