معلم اخلاق

برگ‌هایی از زندگی شیخ مفید ستاره آسمان شیعه

تاریخ شیعه سرشار از افتخارات بسیار و تحولات چشم‌گیر است. تحولاتى که به دست عالمان متعهد و فرزانگان اندیشمند پدید آمده است.

در این میان به سده چهارم هجرى بر مى خوریم که «فتح الفتوح» تاریخ شیعى است ؛ روزگارى که مردى بزرگ و اندیشمندى سترگ «دائرة المعارفى جامع» از معارف اسلامى تدوین کرد و قریب 50 سال پرچمدار عرصه هاى علمى، فکرى و فرهنگى مسلمین گردید و سرانجام بدانجا رسید که دوست و دشمن زبان به تمجید او گشودند و قلم به تعریف او برگرفتند و او را «مفید» لقب دادند.

بینش افروزى و دانش آفرینى وى بهمراه آگاهى از اوضاع دشمنان و اطلاع از جهان اطراف دست به دست هم داد و او را سلسله جنبان نهضت فکرى و رنسانس علمى در قرن چهارم کرد و بدانجا رسید که «صحیفه‌هاى سبز مهدوى» عجل الله تعالى فرجه الشریف به افتخار او صادر شد و حضرت ولى عصر علیه السلام وى را برادرى گرامى و استوار خواند.

تولد

وى فرزانه اى تلاشگر گردید به طورى که پیش از دوازده سالگى از برخى محدثان روایت اخذ کرده و از استاد خویش، شیخ صدوق قبل از بیست سالگى حدیث شنیده است.

تحصیلات و استادان

ابن حمزه طبرى، ابن داود قمى، صفوان و شیخ صدوق دیگر اساتید «محمد» بودند که شهد شیرین دانش را در کام جان او ریختند.

در میان استادان وى عالمانى از شهرهاى مختلف مانند قم، بلخ، مراغه، همدان و شهر زور دیده مى شوند.

جهان اسلام در عصر «مفید»

خلفاى فاطمى - که شیعه اسماعیلى بودند - در مصر دولت نیرومندى تشکیل این دولت اُبَّهَت و جلال دربار بغداد کاسته شد و از طرفى سیف الدوله حمدانى و امراى آن خاندان در شام حکومت مى کردند که آنها نیز افتخار شیعى بودن را داشتند.

در کنار این دو غوریان، صفاریان و طاهریان و از همه مهمتر دولت آل بویه که از شیعیان مخلص و فرزانه اهل بیت علیهم السلام بودند در قسمت هایى از ایران و عراق قدرت یافتند.

دو سال پیش از ولادت شیخ مفید، احمد معزالدوله - در سال 334 - با ورود خود به بغداد و تأسیس شاخه اى از حکومت آل بویه در این شهر صفحه نوینى در تاریخ بغداد گشود. بهار فرصتى فراهم شد و شیعیان در پناه آل بویه از آزادى موجود بهره برده و عقاید خویش را نشر دادند.

سال 352 اولین عزادارى علنى شیعیان در عاشورا بر پا شد و در پى آن جشن عید غدیر روحى تازه در کالبد شیفتگان شیعى دمید. عزالدوله در سال 367 هجرى به امارت رسید و با ریاست وی، بغداد رونقى تازه یافت و شور و نشاط علمى قابل توجهى بدست آورد. محمد بن محمد نعمان، شیخ مفید در این عصر مى زیست و با توجه به اوضاع، از مقام و منزلتى بسیار برخوردار بود. بطورى که عضدالدوله به هنگام بیمارى شیخ به دیدار او رفت و از وى عیادت کرد. شفاعت مفید در حق دیگران پذیرفته مى شد و رهنمودهایش مورد قبول قرار مى گرفت و این در حالى بود که بیش از 36 بهار از عمر پر برکت شیخ مفید نگذشته بود.

در این ایام مرجع قدرتمند و رهبر اندیشمند مسلمانان و شیعیان فرهیخته، شیخ فرزانه، مرحوم مفید بود.

