ملاک‌هاى دریافت اهداف حاکم بر سوره‌هاى قرآن کریم

ملاک‌هاى دریافت اهداف حاکم بر سوره‌هاى قرآن کریم على محمدى تودشکى محقق و مدرس دانشگاه مقدمه: از آنجا که قرآن کریم کلام الهى است، داراى ویژگى‌هاى خاصى در عرضه مطالب و بیان است، آیات الهى در سوره‌ها در نگاه اولیه از نظر موضوع پراکنده به نظر مى‌آید و چنین تصور مى‌شود که سوره‌ها از وحدت موضوعى برخوردار نیستند و نوعى پراکندگى در بیان و عرضه مطالب بر آنان حاکم مى‌باشد و یک سوره از انسجام و نظم موضوعى برخوردار نیست، هدف این مقاله، ارائه معیارهایى است که از طریق به کارگیرى آنها، سیماى هماهنگ، منظم و منسجم و هدف نهایى هر سوره کشف گردد و بتوان علاوه بر تفسیر جزء به جزء آیات به تفسیر مجموعه‌اى از آیات یا تفسیر سوره‌اى از یک سوره پرداخت. همچنین از جهت اعجاز شناسى قرآن کریم مى‌توان این نحوه بیان آیات قرآن کریم در درون یک سوره و شکل‌دهى به یک مجموعه به عنوان سوره‌اى خاص را مورد تحقیق و بررسى قرار داد و با کشف ویژگى‌هاى منحصر به فرد ارتباط آیات و شکل هدفمند سوره‌هاى قرآنى در حقیقت این نوع از اعجاز آیات قرآن کریم را اثبات نمود. فخر رازى از متقدمین حکماى اسلامى در این باره مى‌گوید: “و من تامل فى لطائف هذه السوره (البقره) و فى بدایع ترتیب‌ها، علم ان القرآن کما انه معجز بحسب فصاحه الفاظه و شرف معاینه فهو ایضا معجز بحسب ترتیبه و نظم آیاته و لعل الذین قالوا: انه معجز بحسب اسلوبه، ارادوا ذلک” (1) معیارهاى شناخت اهداف حاکم بر سوره‌هاى قرآن کریم: 1- حذف استطرادها جهت وصول به هدف و پیام اصلى سوره‌ها: پیام اصلى سوره همان خط محورى است که در سراسر یک سوره به شکل متصل و منقطع حضور دارد و سنگینى بارى که سوره به دوش مى‌کشد در غرض اصلى آن سوره نهفته است. استطراد آن است که گوینده به خاطر وجود مناسبتى در سخن، به آرامى از موضوع اصلی، کلام را انتقال داده و پس از تشریع و بیان آن، به موضوع اصلى سخن بازگردد و این شیوه را با حفظ تنوع و تازگى ارائه مطالب، بدون آنکه به پریشان و پراکنده‌گویى گرفتار شود، ادامه دهد، لذا فهم پیام اصلى گوینده در گرو کشف استطرادها و جداسازى اجمالى آنها از هدف اصلى مى‌باشد. ابتدا باید از طلیعه و آغاز هر سوره آغاز کرد، چرا که گوینده سخن خود را به ناچار از آنجا شروع نموده و در ادامه به توضیح و تفصیل پرداخته است، ولى باید دقت شود که ابتداى سخن از کدام قسمت طلیعه هر سوره انتخاب مى‌گردد. چرا که ممکن است آیه یا آیاتى در ابتداى هر سوره جنبه مقدمه‌چینى براى آغاز سخن باشند. براى مثال: آیه نخست سوره هود چنین حالتى براى شروع سخن دارد. “الر، کتاب احکمت آیاته ثم فصلت من لدن حکیم خبیر”. در حالى که سخن اصلى در ادامه سوره مى‌آید که :”الا تعبدوا الا الله اننى لکم منه نذیر و بشیر و ان استغفر و اربکم ثم توبوا الیه و ...” یا دو آیه آغازین سوره یوسف نیز جنبه مقدمه‌چینى را براى آغاز سخن دارند. “الر، تلک آیات الکتاب المبین” “انا انزلناه قرآنا عربیا لعکم تعقلون” و در ادامه سخن اصلى آورده شده است که: “نحن نقص علیک احسن القصص بما اوحینا الیک هذا القرآن و ان کنت من قبله لمن الغاظین.” و چون سوره‌هاى طولانی، استطرادهاى بسیار متنوع دارند، تعقیب خط اصلى سخن بسیار دشوار مى‌شود؛ مگر آنکه اجمالا استطرادها را از متن اصلى سوره تفکیک نماییم. 