1. تاریخ تمدن و جریان حق و باطل

برای رسیدن به سیاست ها و راهبردهای روشن در خصوص وظایف شیعیان و حکومت اسلامی در دوران غیبت و حرکت جدی و پرتلاش به سمت ظهور ناچاریم تاریخ زندگی بشر را از ابتدای قدم گذاشتن بر این کره خاکی تا دوران معاصر به دقت مورد بررسی و کندوکاو قرار دهیم و تلاش کنیم تا ضمن تعیین جایگاه خود در این فرایند؛ پیوستگی، معنی داری و اتصالی تاریخی و تمدنی میان وقایع و حوادث به ظاهر پراکنده تاریخ بشر بیابیم. در این بررسی آنچه محور تلاش ها قرار خواهد گرفت "رویکرد تمدنی" به موضوع "مهدویت" خواهد بود که به روشنی از خلال تدبر و تمسک به دو ثقل گرانبهای بر جای مانده از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم قابل دستیابی است.

واقعیت این است که بشر همواره در کنجکاوی نسبت بدانچه بر او گذشته تا به امروز خویش رسیده، متونی تاریخی را از زوایای گوناگون به رشته تحریر درآورده است. گروهی زندگی و اقدامات پادشاهان و حکمرانان را محور حرکت تاریخ و مهمترین بخش آن دانسته و تاریخ زندگی پادشاهان و سلفسله های حکومتی را همراه با جنگ ها و صلح های آنان به عنوان تاریخ بشر از خودش به یادگار گذاشته اند، این عده معتقدند که باورها و سلایق حاکمان در هر دوره به روشنی بر جهت گیری کلی اجتماعی و تاریخی بشر در آن دوره تأثیر داشته است. اگر پادشاهی اهل جنگ و جنگاوری بوده است سراسر عمر خویش را به جنگ و فتوحات گذرانده و نهادهای دیگر اجتماعی نیز تحت الشعاع و در خدمت این روحیه قرار گرفته اند. به عنوان مثال در این چنین زمانی از میان دانش های گوناگون آن دوره، نجوم و تنجیم به دلیل ورود آن به مقوله پیش گویی که بسیار مورد نیاز جنگاوران می باشد مورد عنایت ویژه قرار گرفته و توسعه یافته است. همچنین است اگر پادشاهی به کشاورزی و ساختن قنوات یا مهمان نوازی و ساختن کاروانسرا و یا علم اندوزی و ساختن مدارس علاقه مند بوده است.

گروهی در مقابل بر این باور اصرار داشته اند که آنچه سبب حرکت تاریخ و جهت گیری آن شده است نه اقدامات پادشاهان، که تلاش های دانشمندان هر دوره بوده که به نوبه خود دربار و دیگر نهادها را نیز متأثر از خویش ساخته است. پس اگر می خواهیم به درستی بدانیم چه بر نسل بشر در طول زندگی زمینی تا به امروز گذشته است، می بایست تاریخ زندگی و تلاش های دانشمندان و یافته های علمی آنان را همراه با تأثیرات پیرامونی آن بر جامعه و تاریخ از جمله روابط و تعاملات آنان با پادشاهان مورد مطالعه قرار دهیم. در این بررسی بی شک بایستی ارتباط میان دوره های گوناگون تاریخ تحول دانش بشری و اتصال تاریخی آن را نیز از نظر دور نداریم، بدین معنی که کارون دانش بشری در سیر تاریخی خود هیچ گاه از دستاوردهای پیشینیان بی نیاز نبوده و این رفعت مقام امروزین را با ایستادن بر پله هایی به دست آورده که هر کدام محصولی است از تلاش ها و مجاهدت های پیشینیان.

