روایات
1. وَ الَّذینَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَ لَمْ یَقْتُرُوا وَ كانَ بَیْنَ ذلِكَ قَواماً [1]
و كسانى كه هر گاه انفاق كنند، نه اسراف مى نمایند و نه سخت گیرى بلكه در میان این دو، حدّ اعتدالى دارند
2. وَ ابْتَلُوا الْیَتامى حَتَّى إِذا بَلَغُوا النِّكاحَ فَإِنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْداً فَادْفَعُوا إِلَیْهِمْ أَمْوالَهُمْ وَ لا تَأْكُلُوها إِسْرافاً وَ بِداراً أَنْ یَكْبَرُوا وَ مَنْ كانَ غَنِیًّا فَلْیَسْتَعْفِفْ وَ مَنْ كانَ فَقیراً فَلْیَأْكُلْ بِالْمَعْرُوفِ فَإِذا دَفَعْتُمْ إِلَیْهِمْ أَمْوالَهُمْ فَأَشْهِدُوا عَلَیْهِمْ وَ كَفى بِاللَّهِ حَسیباً [2]
و یتیمان را چون به حد بلوغ برسند، بیازمایید! اگر در آنها رشد (كافى) یافتید، اموالشان را به آنها بدهید! و پیش از آنكه بزرگ شوند، اموالشان را از روى اسراف نخورید! هر كس كه بى نیاز است، (از برداشت حق الزحمه) خوددارى كند و آن كس كه نیازمند است، به طور شایسته (و مطابق زحمتى كه مى كشد،) از آن بخورد. و هنگامى كه اموالشان را به آنها بازمى گردانید، شاهد بگیرید! اگر چه خداوند براى محاسبه كافى است
3. وَ الَّذینَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَ لَمْ یَقْتُرُوا وَ كانَ بَیْنَ ذلِكَ قَواماً [3]
و كسانى كه هر گاه انفاق كنند، نه اسراف مى نمایند و نه سخت گیرى بلكه در میان این دو، حدّ اعتدالى دارند
روایات
كافی
بَابُ كَرَاهِیَةِ السَّرَفِ وَ التَّقْتِیرِ
1- عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْجَوْهَرِیِّ عَنْ جَمِیلِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ عَبْدِ الْمَلِكِ بْنِ عَمْرٍو الْأَحْوَلِ قَالَ تَلَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع هَذِهِ الْآیَةَ وَ الَّذِینَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَ لَمْ یَقْتُرُوا وَ كانَ بَیْنَ ذلِكَ قَواماً قَالَ فَأَخَذَ قَبْضَةً مِنْ حَصًى وَ قَبَضَهَا بِیَدِهِ فَقَالَ هَذَا الْإِقْتَارُ الَّذِی ذَكَرَهُ اللَّهُ فِی كِتَابِهِ ثُمَّ قَبَضَ قَبْضَةً أُخْرَى فَأَرْخَى كَفَّهُ كُلَّهَا ثُمَّ قَالَ هَذَا الْإِسْرَافُ ثُمَّ أَخَذَ قَبْضَةً أُخْرَى فَأَرْخَى بَعْضَهَا وَ أَمْسَكَ بَعْضَهَا وَ قَالَ هَذَا الْقَوَامُ [4]:
امام صادق علیه السلام این آیه را تلاوت كرد : و آنان كه چون انفاق مى كنند زیاده روى نمى كنند و بخل هم نمى ورزند و میان این دو ، حدّ وسط را نگه مى دارند و سپس مشتى سنگریزه برداشت و آن را در مشتش نگه داشت و فرمود : این همان سختگیرى و خسّتى است كه خداوند عزّ و جلّ در كتاب خود فرموده است . آنگاه مشتى دیگر برداشت و همه آنها را ریخت و فرمود: این اسراف است. سپس مشتى دیگر برداشت و قسمتى از آن را ریخت و مقدارى را نگه داشت و فرمود : این حدّ وسط است .