2- یافتن شخصیت سوره‌ها یا تحلیل شرایط زمانى و مکانى نزول سوره‌هاى قرآنی. (شناخت موقعیت و شرایط نزول سوره‌ها) براى یافتن شخصیت هر سوره که اعم از پیام اصلى سوره‌ها است مى‌باید با آگاهى و اشراف کامل از وقایع تاریخ نزول آیات سوره‌ها و موقعیت دشمنان و مخالفان و تحلیل جایگاه مسلمانان درآن شرایط خاص به بررسى محتواى سوره پرداخت. اما از آنجا که محتواى تعالیم قرآن کریم محدود به شرایط نزول نیست، لازم است که از پوسته و قشر حوادث و افراد و مکان‌ها بیرون آمد تا قادر شد محتوا و درس‌هاى جاودانه آن را فرا گرفت. در زمان نزول سوره، حوادث متعددى از قبیل جنگ‌ها، توطئه‌هاى منافقین، سوالات و احتجاج‌ها و احکام مورد نیاز به وجود مى‌آید که به صورتى طبیعى به مناسبت‌هاى حکیمانه‌اى در لابه‌لاى آیات سوره‌ها جاى مى‌گیرند، به گونه‌اى که موجب پراکنده‌گویى و بى‌ارتباطى سخن حکیمانه نمى‌گردد. مجموعه این موضوعات متعدد و متنوع، سیما و شخصیت سوره را به صورت یک هیئت جمعى نشان مى‌دهد، ولى جزء پیام اصلى نبوده، بلکه جزء اقتضائات زمان نزول سوره است، ولى این سخن بدین معنا نیست که هر چه جزء اقتضائات زمان نزول سوره مى‌باشد، قهرا جزء پیام اصلى نباشد و چه بسا حوادثى که دقیقا مرتبط با غرض عام سوره اتفاق افتاده باشند و در سوره جاى گرفته است. از این جهت این دسته از موضوعات نیز به طور طبیعى جزء پیام اصلى سوره خواهند بود. بنابراین این ایراد وارد نمى‌باشد که در تبیین پیام اصلى سوره چرا جاى احکام و سایر موضوعات دیده نمى‌شود و یا صرف‌نظر مى‌شود. علامه طباطبایى در ابتداى برخى از سوره‌ها به زمینه‌هاى تاریخى نزول سوره‌ها اشاره دارد. براى نمونه در ابتداى تفسیر سوره آل عمران مى‌فرماید: در این احتمال خیلى به ذهن مى‌رسد که این سوره یک‌باره نازل شده باشد زیرا دویست آیه آن، ظهور روشنى در پیوستگى دارند. آیاتش از اول تا به آخر همه با هم متناسب است و همه اغراض آن به هم مربوط است و به همین جهت این احتمال بر احتمالات دیگر ترجیح دارد که بگوییم این سوره وقتى بر رسول خدا (ص) نازل گردیده که دعوت آن حضرت تا حدودى پایگیر شده بود، زیرا در میان آیاتش سخن از جنگ احد و واقعه مباهله و نفرین کردن به نصاراى نجران و یادى از کارهاى یهود شده است و هم تحریکى نسبت به مشرکین است و نیز مسلمانان را به صبر دعوت مى‌کند و ... و همه اینها موید این معنا است که سوره مورد بحث در روزگارى نازل شده که مسلمانان مبتلاى به دفاع از حوزه دین بودند. دفاعى که براى آن، همه قوا و ارکان خود را بسیج کرده بودند. از یک سو بر اثر فتنه جویى‌هاى یهود و نصارا در داخل جمعیت خود با درگیرى‌ها و فتنه و آشوب‌ها روبرو بودند، فتنه‌هایى که تشکل آنان را سست مى‌کرد و باید براى خاموش کردن فتنه‌هاى آنان قسمت عمده‌اى از وقت خود را صرف احتجاج با آنها کنند و از سوى دیگر با مشرکین درگیر