اگرچه پاسخ و همچنین واقعیت این است که تاریخ به عنوان یک کل منسجم همواره برآیندی است که از تعامل همه گروه هایی که نقشی تاریخ ساز دارند، اما در این میان با وقایع دیگری در تاریخ مواجه می شویم. از آن جمله است برانگیخته شدن پیامبرانی الهی در گوشه و کنار جهان و در دوره های گوناگون که به نظر می رسد تاکنون در بررسی های تاریخی با بیشترین غفلت و بی مهری مواجه شده باشد. کتاب های تاریخ انبیاء علیهم السّلام در میان کتاب های تاریخی بیش از آن که به بررسی های علمی و دارای کاربرد جدی مشهور باشند، به کتاب های داستان می مانند که بیشتر برای سرگرمی و رفع کنجکاوی نگاشته و مطالعه می شوند. این در حالی است که بخش قابل توجهی از ثقل اکبر یعنی قرآن کریم که بنا بوده است مورد تمسک ما در طول تاریخ باشد به بیان این نوع از تاریخ بشر اختصاص یافته و سراسر این کتاب بزرگ آسمانی مشحون است از توجه دادن به این نکته که بایستی سرگذشت پیشینیان و داستان پیامبران علیهم السّلام را به دقت مطالعه نموده و از آن عبرت آموخت.

در این غفلت بزرگ و احتمالاً معنی دار، ظاهر جریان این گونه است که تاریخ بشر بی نیاز از پیامبران الهی به حرکت خویش در ابعاد گوناگون ادامه می داده است و در این میان هر از چندی به دلیل فاصله گرفتن برخی انسان ها و جوامع بشری از دستورات الهی پیامبری مأمور می شده تا آنان را به راه خداوند فرابخواند. معمولاً با این دعوت درگیری ای میان مخالفان و موافقان آغاز می شده که سرانجام یا با پذیرش دعوت از سوی مردم و یا با نزول عذاب الهی و از میان رفتن مخالفان به پایان می رسیده است، و باز دوباره فساد و انحرافی دیگر در جایی دیگر از زمین و مأمور شدن پیامبری دیگر برای ابلاغ پیام الهی.

در این رویکرد به تاریخ انبیاء علیهم السّلام، نه میان آنان پیوستگی و ارتباطی جدی برقرار است، و نه میان دعوت آنان و دیگر نهادهای تأثیرگذار بر جریان تاریخ همبستگی معنی داری مشاهده می شود. در واقع در این نگاه، تلاش های پراکنده پیامبران، عارضه ای است -البته مثبت- بر جریان طبیعی رشد جوامع بشری در طول تاریخ که ما آن را به نام تمدن می شناسیم. آنچه امروز بشر از آن برخوردار است نتیجه فعل و انفعالات طبیعی جریان تمدن سازی است که نقش پیامبران علیهم السّلام در آن حاشیه ای تر از آن است که مورد توجه علمی قرار گیرد.

البته در این جا این نکته نیز شایان ذکر است که در دوران معاصر گونه ای از تاریخ پیامبران و تلاش های آنان مورد توجه ویژه علمی قرار گرفته است که ما آن را به نام "تاریخ ادیان" می شناسیم و همین رویکرد است که اجازه ورود حوزه ها و نظام های علمی معاصر را به مقوله دین و داستان پیامبران علیهم السّلام داده است. این جریان به نوبه خود سبب شکل گیری رویکردهای گوناگون مردم شناختی، جامعه شناختی و روان شناختی به دین شده است.

آنچه در این نظام علمی شایسته توجه ویژه می باشد، خالی شدن آن از فرایندی است که قرآن کریم در خصوص دین و بعثت پیامبران علیهم السّلام بدان توجه می دهد. بر اساس آموزه های قرآنی، تاریخ بشر با دین داری آغاز شده و سراسر این تاریخ جریان درگیری دو جبهه حق و باطل است که در این میان جبهه حق دارای اصالت بوده و سرانجام و پایان تاریخ را نیز در دست و سلطه خویش دارد. اما در مطالعات دینی معاصر اعتقاد عمده بر آن است که تاریخ بشر با شرکت آغاز شده است و پس از طی مراحلی به حاکمیت دینی رسیده است. این چنین است که می توان دوران دین گریزی معاصر بشر را-که تا پیش از انقلاب اسلامی و برخاستن موج جدید توجه به دین و معنویت در جهان حاکمیت داشت-به عنوان یک مرحله تکاملی در رابطه انسان و دین در نظر گرفت.

