نشست رسانه دینی
نشست علمی «رسانه دینی» روز شنبه، نوزدهم آبان 1386 با حضور دکتر علی‌اکبر جوانفکر، مشاور محترم مطبوعاتی رئیس جمهور، توسط پژوهشکده باقرالعلوم(ع) در محل انجمن قلم حوزه برگزار شد. در این نشست پس از سخنرانی دکتر جوانفکر، طلاب و دانشجوبان علاقه‌‌مند به رشته ارتباطات و روزنامه‌نگاری و نویسندگی سؤالات خود را مطرح کردند.
در ابتدای برنامه، متن کوتاهی از سوی مجری (حجت‌الاسلام طاهایی) قرائت شد.
در بخشی از این متن که به عنوان پیش‌درآمد خوانده شد، آمده است:
محراب و منبر، هریک نیمه ای از دین را نمایندگی می کنند: یکی سر پناهی است برای دلهای وصل جو، ودیگری جایی است برای به اهتراز درآوردن پرچم ایمان.
روزگار ما را عصر رسانه‌ها نامیده‌اند؛ زیرا جهان در محاصره خواندنی‌ها و شنیدنی‌ها و دیدنی‌ها است. درگذشته‌های نه چندان دور، مردم برای خواندن، جز کتاب را نمی‌شناختند. اما اکنون کتاب در میان ده‌ها خواندنی دیگر کمتر به چشم می‌آید. پیش از این، اندیشه‌ها فقط در بزرگراه کتاب در رفت‌وآمد بودند؛ اما اکنون کتاب، رقیبان قدر و زورمندی یافته است که همگی مشتریان بسیار دارند. جهانِ مجازیِ اینترنت نیز به این جمع پریشان پیوسته است و صدها و هزاران برابر آنچه بر روی کاغذ است، بر مانیتورهای شیشه‌ای ظاهر میکند و صدای هل‌من‌مبارزش هفت گنبد افلاک را پر کرده است.
این میان، تکلیف آنان که به دین می‌اندیشند و بر مدار آن سلوک می‌کنند، چیست؟ سکوت و تماشا؟ یا حضورِ پویا؟ پاسخ روشن است؛ اما آنچه باید بر آن تأکید نهاد و از یاد نبرد، این است که نفس حضور و برخورداری از ابزار کافی نیست. در این عرصه، پیروزی از آنِ کسانی است که افزون بر صدق نیت و عشق به حقیقت، از تخصص کافی در استفاده از ابزار حرفه‌ای نیز برخوردارند.
سپس آقای جوانفکر، سخنرانی خود را تحت عنوان «چیستی و بایسته‌های رسانه دینی» آغاز کردند. بخش‌‌های کوتاهی از سخنرانی ایشان به شرح زیر است:
«نخست باید ما تعریف روشنی از دین داشته باشیم تا بتوانیم رسانه دینی را نیز تعریف کنیم و درباره چیستی آن سخن بگوییم. اگر دین را مشی و منش زندگی سعادت‌مندانه بدانیم و دامنه آن را به عبادیات محصور نکنیم، در این صورت هیچ مرزی برای رسانه دینی وجود ندارد. یعنی هر موضوعی که به انسان و زندگی انسانی مربوط می‌شود، به دین نیز ربط پیدا میکند و هر چیزی که به دین ربط پیدا کند، می‌تواند موضوع رسانه‌های دین‌مدار هم باشد. اما پرداختن رسانه‌های دیداری یا شنیداری یا نوشتاری به موضوعات دینی، نباید منحصر به روش‌های مستقیم‌گویی و ساده باشد.»
وی در توضیح روش‌های مختلف گفت:
«رسانه‌ها به دو روش می‌توانند در ترویج و تبلیغ اهداف دینی کمک کنند: نخست از طریق پرداختن مستقیم به موضوعات دینی، و دوم از راههای غیر مستقیم. رسانه‌های نوع اول در کشور اکنون فعالیت‌های خود را گسترش می‌دهند. مطبوعات دینی و حوزوی، شبکه‌هایی مانند رادیو معارف، از نوع اول هستند. اما هر رسانه و جریده و برنامه‌ای که در کشور اسلامی تهیه و پخش می‌شود، باید به نوعی در خدمت آموزه‌های دینی نیز باشد. بسیاری از برنامه‌های تلوزیون و مقالات علمی مطبوعات، ممکن است ربط مستقیمی به دین نداشته باشند، اما می‌توانند در دل خود پیام‌های دینی را جای دهند و به ناخودآگاه مخاطبان خود منتقل کنند. بنابراین، در کشور دینی، رسانه غیر دینی، به معنای غیر متعهد به دین نداریم. بلکه رسانه‌ها به دو گروه تقسیم می‌شوند: رسانه‌هایی که مستقیما به سراغ موضوعات دینی می‌روند و رسانه‌هایی که از راههای نامرئی و غیر مستقیم به دین می‌پردازند؛ مانند برخی سریال‌های تلوزیونی که به‌ظاهر جنبه اجتماعی یا حتی تفریحی دارند، اما مخاطبان خود را دینی‌تر و به آموزه‌های اسلام معتقدتر می‌کنند.»
