جنبش علمی و فکری در جهان اسلام مدیون تشیع است
--------------------------------------------------------------------------------
مصاحبه با استاد دروس عالیه حوزه علمیه قم و عضو مجلس خبرگان رهبری ، حجت الاسلام والمسلمین معین اراکی
--------------------------------------------------------------------------------
شما چندین سال با مسائل شیعیان خارج از کشور درگیر بوده‌اید. اوضاع عمومی شیعیان را در حال حاضر چگونه ارزیابی می‌کنید؟
بسم الله الرحمن الرحیم. برای ارزیابی وضعیت کنونی شیعیان در سراسر جهان و به ویژه اروپا، وضعیت ایشان را در مقایسه با گذشته می‌سنجیم. آنچه امروز برای شیعیان اتفاق افتاده است، یک جهش بی‌سابقه است. وقتی ما وضعیت کنونی را با گذشته مقایسه می‌کنیم، نامی از تشیع می‌بینیم که در آن زمان نبود و شیعیان در نقاط مختلف دنیا، به‌ویژه اروپا، وضعیت بسیار اسفباری داشتند; زیرا نه مراکز دینی‌ای وجود داشت که بتوانند در آن‌ها به فعالیت‌های مذهبی بپردازند، و نه انسجامی داشتند. حتی اظهار تشیع در کشورهای خارجی برای آن‌ها بسیار دشوار بود. شاید پیش از انقلاب در تمام انگلیس بیش از سی مرکز شیعی نداشتیم، ولی هم‌اکنون ما در انگلیس بیش از 250 الی 300 مرکز شیعی داریم. این نشان‌دهندهء جهش سریعی است که در انگلیس رخ داده است. تشیع در دیگر نقاط اروپا کم و بیش همین وضعیت را دارد. به دلیل مطرح شدن تشیع در مراکز فرهنگی و علمی و طرح آن در دایرةالمعارف‌ها و پژوهش‌های تحقیقاتی و علمی، وضع تشیع در این مدت بسیار بهبود یافته است. عمدهء کار ما نیز پس از پیروزی انقلاب همین بوده است. ما زمانی بررسی کردیم و دریافتیم کل مقالات و کتاب‌هایی که پیش از انقلاب دربارهء تشیع به زبان انگلیسی نوشته شده، حدود 100 الی 150 نسخه بیشتر نبوده است. در حالی که از پیروزی انقلاب تا امروز، هزاران کتاب و مقاله دربارهء تشیع در اروپا نوشته و منتشر شده است. این موضوع خود نشان می‌دهد که جهش قابل توجهی در این زمینه وجود داشته است. تشیع به دلیل عمق فکری و ریشه‌های راسخ فلسفی و کلامی، نقش پررنگی در تفکر اسلامی داشته است. تا آنجا که ما معتقدیم، جنبش علمی و فکری در جهان اسلام مدیون تشیع است، و شیعه بنیان‌گذار جنبش فکری در جهان است. بنیان‌گذاران بسیاری از رشته‌های علمی نیز شیعیان بوده‌اند: از ادبیات عرب تا فلسفه و تفسیر و فقه و اصول; از شیمی و ریاضیات تا نجوم. نکتهء مهم دیگر، عمق فلسفی و کلامی اندیشهء شیعه در تمام ادوار تاریخ اسلام از بدو ظهور اسلام تاکنون است. در تمام مراحلی که تفکر اسلامی در جهان دچار چالش شده است، پیش‌تازان دفاع از تفکر اسلامی، شیعیان بوده‌اند. من بر اساس تحقیقی دریافتم، در همین صد ساله اخیر جهان اسلام از نظر فکری با چالش‌هایی روبه‌رو شده است; مانند تفکرهای الحادی که در طول این صد سال از سوی مکتب‌های فلسفی