سرانجام بر اساس همین چرخش قابل توجه در نگاه به نقش دین و پیامبران در تاریخ بود که گونه مهمی از تاریخ پژوهی و تاریخ نویسی به نام "تاریخ تمدن" گسترش یافت. در این نوع از بازتولید تاریخ، زندگی بشر بر روی زمین نه تنها با شرک، که با جهل آغاز می شود و همین جهل است که اجازه ورود دین را به زندگی وی می دهد. طبیعتاً به دنبال رشد عملی جوامع و ایستادن انسان بر روی پای خود نیاز به دین کم و کمتر می شود تا بدانجا که انسان به عنوان خدای جدید بر قله تاریخ خویش سرفرازانه می ایستد! معمولاً در این نوع تاریخ پژوهی، "رنسانس" به عنوان نقطه عطف مهم تاریخ بشر تلقی شده و دوران معاصر نیز به عنوان نقطه اوج این تکامل در نظر گرفته می شود. از اینجا است که لازم می شود به اصطلاح نظریه پردازانی همچون فوکویاما و هانتینگتون درباره آینده جهان و جایگاه لیبرال دموکراسی در آن به تولید نظریه بپردازند که در جای خود قابل تأمل جدی باشد.

البته در مقابل باوری که نقش پیامبران الهی علیهم السّلام را در شکل گیری تاریخ و تمدن نقشی حاشیه ای می داند، این دیدگاه نیز وجود دارد که اصولاً هر آنچه امروزه به عنوان جلوه های واقعی تمدن بشری از آن برخورداریم، نتیجه تلاش ها و آموزش های این گروه در طول تاریخ است. لازمه این دیدگاه این است که هر آنچه به ویژه در دوران معاصر و به دور از سرپستی انبیاء عظام علیهم السّلام بر زندگی بشر افزوده شده است دخالتی است ناشایست در فرایند تمدن سازی و طبیعتاً عبث و باطل.

«بر اساس آیات قرآن و روایات فراوان، همان گونه که خداوند، آموزگار و راهبر انسان در امور دینی و اخروی با واسطه انبیاء بوده و او را به تدبیر و تجربه شخصی اش واگذار نکرده است، در عرصه معاش و حیات مادی اش نیز چنین بوده و از جزئی ترین و ساده ترین امور معیشتی تا پیچیده ترین آن را از طریق انبیا و رسولان خود، به انسان ها آموخته است. منشأ تمدن - البته تمدنی متعادل، عاری از اسراف و تبذیر و تجاوز و فزون طلبی که بستری هموار برای عبودیت انسان باشد - انبیاء بوده اند و نه تجربه شخصی انسان ها که مستقلاً دست به کشف علوم و اختراع حرف و صناعت ها زده باشد.

...و اما تغییر و تحول و جهش در علوم و فنون، پس از رنسانس با دستمایه قراردادن میراث علمی و فنی انبیا و تمدن های بنیان نهاده شده بر آموزه های انبیایی بوده است و قطعاً بدون این دستمایه، امکان بسط دانش و توانایی فنی وجود دارد، اما مدعای ما در این مقال پس از اثبات منشأ وحیانی علوم و فنون معاش در تمدن های پیشین (به استثنای مواردی که احیاناً محصول خودسری انسان هایی در بسط برخی علوم و فنون و یا نتیجه آموزه های شیطان بوده است) و عدم توانایی انسان برای کشف آنها، این است که بشر جدید بدون حجت الهی و از روی خودبنیادی و هواپرستی، دست به بسط و گسترش علوم و فنون طبیعی زد و به همین خاطر هم در نهایت، این پیشرفت علمی و تکنیکی بلای جان وی شده است و کل بشریت را در معرض بحران های گوناگون قرار داده است.» [1]