بر کرسى زعامت شیعه

بیرق مبارزه در سده چهارم به دست این دانشمند بصیر بود. وى با استفاده از چشمه پاک و زلال وحى، دانش و معرفت اصیل را به ارمغان آورد، نظر معتزله را شنید و آرأ غلات را بدست آورده سخنان زیدیه را دانست و به هر یک جوابى منطقى و در خور ارائه داد و تا بدانجا پیش رفت که هر گروهى از آنان که در مناظره با شیخ مفید شرکت کردند. ساعتى بعد خموشى خجلت برگزیدند و با سکوت عجزآلود خود، نشان افتخار و سر بلندى را به دست شیخ سپردند. رساله هاى استوار، متین و دقیق وى و بیان اعتقادات شیعه با اسلوبى صحیح و کم نظیر توفیقى افزون بود که رهبرى شیعیان را براى شیخ مفید پربارتر مى نمود.6

صحیفه هاى سبز

در اواخر ماه صفر 416 هجرى بود که نامه اى از طرف حضرت براى شیخ فرستاده شد. بوسه سپاس و اشک شوق او برنامه آمد و چون آن را گشود دست خط زیبایى رخ نمود:

«لِلاَخ الشَدید وَ الوَلِى الرَشید الشَیخ المفید... برادر گرامى، استوار و دوست راه یافته شیخ مفید... 7»

و در توفیقى دیگر و لطفى افزون‌تر، در پنج شنبه 23 ذى حجه هجرى نامه اى دیگر از طرف حضرت به افتخار شیخ صادر شد.

«بسم الله الرحمن الرحیم، سلامُ اللهِ علیکَ اَیُّهَا النَاصِرُ لِلحَقِ الدَاعِى اِلَیهِ بِکَلِمَةِ الصِدق...»

بنام خداوند بخشنده بخشایشگر، سلام خدا بر تو اى یارى کننده حق و دعوت کننده به سوى او با صدق و راستى... 8

برخى بر این باورند که در طول 30 سال، 30 توقیع و نامه شریف از ناحیه مقدس حضرت ولى عصر(عج (براى شیخ مفید صادر شده که در عنوان بسیارى این جمله نورانى دیده مى شود: «برادر گرامى و استوار، شیخ مفید»9

در آینه نگاه اندیشمندان

در بین دانشمندان اهل تسنن نیز شخصیتهاى چون ابن ندیم، ابن جوزى، ابن حجر عسقلانى و دیگران زبان به تمجید این فرزانه سپید سیرت گشوده اند، او پاسدار علم، فروتن، داراى جایگاهى والا و صاحب نظر در فقه و کلام و روایت دانسته اند و از سویى دیگر ریاست امامیه را به او نسبت داده و بر مقام بس رفیع شیخ سر تعظیم فرود آورده اند.10

داستانهایى از زندگانى شیخ

«بر شماست که فتوا بدهید و بر ماست که شما را استوار کرده و نگذاریم در خطا بیفتید.»

مقام علمى و منزلت معنوى شیخ در آن حد بود که در خواب رسول الله صلى الله علیه و آله حضرت زهرا علیهاالسلام را دید که دست عزیزان خود امام حسن و امام حسین علیهماالسلام را در دست داشته و خطاب به شیخ فرمود :«اى شیخ به این دو فقه بیاموز».

ساعاتى بعد حیرت مرحوم مفید برطرف شد چرا که مادر سید مرتضى و سید رضى را دید که دست دو فرزند خود را دست داشته و به شیخ گفت :اى شیخ به این دو فقه یاد بده. و آنگاه که در مسأله‌اى فقهى بین استاد و شاگرد شیخ مفید و سید مرتضى اختلاف نظر و با بحث و ارائه دلیل مشکل حل نشد. هر دو راضى به قضاوت امام امیرالمؤ منین على علیه السلام شدند. مسأله را بر کاغذى نوشته و بالاى ضریح مقدس حضرت گذاردند. صبح روز بعد که کاغذ را برداشتند دست‌خطى مزین به چنین نوشته اى دیدند که :

اَنتَ شَیخى وَ مُعتَمَدى وَ الحَقُ مَعَ وَلَدِى عَلَم الهُدى

(اى شیخ ) تو مورد اطمینان من هستى و حق با فرزندم سید مرتضى ؛ علم الهدى است.11

معنویت «شیخ» و اخلاق « مفید»

صدقات بسیار، خشوع و خضوع فراوان، روزه ها و نمازهاى بى‌شمار و ساده پوشى شیخ اثرى ژرف در دیدگان دوست و دشمن گذارده بود. هم رنگى او با اقشار کم درآمد و فقیر جامعه و دورى گزیدن از دنیاى فانى موجب آرامش نفس و اطمینان خاطر آن فرزانه والا گوهر شده بود. بطورى که رسیدن به قله تکامل و تهذیب نفس براى او آسان شده و ارجمندى شخصیت شیخ نه تنها «نسخه اى کارآمد» بلکه «دارویى شفابخش» حساب مى شد و نورانیتى ویژه با خود داشت. از تأثیر کلام شیخ و تربیت اخلاقى وى همین بس که «ابوالقاسم على» فرزند شیخ راه روشن و نورانى پدر را ادامه داده و صاحب شخصیت قابل توجهى در جامعه شیعى به حساب آمده است.

