قساوت قلب (سنگدلی)

كلمات كليدي : قساوت، ذكر، دعا، غفلت، شقاوت

نویسنده : ايمان يزداني نيا

از جمله بیماری‌های معنوی و گناهان قلبی که انسان را از پیمودن راه سعادت باز می‌دارد و به ورطه هلاکت می‌کشاند، قساوت قلب است.

کلمه قساوت در لغت از ماده «قسی» به معنای سخت شدن و صلابت است و در اصطلاح هرگاه قلب و دل انسان از نرمی، رقت و احساس رحم خالی شود، قساوت و سختی در آن جای می‌گیرد.در این حالت انسان حق را نمی‌پذیرد و برای آن خاشع نمی‌شود، اندرز و انذار در او اثری نمی‌بخشد و مناظر رقت انگیز مثل آه مظلوم، ناله یتیم و پریشانی تهیدستان هیچ اثری در او نمی‌گذارد و آنها را نادیده و نشنیده گرفته، همانند حیوانی از آنها می‌گذرد.[1]

قلب قاسی (با قساوت) آن قلبی است که در برابر حق خشوع ندارد و تاثیری به نام رحمت و رقت به آن دست نمی‌دهد.

عوامل قساوت

«قلب، معهد معرفت و مهد محبت است و بهترین معروف و عزیزترین محبوب خداست.هر کاری که ضد معرفت الهی و مباین محبت خدا باشد یا مانع از آن گردد، قلب را به صورت قالب سرد و قاسی در می‌آورد.»[2]

آنچه در اینجا ارائه می‌شود شمه‌ای از علل فراوان قساوت قلب است:

1.کثرت سخن در غیر یاد خدا:زیاده گویی در غیر یاد خدا باعث غفلت انسان می‌شود،به طوری که انسان به تدریج از آن مبداء متعال که با همه هستی به سویش می‌شتابد، فاصله گرفته و دور می‌شود. سخنی که در غیر یاد خدا باشد، بیهوده و لغو است نه تنها نفعی برای انسان ندارد بلکه موجب صلابت دل او می‌شود.

پیامبر اسلام(ص) در این باره می‌فرمایند:

«زیاد سخن گفتن در غیر یاد خدا را ترک کنید؛ چرا که آن قلب را قسی وسخت می‌کند.»[3]

2.آرزو های طولانی: آرزوها و خواسته‌های نفسانی، حجابهای تاریکی است که روی دل انسان را پوشانده، به طوری که نه از خدای خود یاد می‌کند، نه جهان پس از مرگ خود را یاد می‌کند و نه برای آسایش ابدی و تامین حیات جاودانی خود تلاش می‌کند ولی تنها برای تامین حیات فانی و بی‌اساس حرکت می‌کند.[4] چنین کسی دیگر در دل او برای رحمت الهی جایی باقی نمی‌ماند.

امام علی(ع) می‌فرماید:

«آرزو هایتان طولانی نشود که نتیجه‌اش قساوت و سخت شدن دلهایتان است.»[5]

3.گناه کردن: گناه کردن یعنی مخالفت با امر الهی. پس هرگاه انسان گناه می‌کند و به هوای نفس توجه می‌کند، در واقع بر خلاف طبیعت قلبش عمل کرده (قلبی که فطرت او، رقت و توجه به امر الهی است که در اثر همین نرم بودن به قرب الهی نایل می‌شود)و در اثر گناه قلب، به قساوت دچار می‌شود.

امام باقر(ع) می‌فرمایند:

«هیچ بنده‌ای نیست مگر آن که در دلش نقطه سفیدی است. هر گاه گناه می‌کند در آن نقطه سیاهی پدیدار می‌شود، اگر توبه کند آن سیاهی می‌رود و اگر دنبال گناه برود، سیاهی افزایش می‌یابد تا آنجا که همه سفیدی دل را فرو می‌گیرد و چون این سفیدی از سیاهی گناهان پوشیده شد، دیگر صاحب آن دل سیاه به خوبی و صلاح بر نگردد و بلکه کردارهایشان دلهاشان را سیاه و چرکین کرده است.»[6]

4. غفلت: یکی دیگر از عوامل قساوت دل، غفلت است. هرگاه چیزی از خاطره انسان پنهان شود با اینکه آن را می‌دانسته، در این حالت انسان از آن چیز غفلت دارد و می‌گویند غافل است.انسان اگر از یاد خدا و قیامت و مرگ دور باشد، باعث غفلت او می‌شود و این گونه غفلت، قلب را قساوت می‌دهد.