اگرچه موضوع نقد تمدن معاصر و تبیین نسبت آن با آموزش های پیامبران علیهم السّلام موضوعی بسیار مهم و قابل بحث است، اما با توجه به رسالت و سیر مباحث در این نوشتار از بیان این اختلاف فعلاً تنها به این نتیجه بسنده می کنیم که به هر حال نقش پیامبران الهی در هدایت کاروان بشری در امور دین و دنیای آنان نقشی است غیرقابل انکار در طول تاریخ، که البته در میان نیرنگ ها و تلاش های مخالفان آنان و به طور کلی تقابل دو جبهه حق و باطل، در مجموع، رساندن ما به جایگاه معاصر دارای تأثیری بسزا بوده است.

این موضوع بسیار مهم در رویکرد تمدنی ما به مسأله مهدویت می تواند به عنوان مفهوم محوری در تحلیل و نگارش تاریخ تمدن بشر مد نظر قرار گیرد. در بررسی متون و ادبیات تاریخ تمدن به این نکته برمی خوریم که هر کدام ایده ای را به عنوان مفهوم محوری تحلیل تاریخ برگزیده و تلاش کرده اند تا تاریخ تمدن های بشری را بر گرد آن تحلیل نمایند. در این نوشتار تلاش می شود تا ایده تقابل حق و باطل به عنوان مفهوم محوری در نگرشی کاملاً جدید و متفاوت به تاریخ تمدن توضیح داده شود، باشد تا در تلاش های بعدی و با همراهی و همفکری اندیشمندان مؤمن، سرانجام به مجموعه تاریخ مدوّن تمدن بشری آن گونه که اتفاق افتاده است، به عنوان یکی از جلوه های نهضت نرم افزاری برخاسته از انقلاب اسلامی دست یابیم.

بر این اساس و برای رسیدن به درکی کلی از تاریخ تمدن بشر و نقش انبیا علیهم السّلام در شکل دهی به آن، شایسته است جریان ارسال رسل و بعثت پیامبران الهی را به عنوان یک فرایند به هم پیوسته در طول تاریخ مورد بررسی جدی قرار دهیم. بی شک در این بررسی مطالعه جریان مقابل خط انبیاء یعنی طاغوت ها و نقش شیطان و حزب او و همچنین اولیاء و جنود وی نیز شایسته توجه ویژه می باشد.

2. تجلی حق و باطل در تاریخ بشر

نخستین مسأله ای که در این خصوص باید مورد بررسی قرار گیرد، موضوع تجلی حق و باطل در طول تاریخ است. به عبارت دیگر پرسش این است که جریان حق و باطل در شکل زمینی آن به چه صورت متجلی شده است و نماینده جریان حق کیانند و جریان باطل در چه قالبی در زمین زیسته است. در پاسخ به این پرسش و در بررسی تجلیات زمینی جریان حق، به سه مفهوم خداوند، فرشتگان و پیامبران برمی خوریم. برشمردن خداوند متعال به عنوان تجلی جریان حق در زندگی بشر ما را به سوی دوگانه اهریمن و یزدان و پذیرش مساله ثنویت می کشاند. اصولاً هر آنچه که در آفرینش بدان برمی خوریم مخلوق خداوند متعال است و فرض تقابل آن با ذات پیراسته خداوند معنی ندارد.

«أَ فَغَیْرَ دِینِ اللَّهِ یَبْغُونَ وَ لَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ کَرْهاً وَ إِلَیْهِ یُرْجَعُونَ [2] آیا دینی جز دین خدا می جویند، حال آنکه آنچه در آسمانها و زمین است خواه و ناخواه تسلیم فرمان او هستند و به نزد او بازگردانده می شوند.»