در عرصه تدریس و تألیف

این عالم فهیم و بلند همت با احاطه و تسلطى اندیشمندانه پاى به میدان نبرد علمى فرهنگى گذارد و با استفاده از مبانى علم کلام و اصول فقه، راهى هموار و روشن در بحث و استدلال بر روى شیعیان گشود.

از یک سو گروه بى شمارى از دانشمندان مذاهب مختلف را تربیت نمود و مشعل هاى فروزانى چون سید مرتضى، سید رضى، شیخ طوسى، نجاشى و دهها نفر دیگر را تحویل حوزه هاى علمى و دینى داد و از سوى دیگر قلم به دست گرفت و با این سلاح برق آسا و ژرف، تحولى بهنگام ایجاد کرد.

اصول فقه را با سبکى شیوا و دلپذیر فراهم آورد، علم کلام را از غناى بیشترى برخوردار کرد و در اصول دین و عقاید موضوعات خاصى چون اثبات امامت امیرالمؤ منین على علیه السلام را از قرآن به طور بسیار نفیس ‍ تدوین نمود.

قلم روان و دلپذیر این شیخ اندیشمند بود که غیبت امام زمان علیه السلام را زیبا توضیح داد و تاریخ زندگانى ائمه معصومین علیهم السلام را در کتابهاى گوناگونى - چون ارشاد و جمل - به رشته تحریر درآورد.

تأثیر بخشى و انسان سازى آثار مفید، محصول معجونهایى معنوى چون اخلاص در نوشتار، اطلاع از ادیان و مذاهب مختلف، محوریت عقاید، توجه و تأکید بر رهبرى و فلسفه سیاسى در اسلام است. جامعیت این فرزانه سخت کوش به همراه عقل گرایى و استدلالات منطقى و شناخت مقتضیات زمان، جامه جاودانگى بر آثار وى پوشانید. و زینت هاى مختصرگویى، روان نویسى، آزاد اندیشى و بلندنگرى نورانیتى خاص به نوشته هاى مرحوم مفید بخشید.

گلبرگ‌هاى هدایت

ب ) علم فقه :«فقه» دانشى است مقدس که از دیرباز بیان وظایف شرعى و بایدها و نبایدهاى علمى و تکلیفى مسلمانها را به عهده داشته است و فقیهان شیعى بسان غواصان معنویت از اعماق اقیانوس معارف اهل بیت علیهم السلام در واژه ها و گوهرهاى گران سنگى را براى بیان این وظایف بدست مى آورده اند.«المُقنِعة»شیخ صاحب عناوینى بسیارى در فقه است که احکام و وظایف شرعى در ابواب مختلف آن توضیح داده شده است.

«الاعلام » ، «المسائل الصاغانیه» ، «جوابات الرقة فى الاهله و العدد» از دیگر آثار این فرزانه‌ی فرهمند در زمینه‌ی فقه است.

ج ) اخلاق اسلامى :«امالى» شیخ، پیرامون اخلاق اسلامى و فضائل انسان است. صحیفه هاى زرین که در آنها دعوت به تقوا، صحبت از یقین، بیان اخلاص و محاسبه‌ی نفس شده است و محبت الهى و مبارزه با هوا و هوسها مطرح مى شود.

د) حدیث : پس از علوم قرآنى، ارزش علم حدیث مطرح است. این علم ارزشمند از احادیث و سخنان معصومین علیهم السلام که جرعه هایى از سرچشمه سنت و اشعه هایى از آفتاب وحى است بحث مى کند.اهمیت ولایت، لزوم پیروى از «امام علیه السلام» و فضائل امیرالمؤ منین على علیه السلام از جمله مباحثى است که در امالى شیخ مفید،پیش روى اندیشمندان قرار مى گیرد.

هـ ) امامت و فلسفه سیاسى در اسلام : شیخ مفید «عدالت» و «عصمت» را شرط قطعى براى امامت و رهبرى شمرده است. وى با طرح حدیث ثقلین و آیات قرآن به این بحث مهم و بسیار عمیق پرداخت سپس در «الافصاح فى الامامه » ، «ارشاد» ، «جمل» ، «امالى» ، «الفصول المختاره» ، «تفصیل امیر المؤ منین على سایر الصحابه» بحث را گسترش ‍ داده و ابواب مختلف آن را گوش‌زد مى کند. قریب بیست اثر ژرف از آثار شیخ مفید پیرامون «امامت و رهبرى» است.