غرب به سوی کشورهای اسلامی روانه شد. نخستین کسی که در این عرصه قلم زد و موفق بود و نیز جریانی را ایجاد کرد، سیدجمال‌الدین اسدآبادی بود. یا نخستین کسی که بهترین و تحقیقی‌ترین کتاب را در رد نظریهء داروین در حدود صد سال پیش نوشت، مرحوم آقا مجد اصفهانی بود. من با کتاب ایشان از طریق کتاب الانسان عباس عقاد، نویسندهء معروف مصری آشنا شدم. عباس عقاد نیز می‌گوید: نخستین کسی که در این زمینه قلم زد و بهترین اثر تحقیقی و علمی را در جهان اسلام از خود به جای گذاشت، آقا مجدالدین اصفهانی است. در رویارویی با تفکر مارکسیستی نیز علامه طباطبایی، استاد شهید مطهری، استاد شهید مرحوم آقای صدر رضوان الله تعالی علیهم اجمعین از جمله چهره‌هایی هستند که در جهان اسلام نظیر آن‌ها را نداریم. شما در کجای جهان اسلام اثری سراغ دارید که مثل آثار این بزرگان نشان‌دهندهء برتری و تفوق بسیار روشن تفکر اسلامی و فلسفهء اسلامی و اندیشهء اسلامی بر اندیشه‌های دیگر باشد. آنچه در این چالش‌ها و نقطه‌های عطف دیده‌ایم نیز نشانگر تمام ابعاد تفکر اسلامی شیعی نیست. تفکر اسلامی شیعی در عرصه‌هایی عمق و گسترش دارد که هنوز برای جهان تبیین نشده است. هم‌اکنون به تناسب حجم حضور شیعیان در کشورهای خارجی از جمله کشورهای اروپایی مانند انگلیس، ما حضور آنان را در عرصه‌های گوناگون نمی‌بینیم. برای مثال، شاید انگلیس یک میلیون شیعه داشته باشد، اما این تعداد، به هیچ وجه با حضور شیعیان در عرصه‌های گوناگون تناسب ندارد; نه در عرصه‌های اجتماعی، نه در عرصه‌های سیاسی. در مقابل، تمام یهودیانی که در انگلیس زندگی می‌کنند، شاید سیصد هزار نفر باشند که این تعداد، بیش از هفتاد نماینده در مجلس عوام انگلیس دارند. تمام بازار انگلیس و گردش سرمایه در انگلیس در قبضهء این‌هاست. آنان در سازمان‌های دولتی و منصب‌های مهم ساختارهای دولتی، حضور بسیار مؤثر و چشم‌گیری دارند. در تشکیلات قضایی، سازمان‌های تبلیغاتی دانشگاه‌ها و عرصه‌های گوناگون و حتی ارتش انگلیس حضور فعالی دارند; در حالی که شیعیان هیچ حضور مؤثری ندارند. حضوری که در بعضی از نهادها و سازمان‌ها دارند نیز ناپیوسته و بسیار کم‌رنگ است. در نتیجه، از هیچ حقوقی برخوردار نیستند. زمانی که ما در انگلیس بودیم، کارهایی انجام گرفت; از جمله، مجمع اهل‌بیت انگلیس را تشکیل دادیم; در این مجمع حدود هشتاد مرکز شیعی گرد هم نشستند و شورایی تشکیل دادند; انتخاباتی انجام شد; اساس‌نامه‌ای تصویب شد و شورای‌عالی انتخاب شد که بسیار کار مؤثری بود. یکی از کمبودهای ما در کشورهای خارج همین مدارس است که از مهمترین کمبودها است. ما بسیار کوشیدیم در انگلیس مدرسه‌ای تأسیس کنیم. کالج جمهوری اسلامی نیز تأسیس شد که در دورهء پیش‌دانشگاهی و دورهء لیسانس دانشجو و دانش‌آموز پذیرفت. این مجموعه بسیار فعال است، ولی فعالیت‌های آن کافی نیست.
