امام علی(ع) در آثار شرق شناسان

كلمات كليدي :امام علی(ع)، شرق شناسان، توماس كارلايل، کنت هنری دوکاستری، سِر پِرسی مُولز وُرث سايکس، آرزینا لالانی

نویسنده :علیرضا شمس گیلانی

هدف از نوشتن این مقاله، صرفاً جمع آوری جملاتی از شرق شناسان درباره امیرمومنان علی بن ابی طالب (ع) نیست. بلکه ویژگی آن در این است که این حرکت می تواند به عنوان نخستین قدم ـ هر چند قدمی کوچک ـ در یکی از رشته های تحصیلی علم شرق شناسی یعنی «اسلام شناسی» برداشته شود و نشان دهد که این رشته تحصیلی و رویکرد جهانی نیاز به تحقیق و پژوهش بسیار دارد و همت بالایی را نیز می‌طلبد. منابع در این علم به دلایل گوناگونی چون: عدم چاپ مجدد (بیشتر مربوط به سال های 1320 تا 1360)، ترجمه نشدن کتاب هایی که در غرب به چاپ می رسند^[1] و راه نیافتن آنها به ایران^[2]؛ بسیار محدود می باشد.

توماس کارلایل

از جمله دانشمندان و نویسندگان مشهور اروپا شرحی از سیره مبارکه پیامبر اکرم (ص) به رشته تحریر در آورده و در اروپا آغاز به معرفی مقام رفیع مؤسس آئین اسلام نمود، فیلسوف انگلیسی "توماس کارلایل"^[3] (1881ـ 1795م.) می باشد. اگرچه نام وی در زمره شرق شناسان نیست، ولی بزرگ ترین خدمت را در دوران تنهایی مسلمانان در غرب انجام داده و به دفاع از اسلام و پیامبر اسلام برخواسته و این نشان از تسلط علمی وی به شرق و شرق شناسی است.

"توماس کارلایل" در چهارم دسامبر 1795 م. چشم به جهان گشود. پدرش از طبقه کارگران بود. دوره‌ی دبستان را در زادگاهش گذراند و سپس وارد دانشگاه ادینبورگ شد و اکثر عمر 86 ساله خود را به تدریس و تألیف کتاب صرف نمود. مشهورترین تألیف او به خصوص در جهان اسلام که یکی از شاهکارهای این فیلسوف است، الاَبطال (قهرمانان) است که سیره رجال بزرگ و کسانی که در جامعه بشری کارهای خیر و خدمات شایانی از آن ها ظاهر گردیده جمع آوری نموده و در ردیف اول این کتاب، نام نامی حضرت محمّد (ص) پیامبر اسلام را ذکر نموده است. این کتاب در ایران با نام «زندگانی محمد(ص)» به صورت مستقل به چاپ رسیده است. وی در این کتاب در ذکر فضائل و مناقب امام علی (ع) چنان تمجیدی می نماید که از یک مسلمان و شیعه توقع چنین گفتاری می رود:

«و اما علو روحیات و فضائل نفسیه [حضرت] علی (ع) ایجاب می کرد که او یگانه محبوب عالمیان گشته.کِبَر نفسش آشکار شود. وجدان [حضرت] علی (ع) بر عفت و رحمت و عدالت فَیَضان داشت و قلب پاکش به شجاعت و حماسه فَوَران. [حضرت] علی (ع) که شجاعت و شهامت مشهورش با رقت و موهبت ممزوج بود، در کوفه به واسطه شدت عدلش که همه نفوس طاقت تحمل قوانین آن را در خودشان نمی دیدند، به دست یکی از خوارج کشته شد. و نزدیک رحلت خود از دارفانی چنین وصیت کرد:

«اگر من مُردم، در قصاص از قوانین اسلام و عدل تجاوز نکنید و اگر عفو کنید، به تقوی نزدیک است و اگر زنده ماندم در امر خود مختارم.»^[4]

کنت هنری دوکاستری

وی اندیشمندی فرانسوی و ازجمله کسانی است که درباره امام علی(ع) قلم فرسایی نموده است.^[5] اگرچه او خود را شرق شناس نمی دانست، ولی به این دلیل که در بلاد اسلامی می زیسته این حق را برای خود قائل بود که درباره مسلمانان همچون شرق شناسان بنویسد. "دوکاستری" اشخاصی را که تحقیق در دین اسلام می کنند را دو دسته می داند:

1ـ مستشرقین: که خدمت بیشتری به علم کرده اند؛

2ـ مستعربین (مانند خود او): که در الجزایر (به عنوان مثال) زندگی می کنند ولی اهل غرب هستند.^[6]شیفتگی به شرق و آداب و رسوم آن در آثارش موج می زند. او بر خلاف بسیاری از شرق شناسان، یکی از علل انتشار اسلام را جمله ای حکیمانه از امیرمومنان(ع) می داند و ضمن تمجید از آن حضرت، پادشاهان غربی را ظالم خطاب کرده و می گوید:

«انتشار اسلام و تمکین امم در مقابل سلطنت آن، در دو قاره آسیا و آفریقا سبب دیگری نیز داشته ... [حضرت] علی (ع) فرموده است: «جزیه مقرر نشده است مگر برای این که خون و مال ذمی با خون و مال مسلم برابر گردد.» و این مسالمت و خوش رفتاری موجب پیشرفت اسلام و سهولت استعلای فاتحین گردید، چه اسلام مسبوق بود به ظلم سلاطین مملکت شرقی مسیحی که مردم با آن دشمن بودند و از حیات خود به تنگ آمده بودند.»^[7]