و) غیبت دوازدهم علیه السلام

در کار گلاب و گل حکم ازلى این بود

کان شاهد بازارى وین پرده نشین باشد

شیخ مفید از سر ارادت و عشق از مولاى خود حضرت مهدى (عج ) نام برده و پیرامون شخصیت آسمانى آن امام آثارى پدید آورده است. بخشى از «ارشاد» کتاب «الفصول العشرة فى الغیبه» و « الجوابات فى الخروج المهدى علیه السلام» به همراه پنج اثر دیگر از این علامه و شیفته اهل بیت علیهم السلام درباره حضرت بقیة الله (عج) است.12

جبهه هاى مختلف مناظره

در این عرصه«اندیشه هاى سبز و جاوید»شیخ در زمینه هاى ناب و اصیل خود را نشان داد و بینش سراسر معرفت آموز او ظاهر گردید. ولایت فقیه از دیدگاه شیخ مفید، آرأ فقهى، اندیشه هاى سیاسى و نظرات کلامى وى طلوعى مبارک در پهنه دانش و بینش ایجاد کرد و همگان را به سوى فضایى معطر و جدید رهنمون ساخت.14

هر چند توفان حوادث، گرد گرفتارى بر وجود این دانشمند فرزانه فرو نشاند و تبعیدها و ناراحتى هاى زیادى براى وى فراهم آورد اما بدخواهى زشت سیرتان و سخن چینى پلیدان نزد حکام نتوانست عزم و اراده محکم شیخ را متزلزل کند و هر روز، روزى روشن تر و نوارنى تر براى وى پدید مى آمد.15

غروب نابهنگام…

پیکر شیخ مفید بر دستان انبوه تشییع شد و همگان به امامت سید مرتضى بر او نماز گزاردند. ساعاتى بعد بدن آن فرزانه آسمانى در کاظمین دفن شد. دلهاى پر از کینه و تهى از احساس، کیاست و حکمت این را پایان کار آن بزرگ مرد شمرده و ساده اندیشانه جشن گرفتند اما شخصیت سترگ او پنهان کردنى و فراموش شدنى نبود.16 و امروز پس از قرنهاى متمادى «مفید» هنوز «مفید» است. در معرکه آرای کلام وى خورشید مناظرات و آفتاب گفتگوهاست و فردا و فرداها از آن او و راهیان خواهد بود.

برکات الهى و درجات خداوندى نصیب همیشه او باد.

• 1-رجال نجاشى، رقم 1067.
• 2-مقالات فارسى کنگره جهانى شیخ مفید، ش 67، ص 8.
• 3-امامى شیخ مفید، اوائل جزء ششم، تاریخ بغداد، ج 8، ص 449.
• 4-همان، ص 340، همان، ج 11، ص 302.
• 5-الکامل فى التاریخ، ابن اثیر، ج 5 ص 5.
• 6-ر.ک : مقاله 61 و 55 از کنگره جهانى شیخ مفید.
• 7-مستدرک الوسائل، حاج میرزا نورى، ج 3، ص 517 و 518.
• 8-همان.
• 9-همان.
• 10-ر.ک : الفهرست، شیخ طوسى 157 و 158، رجال علامه بحر العلوم، ج 3، ص 311، مستدرک الوسایل، ج 3، ص 517، فهرست ابن ندیم، ص 332، مقاله 63 از مقالات کنگره هزاره شیخ مفید، ص ‍ 10.
• 11-قصص العلما، میرزا محمد تنکابنى، ص 399 - 403.
• 12-ر.ک مفید نامه، ش 1،ص 37 و حوزه، یادمان هزاره شیخ مفید، ص 279-301.
• 13-ر.ک :بررسى مناظرات شیخ مفید؛ مفید نامه، ج 1، ص 32 - 37.
• 14-اوائل المقالات فى المذاهب و المختارات، چاپ تبریز، ص 49.
• 15-مقالات فارسى کنگره شیخ مفید، ش 63،ص 18.
• 16-از پیام حکیمانه رهبر فرزانه انقلاب حضرت آیت الله خامنه‌اى به کنگره جهانى هزاره شیخ مفید رحمه الله، فروردین 1372.