2- وَ عَنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَمْرٍو عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبَانٍ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ الْأَوَّلَ ع عَنِ النَّفَقَةِ عَلَى الْعِیَالِ فَقَالَ مَا بَیْنَ الْمَكْرُوهَیْنِ الْإِسْرَافِ وَ الْإِقْتَارِ [5]
امام كاظم علیه السلام ـ در پاسخ به سؤال از میزان خرجى زن و فرزند ـ فرمود : میانه دو امرِ ناپسند که زیاده روی و سختگیری باشد. (یعنی نه زیاده روى و نه سختگیری)
3- عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لا تَجْعَلْ یَدَكَ مَغْلُولَةً إِلى عُنُقِكَ وَ لا تَبْسُطْها كُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوماً مَحْسُوراً قَالَ الْإِحْسَارُ الْفَاقَةُ [6]
امام صادق علیه السلام ـ درباره آیه: و دستت را به گردنت بسته مدار و آن را به تمامى نیز مگشاى كه ملامت دیده و حسرت زده بنشینى ـ فرمود : حسرت، به معناى تهیدستى است.
4- عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ عَنْ مُوسَى بْنِ بَكْرٍ عَنْ عَجْلَانَ قَالَ كُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فَجَاءَ سَائِلٌ فَقَامَ إِلَى مِكْتَلٍ فِیهِ تَمْرٌ فَمَلَأَ یَدَهُ فَنَاوَلَهُ ثُمَّ جَاءَ آخَرُ فَسَأَلَهُ فَقَامَ فَأَخَذَ بِیَدِهِ فَنَاوَلَهُ ثُمَّ جَاءَ آخَرُ فَسَأَلَهُ فَقَامَ فَأَخَذَ بِیَدِهِ فَنَاوَلَهُ ثُمَّ جَاءَ آخَرُ فَسَأَلَهُ فَقَامَ فَأَخَذَ بِیَدِهِ فَنَاوَلَهُ ثُمَّ جَاءَ آخَرُ فَقَالَ اللَّهُ رَازِقُنَا وَ إِیَّاكَ ثُمَّ قَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص كَانَ لَا یَسْأَلُهُ أَحَدٌ مِنَ الدُّنْیَا شَیْئاً إِلَّا أَعْطَاهُ فَأَرْسَلَتْ إِلَیْهِ امْرَأَةٌ ابْناً لَهَا فَقَالَتِ انْطَلِقْ إِلَیْهِ فَاسْأَلْهُ فَإِنْ قَالَ لَكَ لَیْسَ عِنْدَنَا شَیْ ءٌ فَقُلْ أَعْطِنِی قَمِیصَكَ قَالَ فَأَخَذَ قَمِیصَهُ فَرَمَى بِهِ إِلَیْهِ وَ فِی نُسْخَةٍ أُخْرَى فَأَعْطَاهُ فَأَدَّبَهُ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى عَلَى الْقَصْدِ فَقَالَ وَ لا تَجْعَلْ یَدَكَ مَغْلُولَةً إِلى عُنُقِكَ وَ لا تَبْسُطْها كُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوماً مَحْسُوراً [7]
عجلان گوید: خدمت امام صادق علیه السّلام بودم كه سائلى آمد، امام برخاست و از سبدى كه در آن خرما بود دست خود را پر كرد و به سائل داد. سائلى دیگر آمد، امام دوباره برخاست و مشتى خرما برداشت و به او داد. سائل سومى آمد، باز برخاست و مشتى خرما برداشت و به او داد. بار چهارم سائل دیگر آمد، امام فرمود: خداوند روزى رسان ما و شماست! سپس فرمود: كسى از رسول خدا صلّى اللَّه علیه و آله چیزى از دنیا نمى خواست مگر اینكه عطا مى فرمود، تا آنكه زنى پسر خود را نزد آن حضرت فرستاد و به او گفت: نزد حضرت برو و از او چیزى بخواه، اگر فرمود: فعلا چیزى نداریم، بگو: پیراهن خود را به من بده. امام فرمود: آن حضرت پیراهن خویش را در آورد و نزد پسر افكند (و به او عطا فرمود)، آن گاه خداوند آن حضرت را به میانه روى ادب فرمود و این آیه را فرستاد: و لا تجعل یدك مغلولة الى عنقك دست خود را به گردنت مبند (بخل مورز) و نیز به طور كلى باز مكن (هر چه دارى مده) كه در غیر این صورت ملول و دلتنگ خواهى نشست .
5- أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ ع فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ كانَ بَیْنَ ذلِكَ قَواماً قَالَ الْقَوَامُ هُوَ الْمَعْرُوفُ عَلَى الْمُوسِعِ قَدَرُهُ وَ عَلَى الْمُقْتِرِ قَدَرُهُ مَتاعاً بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُحْسِنِینَ عَلَى قَدْرِ عِیَالِهِ وَ مَئُونَتِهِمُ الَّتِی هِیَ صَلَاحٌ لَهُ وَ لَهُمْ وَ لا یُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلَّا ما آتاها
امام حسن ع - در تفسیر این آیه: وَ كانَ بَیْنَ ذلِكَ قَواماً فرمود: قوام یعنى: كار نیك (كمك به دیگران)، توانگر به اندازه توانایى خود و تنگدست به اندازه توانایى خود، همچنین هزینه كردن بر عائله و فراهم آوردن روزى (و امكانات زندگى) ایشان، به قدرى كه براى خود او و آنان شایسته و مناسب است؛ و خداوند هیچ كس را بیش از آنچه به وى داده است مكلّف نمى سازد.
6- عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ وَ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ فِی قَوْلِهِ تَعَالَى وَ الَّذِینَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَ لَمْ یَقْتُرُوا وَ كانَ بَیْنَ ذلِكَ قَواماً فَبَسَطَ كَفَّهُ وَ فَرَّقَ أَصَابِعَهُ وَ حَنَاهَا شَیْئاً وَ عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَى وَ لا تَبْسُطْها كُلَّ الْبَسْطِ فَبَسَطَ رَاحَتَهُ وَ قَالَ هَكَذَا وَ قَالَ الْقَوَامُ مَا یَخْرُجُ مِنْ بَیْنِ الْأَصَابِعِ وَ یَبْقَى فِی الرَّاحَةِ مِنْهُ شَیْ ءٌ
ابو عبد اللَّه صادق (ع) این آیه را تلاوت كرد:
بندگان خدا كسانى باشند كه چون انفاق كنند، راه افراط و تفریط نپویند و در میانه افراط و تفریط راه پایندگى بجویند . و بعد، دست خود را گشود و انگشتها را با قدرى فاصله خم كرد، یعنى راه قوام زندگى و پایندگى نعمت بدین صورت است. سپس این آیه را تلاوت كرد: دستها را تا آخرین حد امكان باز و گشاده مگردان و بعد، كف دست را گشود و فرمود: یعنى به این صورت كه هر چه دارى در اختیار دیگران بگذارى. سپس فرمود: قوام زندگى و پایندگى و دوام عافیت به این است كه مقدارى از لاى انگشتها بریزد و مقدارى در كف دست باقى بماند.
7- عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الثَّقَفِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْمُعَلَّى عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ یَسَارٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ زِیَادِ بْنِ أَرْقَمَ الْكُوفِیِّ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ أَیُّمَا أَهْلِ بَیْتٍ أُعْطُوا حَظَّهُمْ مِنَ الرِّفْقِ فَقَدْ وَسَّعَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ فِی الرِّزْقِ وَ الرِّفْقُ فِی تَقْدِیرِ الْمَعِیشَةِ خَیْرٌ مِنَ السَّعَةِ فِی الْمَالِ وَ الرِّفْقُ لَا یَعْجِزُ عَنْهُ شَیْ ءٌ وَ التَّبْذِیرُ لَا یَبْقَى مَعَهُ شَیْ ءٌ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ رَفِیقٌ یُحِبُّ الرِّفْقَ [8]
امام صادق علیه السّلام فرمود: هر خانواده ئى كه بهره خود را از نرمى گرفتند، خدا روزى ایشان را وسعت داد و نرمى در تقدیر معیشت (اقتصاد و میانه روى در خرج) از وسعت مال بهتر است، و با میانه روى درماندگى نباشد و با ولخرجى چیزى باقى نماند، همانا خداى عز و جل نرمى كند و نرمى را دوست دارد
8- عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مَالِكِ بْنِ عَطِیَّةَ عَنْ عَامِرِ بْنِ جُذَاعَةَ قَالَ جَاءَ رَجُلٌ إِلَى أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فَقَالَ لَهُ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ قَرْضٌ إِلَى مَیْسَرَةٍ فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع إِلَى غَلَّةٍ تُدْرَكُ فَقَالَ الرَّجُلُ لَا وَ اللَّهِ قَالَ فَإِلَى تِجَارَةٍ تُؤَبُّ قَالَ لَا وَ اللَّهِ قَالَ فَإِلَى عُقْدَةٍ تُبَاعُ فَقَالَ لَا وَ اللَّهِ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع فَأَنْتَ مِمَّنْ جَعَلَ اللَّهُ لَهُ فِی أَمْوَالِنَا حَقّاً ثُمَّ دَعَا بِكِیسٍ فِیهِ دَرَاهِمُ فَأَدْخَلَ یَدَهُ فِیهِ فَنَاوَلَهُ مِنْهُ قَبْضَةً ثُمَّ قَالَ لَهُ اتَّقِ اللَّهَ وَ لَا تُسْرِفْ وَ لَا تَقْتُرْ وَ لَكِنْ بَیْنَ ذَلِكَ قَوَاماً إِنَّ التَّبْذِیرَ مِنَ الْإِسْرَافِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لا تُبَذِّرْ تَبْذِیراً [9]
مردى نزد امام صادق علیه السلام آمد و گفت: وامى به من بدهید تا دستم باز شود. به او فرمود: یعنى: تا غلّه اى (كه در جایى دارى) برسد؟ آن مرد گفت: نه به خدا. فرمود: تا سود تجارتى باز گردد؟ گفت: نه به خدا. فرمود: تا ملكى (كه دارى) فروخته شود؟ گفت: نه به خدا. پس امام صادق ع فرمود: تو از آن كسانى كه خدا برایت حقّى در اموال ما قرار داده است. آنگاه كیسه اى كه در آن پول بود خواست و دست در آن داخل كرد و مشتى پول به آن مرد داد، و به او فرمود: از خدا بترس و در خرج كردن آن افراط یا تفریط مكن، و میانه رو باش. تبذیر از اسراف است و خداى بزرگ فرموده است: وَ لا تُبَذِّرْ تَبْذِیراً به هیچ روى تبذیر نكنید!
9- مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی نَصْرٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ ع قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ آتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصادِهِ وَ لا تُسْرِفُوا قَالَ كَانَ أَبِی ع یَقُولُ مِنَ الْإِسْرَافِ فِی الْحَصَادِ وَ الْجَدَادِ أَنْ یَصَّدَّقَ الرَّجُلُ بِكَفَّیْهِ جَمِیعاً وَ كَانَ أَبِی إِذَا حَضَرَ شَیْئاً مِنْ هَذَا فَرَأَى أَحَداً مِنْ غِلْمَانِهِ یَتَصَدَّقُ بِكَفَّیْهِ صَاحَ بِهِ أَعْطِ بِیَدٍ وَاحِدَةٍ الْقَبْضَةَ بَعْدَ الْقَبْضَةِ وَ الضِّغْثَ بَعْدَ الضِّغْثِ مِنَ السُّنْبُلِ [10]
به ابو الحسن الرضا (ع) گفتم: خداوند- عزّ و جلّ- در باره حق برداشت مى گوید: اسراف مكنید . این چه نوع اسراف است؟ابو الحسن فرمود: پدرم مى فرمود: اگر موقع برداشت محصول، هر دو دست خود را پر كنند و به فقرا و مساكین بدهند، اسراف كرده اند. گاهى پدرم هنگام برداشت محصول به مزرعه مى آمد و اگر مى دید كه غلامان او دو مشتى صدقه مى دهند، فریاد مى زد: با یك مشت بده. از دانه ها یك مشت یك مشت و از خوشه ها یك قبضه یك قبضه.