امام باقر(ع)می‌فرمایند:

«از غفلت دوری کن؛ چرا که در آن (غفلت) دلها قساوت می‌یابد.»[7]

5. زیادی ثروت: زیادی مال و ثروت قساوت دهنده دلها است؛ چرا که وقتی انسان به مال و ثروت علاقه‌مند و همت او فقط اندوختن مال شد، دلش سخت می‌گردد، به طوری که برای پروردگارش خاشع نمی‌شود. او گمان دارد ثروت و دارایی تمام نیاز های او را بر طرف کرده است، به همین جهت در خود احساس نیاز به پروردگار نمی‌کند و همین امر باعث قساوت دلش می‌شود.

امام علی(ع)می‌فرمایند:

«زیادی مال و ثروت فاسد کننده دین و قساوت دهنده قلب است.»[8]

6. خواب زیاد: هر انسانی در شبانه روز باید مقداری بخوابد تا خستگی از بدنش رفع شود و برای ادامه فعالیت آماده گردد، اما اگر خواب بر انسان چیره شود کسالت را به همراه دارد و کسالت مانع از اطاعت و بندگی پروردگار می‌شود.در نتیجه انسان از خدای خود دور گردیده و قلب او به قساوت و سخت شدن دگرگون می‌شود.

امام صادق(ع) در این مورد می‌فرمایند:

«خواب از نوشیدن (آب) بسیار است و منشاء زیاد نوشیدن پر خوری است و این دو مانع عبادت خدا می‌شوند و قلب انسان را سخت می‌کند و از تفکر وخشوع باز می‌دارد.»[9]

7. ظلم کردن: ستمگری در حق دیگران علاوه بر پیامدهای شوم اخروی و آثار ناگوار دنیوی که آخرت و دنیای ستمگر را دستخوش نابودی می‌گرداند، رقت، نورانیت و لطافت قلب را از بین برده سختی و تیرگی را جایگزین آن می‌نماید.

از سفارشات پیامبر اکرم(ص) به امام علی(ع)است که فرمودند:

«یا علی پنج چیز است که دل را سخت می‌نماید و هنگامی که دل سخت شود آدمی کفر می‌ورزد؛ گناه روی گناه انباشتن، به هنگام سیری غذا خوردن، به مردم ظلم و ستم کردن، نماز را به تاخیر انداختن.»[10]

8. معاشرت با نااهلان: نشست و برخاست با اهل گناه و معاشرت با افراد پست و کوتاه همت در قساوت قلب نقش موثری دارد؛ چرا که انسان را از خدا دور کرده و به تدریج به خلق و خوی همان نا اهلان می‌کشاند.

امام صادق(ع)می‌فرمایند:

«از معاشرت با اهل دنیا بپرهیزید که آنان دین شما را از بین می‌برند و نفاق را بر جای می‌گذارند و این (از بین رفتن دین و منافق شدن) چنان دردی است که دوا ندارد و همچنین به همراه خود قساوت قلب می‌آورد و خشوع را از شما می‌گیرد.»[11]

9. ترک ذکر و یاد خدا: ذکر خدا قلب را اصلاح می‌کند و از هر بدی دور نگه می‌دارد و ارتباطی بین انسان و خدایش است، پس ترک ذکر و یاد خداوند این ارتباط را قطع می‌کند و این امر باعث سختدلی و قساوت است.

امام صادق (ع) می‌فرمایند:

«خدا به حضرت موسی وحی کرد که ترک کردن ذکر من، قلب را سخت و قسی می‌کند.»[12]

آثار قساوت

1-بالاترین عقوبت: یکی از باعظمت‌ترین نعمتهای الهی دل و جان آدمی است که می‌خواهد حقائق عالم در آن تابش کند.اگر این گوهر فروزنده، تیره و تار شود دیگر جائی برای تابش حقیقت باقی نخواهد ماند.انسانی که از حقیقت محروم گردد، این خود بالاترین بلا است.امام باقر(ع) فرموده‌اند:

«خداوند برای دلها و بدنها کیفرهائی دارد، تنگی در معیشت و سستی در عبادت و به هیچ بنده‌ای کیفری بزرگتر از سخت‌دلی چشانده نشده است.»[13]

2-مستجاب نشدن دعا:انسان برای پیمودن راه عبودیت باید از الطاف خداوند استعانت بجوید.دعا کردن وسیله‌ای است تا مسیر برای پیمودن این راه هموار گردد.

یکی از شرائط دعا کردن نرمی دل و توجه به خداوند کریم است، حال اگر این شرط نباشد شخص قسی و سنگدل دعایش بی فائده است.