به نظر شما، عامل اساسی‌ای که تفکر شیعی را بر تفکرات دیگر برتری می‌دهد و شاخص می‌کند، چیست؟
چند عامل وجود دارد، ولی به نظر من، دو عامل از دیگر عوامل مهم‌ترند. یک عامل خمیرمایه‌های تفکر شیعی است. به هر حال، تفکر شیعی به وسیلهء ائمهء اطهار(ع) پایه‌گذاری شده است که مبنای اصلی آن نیز همان قرآن است. این تفکر نابی است که در آن به عقل بها داده شده است و استدلال جایگاه اول را دارد. در تفکر اسلامی، شیعیان پرچمداران حرکت‌های کلامی، فلسفی و جدلی بودند. این یکی از عوامل اصلی است. نکتهء دوم اینکه یکی از عوامل رکود جامعهء اسلامی در طول تاریخ چه از نظر فکری و چه از نظر اجتماعی استبداد و سیستم سیاسی حاکم بر جوامع اسلامی بوده است. از آنجا که شیعیان خارج از این سیستم بوده‌اند، همیشه با آن در حال جنگ و جدال به سر می‌برده‌اند. این جدال اجتماعی دراز مدت شیعیان با این سیستم‌ها، ایشان را از بسیاری آثار منفی آن‌ها در امان نگاه می‌داشت. از این‌رو، یک حریّت و آزاد منشی فکری همیشه در بین شیعیان در طول تاریخ احساس می‌شد. کار سیدجمال الدین، هنوز کار بی‌نظیری است. یکی از عللی که سیدجمال الدین اسدآبادی حقش به‌طور کامل در کشورهای اسلامی ادا نشده و چهرهء او ناشناخته مانده است، همین شیعه بودن او است. تنها شاگردان او بودند که منشأ ترویج افکارش شدند. تمام تحولاتی که در این 25 یا 26 سال در جهان اتفاق افتاده است، اگر خوب بررسی شود، اثر یافته و اثر پذیرفتهء حرکتی است که امام انجام داده‌اند. هم‌اکنون بسیاری از سیاست‌هایی که آمریکا در دنیا اعمال می‌کند نیز انفعالی است.
شیعیان خارج از کشور، خود برای بهبود وضعیتشان چه کارهایی باید انجام دهند؟ ما در ایران چه کمک‌هایی می‌توانیم به آن‌ها بکنیم؟
به نظر من، اولین کاری که باید انجام دهیم این است که به یک حقیقت توجه کنیم. برخی به این حقیقت توجه نمی‌کنند. اگر ما خواهان منافع ایران در جایگاه یک کشوریم، باید جهان اسلام را از خود بدانیم و منافع جهان اسلام را منافع خود بدانیم. اینکه ما ادعا می‌کنیم منافع جهان اسلام منافع خود ماست و رنج کشورهای اسلامی را رنج خودمان می‌دانیم، تنها برخاسته از ارزش‌های اسلامی و معیارهای دینی ما نیست. حتی اگر ما بخواهیم به این ارزش‌ها توجه نکنیم و به منافع ملی خودمان بیاندیشیم، منافع ملی ما در این است که از یک موج عظیم انسانی و از یک دریای عظیم امکانات موجود در کشورهای اسلامی برای پشتوانهء خودمان استفاده بکنیم. ما مسائلمان با مسائل شیعیان دنیا گره خورده است. ما باید وقتی برای شیعیان فکر می‌کنیم، شیعیان انگلیس را نیز در نظر داشته باشیم. اگر بخواهیم به مسائل دیگر شیعیان کاری نداشته باشیم و فقط به شیعیان ایران فکر کنیم، با چنین تفکری، برای شیعیان ایران نیز نمی‌توانیم انجام دهیم; چون ما بدون پشتوانهء مردمی که در جهان اسلام و جهان تشیع داریم، نمی‌توانیم از منافع خودمان دفاع کنیم. پس ما باید منافع شیعیان، بلکه منافع مسلمانان را در دنیا منافع خودمان بدانیم و آن را باور کنیم. البته یک نکتهء دیگر هم است. حفظ نظام اسلامی و حفظ کشور ایران بر هر مصلحت دیگری مقدم است. این مصلحت به همه کشورهای اسلامی بازمی‌گردد; یعنی باید مسلمانان دنیا و شیعیان ایران بدانند که نگاه داشتن ایران و اسلام و مرزهای ایرانی تنها یک مصلحت ملی نیست، بلکه این یک مصلحت اسلامی است و نفع آن به همهء جهان اسلام می‌رسد.