در خصوص پذیرش تجلی جریان حق در مأموریت ملائکه و فرشتگان، در خود قرآن کریم -علیرغم پذیرش و تأکید بر نقش کمکی و تأییدی این مخلوقات- این موضوع نفی شده و اصولاً جریان هدایت تنها منحصر در پیامبران الهی علیهم السّلام دانسته شده است.

«وَ لَوْ جَعَلْنَاهُ مَلَکاً لَجَعَلْنَاهُ رَجُلاً وَ لَلَبَسْنَا عَلَیْهِمْ مَا یَلْبِسُونَ [3] و ما اگر رسول را فرشته ای قرار می دادیم ناگزیر او را هم به صورت مردی می فرستادیم، و هر آینه بر آنها مشتبه می کردیم چیزی را که بر خود و مردم مشتبه می کنند.»

آیات بی شماری نیز در قرآن کریم دلالت بر این دارد که تجلی جریان حق در زمین سلسله ای است که به سلسله جلیله انبیاء علیهم السّلام مشهور شده که ذکر آن از حوصله این نوشتار خارج است. این سلسله و پیروان آنان در مجموع جریانی را در تاریخ شکل می دهند که قرآن کریم به دلیل انتساب آن به جریان حق آن را "حزب الله" نام نهاده است. بر اساس آیات [4] و روایات [5]، تجلی نام این حزب در جریان تشیع و به ویژه شیعیان آخرالزمان [6] نمود یافته است.

و اما در مورد تجلی جریان باطل در زمین با دو مفهوم شیطان و طواغیت روبرو هستیم. اگر چه به نظر می رسد طواغیت و ستمگران تاریخ، جریان اصلی مقابل دعوت انبیاء علیهم السّلام بوده اند، اما قرآن کریم این مقابله را به روشنی به شیطان نسبت می دهد:

«وَ مَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لاَ نَبِیٍّ إِلاَّ إِذَا تَمَنَّى أَلْقَى الشَّیْطَانُ فِی أُمْنِیَّتِهِ فَیَنْسَخُ اللَّهُ مَا یُلْقِی الشَّیْطَانُ ثُمَّ یُحْکِمُ اللَّهُ آیَاتِهِ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ [7] و ما هیچ رسول و پیامبری را قبل از تو یا محمد صلی الله علیه و آله و سلم نفرستادیم مگر اینکه هرگاه او تصمیمی برای پیشبرد دین خدا می گرفت، شیطان در آن وسوسه و کارشکنی می کرد. بعداً خدای علیم آن وسوسه و کارشکنی ها و القائات شیطان را نسخ و نابود می کرد. سپس خدا آیات خود را محکم و پابرجا می نمود، و خداوند علیم و حکیم است.»

در تبیین این مشکله باید گفت که در باورهای دینی ما شیطان موجودی است عینی و از جنیان و دارای اختیارات و امکاناتی که بر اساس آن به مقابله با پیامبران علیهم السّلام می پردازد. اما این نکته را نیز نباید از یاد برد که لفظ شیطان در قرآن کریم تنها منحصر به این موجود که ابلیس نام دارد نیست، بلکه اصولاً هر شیطنت کننده ای در جریان شیطان نام دارد. از این رو است که در قرآن کریم از شیاطین جن و انس به عنوان جنود شیطان نام برده شده و به نظر می رسد این مناسبت برای فهماندن ارتباط این شیاطین با شیطان ابلیس می باشد. این گروه همان هایی هستند که در طول تاریخ در مقابل دعوت پیامبران الهی صف کشیده و به مقابله با آن ها پرداخته اند. قرآن کریم در این خصوص می فرماید:

«وَ کَذلِکَ جَعَلْنَا لِکُلِّ نَبِیٍّ عَدُوّاً شَیَاطِینَ الْإِنْسِ وَ الْجِنِّ یُوحِی بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُوراً وَ لَوْ شَاءَ رَبُّکَ مَا فَعَلُوهُ فَذَرْهُمْ وَ مَا یَفْتَرُونَ [8] و بدین گونه برای هر پیغمبری شیاطین انس و جن را دشمن قرار دادیم که بعضی از آنها به بعضی گفتار آراسته را برای فریفتن القاء می کنند، اگر پروردگارت می خواست این کار را نمی کردند، ایشان را با آنچه می سازند واگذار.»