امام صادق(ع) فرموده‌اند: «خداوند دعای انسان سنگدل و با قساوت را استجابت نمی‌کند.»[14]

3- دوری از خداوند: یکی از گرایش‌های فطری انسان، بلکه بالاترین و عمیق‌ترین گرایش فطری او رسیدن به کمالات معنوی و اوج گرفتن روحش در فضای ملکوت است.انسان می‌خواهد به کمالات بیشتری دست یابد، کمال واقعی هم قرب به خدا است و قلبی که سخت شده و توجهی به این ندای فطری خودش ندارد به همین جهت از این کمال دور خواهد بود و در نتیجه از خداوند متعال دور می‌ماند. پیامبر اکرم(ص) در این باره فرموده‌اند:

«دورترین مردمان از خداوند اشخاص سنگدل هستند.»[15]

4- جلوگیری از رحمت الهی: وقتی دل انسان قساوت پیدا می‌کند دیگر رحم و عطوفت او به دیگران کم می‌شود؛ چرا که انسان در فطرت خود نوع دوست آفریده شده است و قساوت و سنگدلی بر خلاف طبیعت انسان بوده و در این حالت به دیگران به خصوص کسانی که نیازمند کمک باشند، رحم نمی‌کند. در نتیجه خداوند نیز رحم خود را بر آن بنده قطع خواهد کرد.

در روایتی طولانی از امام سجاد(ع)آمده است که آن حضرت فرمودند:

«از گناهانی که مانع از باران آسمان می‌شوند، سخت شدن دلها بر انسان‌های فقیر و بیچاره است.»[16]

5- شقاوت و بدبختی«عاقبت به شری»: یکی از آثاری که قساوت قلب به همراه دارد، عاقبت به شر شدن است و این بدان جهت است که انسان سنگدل مادامی که این حالت در او هست از تن دادن به تکالیف الهی ابا دارد و از اعمالی که او را به کمال واقعی برساند،نه تنها دور است بلکه نسبت به این کارها بی اشتیاق و سرد است.بنابراین زندگی که بدون اعمال خیر باشد در آخر کار که قیامت است در نامه عمل هیچ کاری که باعث خوشبختی او شود، یافت نخواهد شد و این همان بدبختی و شقاوت است که او گرفتارش شده است.

در روایتی طولانی پیامبر اکرم(ص) به حضرت علی(ع) خطاب می‌کنند:

«یا علی چهار خصلت مایه شقاوت است؛ خشک شدن اشک چشم، قساوت قلب، آرزوی دراز، علاقه به باقی ماندن در این دنیا.»[17]

درمان قساوت

مهمترین راه درمان برای قساوت این است که به قرآن کریم و کلمات اهل بیت(ع) رجوع کرد و شفای دل را از آنها طلبید.[18] در اینجا چند راه معرفی می‌شود:

1.شناخت عوامل قساوت و ترک آن: [19]یکی از راه‌های درمان در هر بیماری (روحی و جسمی) شناخت اسباب تحقق آن بیماری است تا بتوان به وسیله پیش‌گیری و ترک آنها از ابتلا شدن به آن بیماری جلوگیری کرد.

2.شناخت و عمل کردن به اسباب رقت قلب: [20]بعد از بیان راه اول که ترک کردن عوامل قساوت بود نوبت به عمل کردن به عوامل رقت قلب می‌رسد؛ چرا که رقت قلب ضد قساوت است.بنابراین با عمل به اسباب ایجاد رقت می‌توان قلب را به حالت طبیعی خود یعنی قلبی نرم و خاشع برگرداند که در مقابل حق سر تعظیم فرود می‌آورد.

برای آشنایی با راه دوم به چند مورد از اسباب رقت قلب اشاره می‌شود که عمل به آنها قساوت قلب را از بین می‌برد:

-محبت کردن به یتیم: مردی به رسول‌خدا(ص) عرض کرد: من از دست سنگدلی‌ام شکایت دارم آن حضرت فرمودند: به یتیمی نزدیک شده و بر سرش دست (مهر ومحبت) بکش و او را کنار سفره‌ات بنشان تا دلت نرم شود و بر حاجتت قادر شوی.[21]

-ذکر خدا: امام باقر(ع) فرمودند: به وسیله زیاد ذکر خدا گفتن در خلوت‌ها، به رقت قلب روی بیاور.[22]

-یادآوری مرگ: یاد مرگ همواره قلب انسان را از اشتغال به علاقه به امور دنیوی باز می‌دارد و باعث نرم شدن و رقت قلب می‌گردد.

امام صادق(ع) فرموده‌اند: «یاد مرگ شهوات را می‌میراند و ریشه های غفلت را می‌کند و به دل در وعده های الهی قوت می‌بخشد و خوی را نرم می‌نماید.»[23]

-خوردن بعضی از میوه ها و حبوبات دل را نرم می‌کند.

از رسول خدا(ص) مروی است: «پیغمبری از پیامبران به خداوند از قساوت دلهای قومش شکایت کرد. پس در حالی که در محل نمازش بود خداوند به او وحی فرمود که قومت را به خوردن عدس وادار؛ چرا که دل را نرم و اشک چشم را زیاد می‌کند.»[24]

از آن حضرت روایت شده است: هر که دوست دارد دلش نرم شود، بر خوردن انجیر مداومت کند.[25]