به نظر شما، آیا ایجاد ساز و کار بین‌المللی شیعی، ضرورت ندارد؟
شیعیان در کشورهای دیگر، از جمله انگلیس و آمریکا با هر گرایش و پیشینهء تاریخی و ملی‌ای ایران را به منزلهء مرکز تشیع پذیرفته‌اند. نکته‌ای که به نظر من باید برای آن کوشید و لازم‌ترین و ضروری‌ترین کاری است که باید در جهان اسلام انجام شود، همین سازماندهی وضع شیعیان است و مهم‌تر از همه، سازماندهی وضع دینی آنان است. یکی از کارهایی که در انگلیس تلاش کردیم انجام دهیم، همین بود. در پی مرکز اسلامی‌ای که ما در لندن تأسیس کردیم، شبکه‌ای از مراکز اسلامی در تمام کشور انگلیس به وجود آمد که این‌ها با هم ارتباط داشتند و به هم گره می‌خوردند. اگر مرکز اسلامی‌ای در لندن وجود داشت، ما باید نخست امکانات جهان شیعی را شناسایی کنیم و ببینیم چقدر امکانات داریم. دوم اینکه این امکانات را چگونه باید به کار بگیریم. سوم اینکه امکانات را افزون بر به کارگیری چگونه می‌توانیم بهینه کنیم و رشد بدهیم و از اولویت‌های کاری خودمان در جهان تشیع مشخص سازیم. این کارها را وقتی می‌توان انجام داد که آن دو مطلبی که در آغاز گفتم، انجام دهیم.
در زمینهء منابع فکری (کتب و مجلات) شیعیان، چه کمبودهایی وجود دارد؟
اولاً منابع شیعی و اندیشه‌های آن اصلاً عرضه نشده است; یعنی همین کتاب‌های خودمان با همان زبان اصلی به درستی عرضه نشده است. در هیچ ملتی، این عقب‌ماندگی که ما در عرضهء اندیشه در جهان شیعه داریم وجود ندارد. در قدم دوم باید منابع را به زبانی که دنیا بشناسد درست ترجمه کنیم. قدم سوم اینکه بتوانیم خودمان را در شبکهء نشر اندیشه، اعم از نشر کتاب، نشر اطلاعات و پخش معلومات و اطلاعات وارد کنیم. چهارم اینکه در مراکز علمی و فرهنگی دنیا حضور مناسب داشته باشیم. یکی از کارهایی که ما در انگلیس کردیم، همین بود; یعنی با دانشگاه کمبریج یک قرارداد بستیم و پس از ایجاد دفتر در آن حضور پیدا کردیم. در دانشگاه پرینستون نیز قرارداد بستیم و حضور مؤثری داشتیم. در آکسفورد نیز کاری انجام دادیم که بسیار مؤثر بود.
خطر تجزیه و تعدد رهبری جامعهء بزرگ شیعی را چگونه می‌توان رفع کرد؟
تعدد رهبری وجود دارد، ولی اگر ما بتوانیم آنچه زیر پرچم مقام معظم رهبری است، قوی و درست پیش ببریم، اکثریت جهان تشیع به همین محور خواهند پیوست. البته نمی‌خواهم صددرصد حکمی صادر کرده باشم، ولی من بر اساس تجربه‌ای که دارم، می‌گویم که اگر اکثریت جهان شیعی و شیعیان به محورهای دیگر می‌پیوندند، در نتیجه خلا› حضور ما است. حال آنکه هر جا ما حضور جدی و مؤثر داشتیم، هر جا مقام معظم رهبری و انقلاب اسلامی و نهادهای نمایندهء این جریان حضور فعال داشته‌اند ما حرف اول را زده‌ایم. باید حضورمان را منسجم سازیم. ما با همین مقدار امکاناتی که داریم باید برنامه‌ریزی و تلاش کنیم. حرف اول را انقلاب اسلامی و رهبری مقام معظم رهبری در همه جا خواهند زد.