بودند و باید با آنها بجنگند و همیشه در حال آماده جنگ باشند و لحظه‌اى امنیت نداشته باشند. چون در آن ایام اسلام رو به انتشار نهاده بود و آوازه‌اش همه جا پیچیده بود و مردم دنیا چه یهود و چه مسیحى و چه مشرکین همه علیه اسلام قیام کرده بودند. از پشت سر این سه طایفه، دو امپراتورى بزرگ آن زمان یعنى روم و ایران نیز چنگ و دندان نشان مى‌دادند.” پس مى‌توان در ابتداى هر سوره با مشخص نمودن مسائل تاریخى نزول و زمان و مکان و موقعیت نزول، سیمایى متشکل و مرتبط از شخصیت سوره ارائه نمود. 3- طلیعه آیات آغازین هرسوره: از آنجا که هر گوینده‌اى در آغاز سوره سخن خود را به صورت اجمال و کوتاه معرفى مى‌نماید و سپس در ادامه کلام به بسط و شرح آن مبادرت مى‌نماید، لذا در کلام الهى نیز آغاز سوره‌ها، کلیدى باز کننده براى هویت سوره‌ها است، آن چنان که در ابتداى سوره نور خداوند شخصیت این سوره را مى‌نمایاند. “سوره انزلناها و فرضناها و انزلنا فیها آیات بینات لعکم تذکرون.” یا سوره‌هایى که طلیعه آنان حمد، تسبیح، حروف مقطعه و یا زمان و ... است. البته این نکته را باید بیان نمود که معیار سرآغازهاى سوره‌ها، معیارى اجمالى براى شناخت اهداف حاکم بر سوره‌ها است و به عنوان شواهدى قوى در جهت شناخت کلى سوره‌ها کاربرد پیدا مى‌کند. هشت قسم طلیعه یا سرآغاز در سوره‌هاى قرآن کریم دیده مى‌شود. 1- مختعات یا حروف مقطعه در 29 سوره. 2- اقسام در 23 سوره. 3- مسجات در 7 سوره. 4- حامدات در 5 سوره. 5- مخاطبات در 10 سوره. 6- زمانیه در 7 سوره. 7- مقولات در 5 سوره. 8- متفرعات در 28 سوره. 1- سوره‌هایى که آغاز آنها حروف مقطعه است. علامه طباطبایى مى‌فرمایند: “اگر کمى در این سوره‌هایى که آغازش یکى است مانند: سوره‌هاى (الف- لام- میم)، (الف- لام- راء) و سوره‌‌هاى (طا- سین) و (حا- میم) دقت کنی، خواهى دید، سوره‌هایى که حرف مقطعه اول آنها یکى است، از نظر مضمون نیز به هم شباهت دارند و سیاقشان یکى است، به طورى که شباهت بین آن‌ها در سایر سوره‌ها دیده نمى‌شود. 2- موکد این معنا شباهتى است که در آیات اول بیشتر این سوره‌ها مشاهده مى‌شود، مثلا در سوره‌هاى (حا- میم) آیه اول آن، یا عبارت (تلک آیات الکتاب) است، یا عبارتى دیگر که این معنا را مى‌رساند و نظیر آن آیه‌هاى اول سوره‌هایى است که با (الف- لام- راء) افتتاح شده که فرمود: (تلک آیات الکتاب) و یا عبارتى در همین معنا و نیز نظیر این در (طلا‌- سین) ها شده و یا سوره‌هایى که با (الف- لام- میم) ) آغاز شده، که در بیشتر آنها نبودن ریب در این کتاب آمده و یا عباراتى که همین معنا را مى‌رساند. با در نظر گرفتن این شباهت‌ها ممکن است آدمى حدس بزند که بین این حروف و مضامین سوره‌اى که با این حروف آغاز شده، ارتباط خاصى باشد. موید این حدس آن است که مى‌بینیم سوره اعراف که با (الف- لام- میم- صاد) آغاز شده، مطالبى را که در سوره‌هاى (الف- لام- میم) و سوره (ص) هست در خود جمع کرده و نیز مى‌بینیم سوره رعد که با حروف (الف- لام- میم- راء) افتتاح شده، مطالب هر دو قسم سوره‌هاى (الف- لام- میم) و (الف- لام- راء) را