در مجموع گرد هم قرار دادن شیطان و شیطاطین انس و جن در طول تاریخ جریانی را ایجاد نموده که قرآن کریم به دلیل انتساب این جریان به شخص شیطان از آن به "حزب الشیطان" تعبیر می نمایند. این تعبیر در مقابل تعبیر "حزب الله" بی شک به معنای قراردادن خداوند کریم در مقابل شیطان و ارائه تصویری ثنوی نیست، بلکه به تقابل دو جریان حق و باطل در طول تاریخ اشاره دارد. پس به عنوان جمع بندی نهایی می توان اینگونه برداشت نمود که تقابل دو جریان حق و باطل در طول تاریخ همواره میان پیامبران الهی علیهم السّلام از یک سو و شیاطین جن و انس به سرپرستی شخص شیطان یا همان ابلیس لعین از سوی دیگر بوده است.

3. قدرت شیطان

نکته ای که در اینجا و پس از طرح موضوع ابلیس و دشمنی او و جنودش به شکلی تبعی مطرح می شود و لازم است دست کم به طور مختصر بدان پاسخ گوییم مسأله قدرت شیطان است. در مورد ابزار شیطان برای این مقابله و میزان قدرت وی در رویارویی با انسان دیدگاه های گوناگونی مطرح شده است. برخی معتقدند شیطان می تواند در جسم انسان ها حلول کرده و اصطلاحاً آنان را جن زده کند. این اعتقاد به شکلی افراطی بیشتر در آیین مسیحیت و از طریق نشر داستان ها و فیلم های هالیوودی دامن زده می شود. برخی دیگر اگر چه چنین باوری ندارند، اما تجسم شیطان را امری ممکن می دانند. تجسم شیطان در میان قوم لوط علیهم السّلام یا روز جنگ احد و... از جمله موارد مورد استناد این گروه است. برخی دیگر شیطان را علاوه بر وسوسه دارای قدرت آموزش نیز می دانند. آموزش ساخت منجنیق در داستان حضرت ابراهیم علیه السّلام یا آموزش نحوه ترور پیامبر علیهم السّلام در لیله المبیت از این موارد است. این آموزش های مربوط به جنگ و ترور در مقابل آموزش های تمدن ساز پیامبران علیهم السّلام معنی دار می شود. سرانجام ورود جدی تر شیطان به زندگی انسان ها و ایجاد مصائب و مشکلات گوناگون در زندگی وی، در داستان حضرت ایوب علیه السّلام به روشنی تصویر شده است.

نکته ای که در مورد قدرت فوق العاده شیطان حتماً باید مد نظر داشت این است که اگرچه شیطان در خصوص بندگان خداوند، به تصریح قرآن کریم هیچ قدرتی ندارد، اما به اذن خداوند و برای آزمون انسان ها، چه با واسطه در مورد مخلصین - مانند داستان حضرت ایوب و حضرت یوسف علیهما السّلام- و چه بی واسطه در مورد دیگران که به مقام اخلاص نرسیده اند، توان هر دخالتی را در زندگی ایشان پیدا می کند. قرآن کریم در این خصوص می فرماید:

«إِنَّمَا النَّجْوَى مِنَ الشَّیْطَانِ لِیَحْزُنَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَیْسَ بِضَارِّهِمْ شَیْئاً إِلاَّ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ عَلَى اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ [9] هر آینه نجوا کردن کار شیطان است که می خواهد مؤمنان را محزون کند و حال آنکه هیچ زیانی، جز به فرمان خداوند، به آنها نمی رساند و مؤمنان باید که بر خدا توکل کنند.»