وی در بخش دیگری از سخنرانی خود گفت:
«یکی دیگر از خصوصیات رسانه‌ها در کشور اسلامی، باید این باشد که برای آداب دینی و برنامه‌های زنده مردمی ایجاد مزاحمت نکند. مثلا در وقتی که مردم نباید در خانه‌های خود بنشینند (مانند روز اول عید یا در برخی ساعات معنوی، مثل شب‌های قدر و عاشورا) تلوزیون نباید فیلم‌های جذاب و پرطرفدار پخش کند.»
دکتر جوانفکر، ضمن ارائه آماری از برنامه‌های موفق صدا و سیما در جلب مخاطبان، از برنامه‌سازان و نویسندگان خواست که بیش از پیش به پیام برنامه‌ها و نوشته‌های خود توجه کنند. وی همچنین، بهترین نظارت را نظارت مردمی دانست و گفت: «نظارت بیرونی، وظیفه مسئولان است؛ اما آنچه بیش از نظارت‌های رسمی و دولتی اثر دارد، نظارت‌ها و مراقبت‌های مردمی است. مردم باید حساسیت‌های خود را حفظ کنند و در مقابل هر برنامه یا مقاله‌ای که دین را تضعیف میکند، واکنش نشان دهند.»
وی تأکید کرد که رسانه دینی، نه دنبال مخاطب می‌دود (مخاطب‌زدگی یا مخاطب‌سالاری) و نه به مخاطب بی‌توجهی میکند (مخاطب‌گریزی). «رسانه دینی خود را در برابر خدا مسئول می‌داند و دنبال این نیست که به هر بها و قیمتی، مخاطبانش را بیشتر کند؛ اما می‌کوشد که با حفظ حریم‌ها و بایسته‌ها، مخاطبان بیشتری داشته باشد. در این‌جا است که هنر و اندیشه‌های ظریف تبلیغی به کار می‌آیند و می‌توانند ما را در این راه دشوار کمک کنند.»
در پایان، حاضران در جلسه به طرح شفاهی و کتبی سؤالات خود پرداختند و دکتر جوانفکر نیز پاسخ گفتند. خلاصه برخی از پرسش‌ها و پاسخ‌‌های آقای جوانفکر به شرح زیر است:
1. آیا رسانه دینی، اهل مدارا و تحمل مخالف است؟ یا «حذف رقیب» را بر رقابت با او ترجیح می‌دهد؟
پاسخ: رقابت و مدارا، ترجیح دارد. از آموزه‌های دینی هم چنین برمی‌آید که تا می‌توان باید صبور بود و همه حرف‌ها را شنید. اما تا آنجا که مرزها و هنجارها شکسته نشود. روش ما باید مصلحانه و همراه با دلسوزی باشد؛ اما متأسفانه این روش گاهی جواب نمی‌دهد. چون همیشه کسانی هستند که از فضاهای آزاد و موقعیت‌ها سوء استفاده می‌کنند. ولی باز عرض می‌کنم که نظارت‌ها و مراقبت‌ها هر چه مردمی‌تر باشد، مؤثرتر است.
2. چرا دولت جلو برخی برنامه‌های مروج بی‌دینی را در رسانه‌ها نمی‌گیرد؟
پاسخ: اولا سازمان‌هایی مانند صداوسیما بیرون از کنترل دولت‌اند و رابطه ما با آنها بیشتر از نوع همکاری و تعامل است، نه آمر و مأمور. ثانیا دولت می‌کوشد تا آنجا که ممکن است دخالت مستقیم نکند و معتقد است که بهترین نظارت، نظارت و حساسیت‌های مردمی است.
3. چرا با وجود رسانه‌های فراوان، جوانان ما به دین رغبت آنچنانی نشان نمی‌دهند؟
پاسخ: من به هیچ وجه با این نظر موافق نیستم. اکثر جوانان ما دوستدار دین و معنویت‌اند. ممکن است از برخی مسئولین ناراضی باشند و یا گلایه‌هایی داشته باشند، اما دین‌گریز یا دین‌ستیز نیستند.
4. آینده رسانه‌ها را چگونه می‌بینید؟
پاسخ: ما به آینده خوش‌بینیم. تا وقتی که مردم در صحنه باشند و چشم‌های بیداری داشته باشند، خدا هم کمک میکند. وضع امروز ما از حیث دینداری و توجه به معنویات، بسیار بهتر از گذشته است و به امید خدا بهتر هم خواهد شد. فقط باید میدان را خالی نکرد و تا می‌توانیم تلاش کنیم.
گفتنی است، نشست «رسانه دینی»، نخستین نشست از برنامه‌های علمی همایش «دین و ادبیات» است. به گفته مسئولان همایش، این نشست‌‌ها سلسله‌وار ادامه خواهد یافت.