ما در ایران، در حال حاضر تنها به طلاب خارجی آموزش می‌دهیم و آن‌ها را به کشورشان باز می‌گردانیم. آن‌ها در کشورشان اغلب دچار مشکل مالی می‌شوند و چه بسا تغییر شغل و حرفه می‌دهند، و همه هزینه‌هایی که برای آن‌ها شده، بدون استفاده می‌گذارند. برای رفع این مشکل چه باید کرد؟
ما بریده کار می‌کنیم. نهادهای ما هر یک برای خودش کار می‌کند. به هر حال، نهادی که مبلغ اعزام می‌کند یا روحانی تعیین می‌کند، روحانی ثابت باید با این نهادی که روحانی تربیت می‌کند، با هم دو جزء متمم یک مجموعه باشند. اگر بخواهند موفق بشوند، باید یک مدیریت واحد داشته باشند و کار هماهنگ انجام بدهند. ما می‌توانیم این کار را انجام بدهیم.
آیا نباید عالمان شیعی یک سازمان جهانی داشته باشند و به طور منظم و سازمان‌یافته تبادل نظر و تصمیم‌گیری کنند؟
جامعهء شیعی این طرح را به تدریج خواهد پذیرفت. یعنی اکثریت جامعهء شیعی تحت تأثیر این برنامه قرار خواهند گرفت. الان همین مجمع جهانی اهل‌بیت(ع)، اگر واقعاً همان برنامه‌های تصویب شده و اهدافی که دارد در دنیا عملی کند، کار روز به روز رشد می‌کند.
در پایان اگر توصیه‌ای دارید که باعث اعتلای فرهنگ شیعه می‌شود بفرمایید.
من پیشنهاد می‌کنم دو کار انجام دهید. نخست آنکه نیازهای اطلاعاتی‌ای که نهادهای فعال در رابطه با خدمت به شیعه دارند، تأمین کنید. برای مثال، با توجه به ارتباطات و منابع اطلاعاتی‌ای که دارید به این‌ها بگویید شیعیان فلان جا این مشکلات را دارند یا این مسائل وجود دارد. از سوی دیگر، به شیعیان دنیا و مراکز غیرشیعی یا شیعی آنچه در ایران و دیگر مراکز شیعی می‌گذرد، اطلاع دهید. در همین شهر قم، بسیار کار شده است. در ایران مؤسساتی که خدمات فکری عرضه می‌کنند فراوان‌اند، اما جهان از وجود آن‌ها اطلاعی ندارد و نمی‌دانند که این مؤسسه دارد این کار را انجام می‌دهد. یا اینکه هنوز ما نمی‌دانیم چند کتاب به زبان انگلیسی دربارهء مقولهء تشیع چاپ، منتشر و ترجمه شده است، یا این کتاب‌ها را از کجا می‌توان تهیه کرد. اگر کسی مایل باشد بداند چه کتاب‌هایی نوشته یا ترجمه شده است، باید به یک بانک اطلاعاتی مراجعه کند که بتواند این سرویس را به دنیا و مراکز شیعی ارائه دهد، اما من چنین جایی را نمی‌شناسم. این کار مهمی است که می‌توان دربارهء تشیع انجام داد; یعنی می‌توان اطلاعاتی به دست آورد; هر کس به تناسب نیازش. برای مثال، برای کسی که می‌خواهد نماز خواندن را یاد بگیرد، چند کتاب و جزوه نوشته شده است؟ به چند زبان؟ از کجا می‌توان آن‌ها را تهیه کرد؟ یا به کسی که می‌خواهد دربارهء مبانی تشیع، منابع فکری شیعی فلسفه، تاریخ تشیع و کلام شیعی اطلاعاتی به دست بیاورد، چه منابعی می‌تواند به او کمک کند; منابعی را که به زبان‌های دیگر نوشته شده یا ترجمه شده است با چه کیفیتی، از کجا و چگونه می‌تواند تهیه کند؟ این کار بسیار مهم است. اطلاع‌رسانی، روند صدور این اطلاعات و ورود آن‌ها کار بسیار مهمی است. اگر مؤسسهء شیعه‌شناسی بتواند این کار را انجام دهد، خدمت بزرگی انجام داده است.
از شما که وقتتان را به ما دادید تشکر می‌کنیم. امیدواریم بتوانیم تفکر شیعی را در جهان اعتلا بخشیم.
منبع
- ماهنامه اخبار شیعیان