از بررسی مجموع دیدگاه های مرحوم علامه طباطبایی در تفسیر شریف المیزان ذیل آیات مربوط به شیطان، نکاتی قابل استخراج است که به طور خلاصه به آن اشاره می شود: [10]

1. علیرغم جدی بودن بحث از شیطان و شناخت او، متأسفانه مفسران در این امر دچار اهمال و قصور شده اند.

2. معنای برخدا بودن راه شیطان (هذا صراطٌ علیَّ مستقیم) این است که اغواء و اضلال شیطان نیز خارج از حیطه قدرت و حکم و قضای خدا نیست.

3. تجسم شیطان در صورت های انسانی، امر محالی نیست تا استبعاد شود.

4. انبیاء و افراد برجسته ای که پشت سر ایشان هستند، هم امکان دیدن شیطان را دارند و هم او را می شناسند.

5. بعضی از دیوانگی ها بر اثر مس جن که ابلیس هم فردی از جن است، رخ می دهد. البته ابلیس هم این عمل را به وسیله اسباب طبیعی انجام می دهد.

6. تصرف شیطان در نفوس انبیا، با توجه به عصمت ایشان، محال است، اما تصرف وی در جسم و حافظه آنان ممکن است.

7. خواطر و القائات شیطانی در لسان قرآن کریم با عناوین گوناگونی چون قول، امر، وسوسه، وحی و وعده آمده است که همگی به یک حقیقت، که همان کلام باشد، اشاره می کنند.

8. میدان عمل تاخت و تاز شیطان همانا ادراک انسانی، و ابزار کار او عواطف و احساسات بشری است. البته این القائات طوری نیست که انسان آن را احساس نموده و میان آن ها و افکار خودش فرق بگذارد.

9. تصرفات ابلیس در ادراک انسان تصرف طولی است نه عرضی، و با استقلال انسان در کارهایش منافانی ندارد.

10. هر چند که دعوت مردم به وسیله شیطان به سوی شرک و معصیت به اذن خدا است، لیکن صرف دعوت است و تسلط نیست. سلطه شیطان، فرع و نتیجه اجابت دعوت او است.

11. اگرچه شیطان در کلام خود (لاغوینهم اجمعین الا عبادک منهم المخلصین)

تنها "عباد مخلص" را از اغوای خویش استثنا نمود، اما خداون همه بندگان و "عباد" را از سلطه او خارج کرد و تنها کسانی را تحت سلطه او قرار داد که از او پیروی کنند. (انّ عبادی لیس لک علیهم سلطان الا من اتبّعک من الغاوین) و (و انه لیس له سلطان علی الذین آمنوا و علی ربهم یتوکّلون)

12. ولایت شیطان بر آدمیان در ظلم و گناه، ولایت ملائکه بر آدمیان در اطاعت و عبادت است، و این ولایت منافاتی با ولایت مطلق پروردگار ندارد.

13. ابلیس همانند سایر جانداران، ذریه و فرزند دارد. همچنین لشکریان او در تندی و کندی، و در عمل فردی و جمعی با هم تفاوت دارند.

14. اعوان و انصار شیطان و فرزندان او، در دل های بشر، در بدن های شان، و در اموال و فرزندان و سایر شؤون زندگی دنیوی شان به گونه های مختلفی تصرف می کنند.

15. ولایت ذریه و قبیله شیطان بر انسان ولایت جزئی است. برخی از ایشان تنها بر بعضی از مردم ولایت دارند، برخی دیگر تنها بر بعضی از اعمال، و برخی اصلاً ولایت واقعی ندارند، بلکه ولایتشان در حدود معاونت و کمک شیطان اصلی یا ابلیس است که ریشه تمامی این نوع اعمال است.

ادامه دارد...

تنظیم : www.vaezoon.ir

به نقل از : www.harfeakhar.com

نویسنده: دکتر محمدهادی همایون