دارد. از این جا استفاده مى‌شود که این حروف، رموزى هستند بین خداوند متعال و پیامبرش (ص)، رموزى که از ما پنهان شده و فهم عادى ما راهى به آن ندارد، مگر به همین مقدار که حدس بزنیم بین این حروف و مضامینى که در سوره‌هاى هر یک آمده، ارتباط خاصى هست. (3) در حروف مقطعه این سه سوره حرف (ص) حضور مشترک دارد. (المص- کهیعص- ص) اگر خواسته باشیم وجه مشترکى براى سه سوره به دست آوریم، مهمتر از هر چیز به نظر مى‌رسد، جریان رسالت انبیاء (ص) باشد که موضوع اصلى هر سه سوره را تشکیل مى‌دهد، به طورى که در سوره اعراف نام 72 تن از پیامبران (نوح، هود، صالح، لوط، شعیب، موسی، و هارون) و در سوره مریم نام 10 تن (زکریا، یحیی، عیسی، ابراهیم، اسحاق، یعقوب، موسى اسماعیل، ادریس، هارون) و در سوره ص نام 9 تن (داود، سلیمان، ایوب، ابراهیم، اسحاق، یعقوب، اسماعیل، الیسع، ذوالکفل) از آنان و رسالتشان ذکر گشته است... نکته مشترک دیگرى که در ابتداى هر سوره فوق به چشم مى‌آید، کلمه ذکر است. به این ترتیب رابطه‌اى میان رسالت انبیاء (ص) و کلمه ذکر وجود دارد. اکنون براى اینکه رابطه حرف (ص) را که در هر سه سوره به کار رفته است با رسالت انبیاء توصیف شده به دست آوریم، باید دید کدام ویژگى از انبیاى فوق، تذکر داده شده که با حرف (ص) ارتباط دارد؟ چنان که مى‌بینیم اتفاقا همه جا صفاتى که از انبیاء توصیف شده با حرف (ص) ترکیب گردیده است مثل سوره مریم آیه .41 واذکرنى الکتاب ابراهیم، انه کان صدیقا نبیا (صداقت) و یا آیه 44 سوره (ص( .)واذکر عبدنا ایوب... ) انا وجدناه صابرا نعم العبد (ثبر) و یا آیه 62 سوره اعراف درباره نوح پیامبر (ص) ابلغکم رسالات ربى وانصح لکم (نصیحت) و ... اینک با توجه به مطالب فوق درباره رسولان و ذکر صفات آنها شاید بتوان گفت که مقصود از حرف (ص) در حروف مقطعه سوره‌هاى اعراف، مریم و هود و ... صفت رسولان است که عمدتا با حرف ص بیان گردیده است. 2- سوره‌هاى اقسام: سوگند براى گواهى صحت و تحقق حتمى موضوعى است که براى آن سوگند یاد شده است میان محور اصلى این سوره‌ها با سوگندها و جواب سوگندها در آغاز سوره‌ها ارتباط تنگاتنگى وجود دارد. وقتى در سوره‌هاى فوق دقت شود، موضوع رسالت و رسول به عنوان محور سوره مشاهده مى‌‌گردد و اگر استطراد سخن از معاد و آیات قدرت خداوند مى‌رود، در اثبات تکیه‌گاه رسالت انبیاء که همان قدرت و عدالت الهى است مى‌باشد و اینکه تحقق وعده‌هاى انبیا مستظهر به قدرت الهى است و سرنوشت تکذیب کنندگان مرسلین در دنیا و معاد رقم خواهد خورد جملات سوگند معمولا در قرآن کریم از دو قسمت تشکیل مى‌گردد، ابتدا موضوعى که مورد سوگند واقع مى‌گردد و قسمت دوم موضوعى است که براى تاکید آن سوگند یاد مى‌شود که به آن جواب سوگند مى‌گویند. در سوره یس مى‌فرماید: یس و القرآن الحکیم، انک لمن المرسلین، على صراط مستقیم. تنزیل العزیز الحکیم. لتنذر قوما ما انذر آبائهم فهم غافلون. لقد حق القول على اکثرهم، فهم لا یومنون و ... 