سِر پِرسی مُولز وُرث سایکس

او نیز از شرق شناسان غربی است که در رثای امام علی (ع) جملاتی بیان داشته، "سِر پِرسی مُولز وُرث سایکس"^[8] (1945ـ1867م.) از مشاهیر خاورشناسان انگلیسی است. وی در سال1867م. در لندن دیده به جهان گشود. تحصیلات خود را در آموزشگاه رگبی و سپس در دانشکده افسری «ساندهرست» به پایان رسانیده است. در سال 1892م. در سِمَت افسر هنگ دوم نیزه دار (از هنگ های مشهور انگلیسی) مسافرت های خود را در آسیای مرکزی، ایران، بلوچستان آغاز کرد. در 1849م. کنسولگری انگلیس را در کرمان و در 1899م. در سیستان تأسیس نمود. پس از پایان مأموریت خود در ایران و دیگر کشورها، منشی افتخاری انجمن آسیای مرکزی گردید. از آثار مهم او می توان به «افتخار عالم شیعه» اشاره نمود. با این که او بیشتر عمر خود را در ارتش گذراند، ولی درباره امام علی(ع) چنین متواضعانه اظهار نظر می کند:

«او از میان خلفا به شرافت و بزرگواری نفس، مشهور و به غایت مراقب حال زیر دستان خود بود. القائات رسل و نماینده ها در او تأثیری نداشت و به هدایای آنها ترتیب اثر نمی داد. فوق العاده دقیق و سخت گیر بود. حالت توقف و تردیدی که در نهاد وی بود، بعضی مواقع او را به استبداد رأی معرفی می نمود. دقت و مراقبت های خیلی سخت او در امانت و دیانت باعث شده بود که اعراب حریص که تمام امپراطوری را غارت کرده بودند، از وی ناراضی باشند؛ لیکن صداقت و دقت عمل و ریاضت و عبادت از روی صدق و خلوص، یا تجرد و وارستگی و آداب و خصائل محموده قابل توجهی که در او وجود داشت، حقیقتاً صورت قابل ستایشی به وی داده بود. این که اهالی ایران در او مقام ولایت قائل شده و او را به اصطلاح سرپرست حقیقی و مربی الهی می دانند، واقعاً این عقیده قابل تحسین و شایان بسی تمجید است. اگر چه مقام و مرتبه او خیلی بالاتر از این هاست. از کلمات قصارش یکی این که می فرماید: «حسن ادب بهتر است از ذهب» و دیگر « علم و دانش که با آن عقل سلیم نیست، بی سود است.»^[9]

آرزینا لالانی

ازجمله دین پژوهان غربی معاصر که در قید حیات نیز هستند. خانم دکتر "آرزینا لالانی"^[10] است. او در قرون نخستین اسلامِ شیعی تحقیق می کند. در دانشگاه کمبریج درآثار مربوط به حدیث اشتغال به تدریس دارد و اکنون در مؤسسه مطالعات اسماعیلی لندن به تحقیق مشغول است. کتاب او نخستین توصیف نظام مند از زندگی، کارها و تعلیمات کوکب درخشان تاریخ اولیه اسلام یعنی امام محمد باقر (ع) است. و برای علاقه مندان به حقوق، تاریخ، الهیات اسلامی و نیز شیعیان بسیار سودمند است. متن انگلیسی کتاب او، برنده جایزه کتاب سال ولایت شناخته شد. خانم لالانی درجه دکترایش را از دانشگاه ادینبورگ دریافت کرده است. وی درباره جانشین پیامبر می گوید:

«در قرآن وارثان پیامبران از جهت ملک، حکم، حکمت، کتاب و امامت اعقاب و اقربای آنها هستند. مادلانگ استدلال می کند که حضرت محمد (ص) نمی توانسته است جانشینی خود را جز در پرتو جانشینی پیامبران پیشین به شرحی که در قرآن آمده است، ببیند.»^[11]

«هنگامی که ]حضرت[ علی(ع) همراه ]حضرت[ فاطمه(س) نزد ابوبکر رفتند تا میراث وی را طلب کنند، ابوبکر پاسخ داد که پیامبر گفته است: «ما گروه پیامبران میراث نمی دهیم، آن چه بر جای می گذاریم، صدقه است.» حضرت فاطمه(س) پاسخ داد: «یعنی می گویی تو از پدرت ارث می بری، ولی من از پدرم میراث نمی برم.» پیامبر خدا فرمود: «المرء یحفظ فی ولده» مشاجره بر سر مسئله میراث؛ مشاجره مربوط به جانشینی را منعکس می سازد. زیرا اگر پیامبر می توانست ملکی به میراث بگذارد، در این صورت می شد استدلال کرد که جانشینی نیز موروثی است و این چیزی است که ابوبکر ]با انکار میراث بری از پیامبر[ می‌خواهد انکار کند.»^[12]

خانم لالانی همچون مادلانگ و دیگران دراینکه جانشین پیامبر باید منصوص باشد می گوید:

«قدرت مکتب امام محمد باقر(ع) اعتقاد به این امر بود که پیامبر(ص) علناً و آشکارا علی(ع) را با نص به جانشینی خود برگزیده است. معنای این سخن آن بود که اقتدار و حجیت امام متکی به این نیست که عده ای از مردم او را برگزینند یا با او بیعت کنند.»^[13]