3- سوره‌هاى مسبحات، سوره‌هایى است که در آغاز آنها تسبیح و تنزیه خداوند متعال آمده است. تسبیح به معناى تنزیه و تقدیس خداوند است و در واقع خداوند را از هر نوع کاستى و زشتى مبرا دانستن و محور اصلى سوره‌هاى مسبحات همان تسبیح پروردگار است و در این سوره‌ها هرگونه شائبه ضعف و نقصان را از خداوند رفع مى‌نماید به همین جهت است که در چهار سوره مسبحات، در اولین آیه، دو صفت حکیم و عزیز آمده است. عزیز به معناى قدرتمند است که منزه از شکست و حکیم به معناى کسى که کارش داراى اتقان یعنى محکم و استوار باشد و منزه از بیهودگى و بطلان در کلام و عمل است. سوره حدید از سوره‌هاى مسبحات است که آغاز آن چنین آمده است که: “سبح لله ما فى السموات و ما فى الارض و هو العزیز الحکیم.” “غرض این سوره تحریک و تشویق مومنین در راه خداست؛ همچنان که تکرار امر صریح به این معنا در خلال آیاتش، دال به آن مى‌باشد و چون تحریک و تشویق مرام به انفاق و اینکه انفاق قرض دادن به خداست، این توهم را ایجاد مى‌کند که مگر خداوند نیازمند است، لذا ازهمان آغاز مسئله تنزیه خداوند از نیاز را مطرح نموده است و عده‌اى از اسماء خداوند را که رساننده این تنزیه است ذکر نموده است” (4) 4- سوره‌هاى حامدات: آغاز پنج سوره از سوره‌هاى قرآن کریم، الحمدلله است که میان این سرآغازها و غرض اصلى سوره‌هاى فوق ارتباط وجود دارد زیرا محور اصلى این سوره‌ها، یا اثبات توحید و یا اصول توحید است، این سوره‌ها مکى هستند و طبیعى است احتجاج با مشرکین بر سر توحید و اصول عقاید دینى از مهمترین ارکان این سوره‌ها (سوره‌هاى مکی) است سرآغاز سوره انعام چنین آمده است که: الحمدلله الذى خلق السموات و الارض و جعل الظلمات و النور، ثم الذین کفروا بربهم یعدلون، هو الذى خلقکم من طین ثم قضى اجلا و اجل مسمى عنده، ثم انتم تمترون و ... بیشترین آیات این سوره به صورت احتجاج بر علیه مشرکین و مخالفین توحید، نبوت و معاد است. تکرار فعل امر “قل” در مقام احتجاج و ابطال عقاید مشرکین و اثبات و بیان اعتقادات حقه است آنچه قابل توجه است اینکه على‌رغم تشابه در غرض و محور اصلى این‌گونه سوره‌ها، نحوه ورود و خروج در بحث در هر سوره متفاوت از سوره دیگر بوده و هر کدام از زاویه و نگرش و طرز بیان خاص خود به آن مسائل پرداخته‌اند. به همین صورت مى‌توان روابط سرآغاز سخن سوره‌هاى زمانیه، مخاطبات و مقولات را با محور و موضوع اصلى سوره‌ها بررسى و کشف و بیان نمود. 5- تکرار پى‌درپى مفهوم و موضوعى خاص در سراسر یک سوره در این نوع نگرش، شناور بودن و تکرار متناوب یک موضوع خاص در اندام یک سوره ملاک اهمیت طرح آن در سوره مى‌باشد و آن نشان دهنده آن است که آن موضوع، همان عرض و محور اصلى سوره را تشکیل مى‌دهد. مسلما کمیت طرح غرض اصلى در هر سوره نسبت به سایر سوره‌ها متفاوت است. ادامه دارد پى‌نوشتها: 1- محمد رازی، فخرالدین، تفسیر الفخر الرازی، مشهور به تفسیر الکبیر و مفاتیح الغیب، ج4، ص .139 2- سیدمحمد حسین طباطبایی، تفسیر المیزان، ج3، ص .12 3- همان، ج18، ص.2 4- همان، ج 9، ص .163 منابع: دکتر ایرج گلجانى امیرخیز، مجله علمى پژوهشى دانشکده ادبیات و علوم انسانى سال 81، شماره 1 و 2 دوره یکم ص .129

روزنامه رسالت