بَابُ فَضْلِ الْقَصْدِ
10- عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ جَمِیلِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ بُرَیْدِ بْنِ مُعَاوِیَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمَا لِیُنْفِقِ الرَّجُلُ بِالْقَصْدِ وَ بُلْغَةِ الْكَفَافِ وَ یُقَدِّمُ مِنْهُ فَضْلًا لآِخِرَتِهِ فَإِنَّ ذَلِكَ أَبْقَى لِلنِّعْمَةِ وَ أَقْرَبُ إِلَى الْمَزِیدِ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَنْفَعُ فِی الْعَافِیَةِ [11]
امام سجّاد ع : شخص باید كه با میانه روى و مراعات كفاف خرج كند، و مقدارى از مال (و امكانات خود) را از پیش براى آخرت خود بفرستد، كه این گونه رفتار نعمت را بهتر باقى مى دارد، و به افزون شدن نعمت از جانب خداوند بزرگ نزدیكتر است، و براى عافیت (عاقبت) انسان سودمندتر
11- عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ صَالِحِ بْنِ السِّنْدِیِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِیرٍ عَنْ دَاوُدَ الرَّقِّیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ إِنَّ الْقَصْدَ أَمْرٌ یُحِبُّهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِنَّ السَّرَفَ أَمْرٌ یُبْغِضُهُ اللَّهُ حَتَّى طَرْحَكَ النَّوَاةَ فَإِنَّهَا تَصْلُحُ لِلشَّیْ ءِ وَ حَتَّى صَبَّكَ فَضْلَ شَرَابِكَ [12]
حضرت صادق علیه السّلام فرمود: اعتدال و میانه روى چیزى است كه خداوند او را دوست دارد و اسراف مورد غضب و بغض الهى است حتى بدور افكندن هسته خرما و حتى زیادى آب آشامیدنى را بزمین ریختن كه بدردى میخورد.
12- عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ یَسْئَلُونَكَ ما ذا یُنْفِقُونَ قُلِ الْعَفْوَ قَالَ الْعَفْوُ الْوَسَطُ [13]
پرسیدم از این آیه: یَسْئَلُونَكَ ما ذا یُنْفِقُونَ؟ قُلِ: الْعَفْوَ ، فرمود: عفو (در اینجا) حدّ وسط است (نه كم، نه بسیار).
13- عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ رَفَعَهُ قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ الْقَصْدُ مَثْرَاةٌ وَ السَّرَفُ مَتْوَاةٌ [14]
امام على ع : میانه روى افزاینده ثروت است و اسراف نابودكننده آن .
14- عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ یُونُسَ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص ثَلَاثٌ مُنْجِیَاتٌ فَذَكَرَ الثَّالِثُ الْقَصْدُ فِی الْغِنَى وَ الْفَقْرِ [15]
رسول خدا ص فرمود: سه چیز مایه نجات است ؛ و سوّمى را این گونه یاد كرد: میانه روى در حال داشتن و در حال نداشتن.
15- مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ أَبَانٍ عَنْ مُدْرِكِ بْنِ أَبِی الْهَزْهَازِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ ضَمِنْتُ لِمَنِ اقْتَصَدَ أَنْ لَا یَفْتَقِرَ [16]
امام صادق علیه السلام : من براى كسى كه در خرج کردن, میانه روى كند، ضمانت مى كنم كه فقیر نشود.
16- عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ یُونُسَ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ حَمَّادِ بْنِ وَاقِدٍ اللَّحَّامِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ لَوْ أَنَّ رَجُلًا أَنْفَقَ مَا فِی یَدَیْهِ فِی سَبِیلٍ مِنْ سَبِیلِ اللَّهِ مَا كَانَ أَحْسَنَ وَ لَا وُفِّقَ أَ لَیْسَ یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَى وَ لا تُلْقُوا بِأَیْدِیكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ وَ أَحْسِنُوا إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ یَعْنِی الْمُقْتَصِدِینَ [17]
امام صادق علیه السلام : اگر مردى دار و ندار خود را در راهى از راههاى خدا انفاق كند ، كار پسندیده و موفقیت آمیزى نكرده است؛ مگر نه این كه خداوند متعال مى فرماید : با دستهایتان خود را به هلاكت میندازید و نیكى كنید كه خداوند نیكوكاران را دوست دارد ؟ مقصود [از نیكوكاران ]افراد میانه رو هستند.
17- عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مَرْوَكِ بْنِ عُبَیْدٍ عَنْ أَبِیهِ عُبَیْدٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع یَا عُبَیْدُ إِنَّ السَّرَفَ یُورِثُ الْفَقْرَ وَ إِنَّ الْقَصْدَ یُورِثُ الْغِنَى [18]
امام صادق (ع) فرمود: اى عبید! زیاده روى باعث نیازمندى، و میانه روى باعث بى نیازى است.
18- عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ مُوسَى بْنِ بَكْرٍ قَالَ قَالَ أَبُو الْحَسَنِ ع مَا عَالَ امْرُؤٌ فِی اقْتِصَادٍ [19]
امام على علیه السلام : انسانى كه میانه روى كند ، فقیر نشود.
19- عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مَرْوَكِ بْنِ عُبَیْدٍ عَنْ رِفَاعَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ إِذَا جَادَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى عَلَیْكُمْ فَجُودُوا وَ إِذَا أَمْسَكَ عَنْكُمْ فَأَمْسِكُوا وَ لَا تُجَاوِدُوا اللَّهَ فَهُوَ الْأَجْوَدُ [20]
امام صادق (ع) فرمود: اگر خداوند تبارك و تعالى باران رحمت خود را بر شما فرو ریخت، شما نیز دست خود را به جود و بخشش باز كنید. و اگر باران رحمت خود را از شما باز گرفت، شما نیز دست از جود و كرم باز دارید مبادا در صدد برآئید كه در جود و كرم، بر خدا پیشى بگیرید كه خداوند از همه كس به جود و كرم شایسته تر است و اگر صلاح نباشد باران رحمت خود را باز نمى گیر.
20- أَحْمَدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الصَّیْرَفِیِّ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص مَنِ اقْتَصَدَ فِی مَعِیشَتِهِ رَزَقَهُ اللَّهُ وَ مَنْ بَذَّرَ حَرَمَهُ اللَّهُ [21]
رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هر كه در معیشت خود میانه روى كند خدا روزیش دهد، و هر كه ریخت و پاش كند خدا محرومش گردان.
21- عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ عَنْ مُوسَى بْنِ بَكْرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَى ع یَقُولُ الرِّفْقُ نِصْفُ الْعَیْشِ وَ مَا عَالَ امْرُؤٌ فِی اقْتِصَادِهِ [22]
حضرت ابو الحسن علیه السلام فرمود: رفق و مدارا كردن نصف زندگى است. و كسى كه اقتصاد و اعتدال داشته باشد فقیر نمیشود.
بحار الأنوار
باب الإسراف و التبذیر و حدهما
1- شی، [تفسیر العیاشی ] عَنْ عَلِیِّ بْنِ جُذَاعَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع یَقُولُ اتَّقِ اللَّهَ وَ لَا تُسْرِفْ وَ لَا تَقْتُرْ وَ كُنْ بَیْنَ ذَلِكَ قَوَاماً إِنَّ التَّبْذِیرَ مِنَ الْإِسْرَافِ وَ قَالَ اللَّهُ لا تُبَذِّرْ تَبْذِیراً إِنَّ اللَّهَ لَا یُعَذِّبُ عَلَى الْقَصْدِ [23]
امام صادق ع : از خدا بترس، و نه زیاده روى كن و نه تنگ نظرى، و میان این دو، حالتى قوامى (معتدل و كفافى) داشته باش. (و بدان كه) تبذیر (خرجهاى بیهوده و بر خلاف) نیز نوعى اسراف است، خداوند فرموده است: لا تُبَذِّرْ تَبْذِیراً- به هیچ روى و هیچ گاه تبذیر مكن ؛ و خدا بر میانه روى كسى را عذاب نمى كند.
2- شی، [تفسیر العیاشی ] عَنْ عَامِرِ بْنِ جُذَاعَةَ قَالَ دَخَلَ عَلَى أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع رَجُلٌ فَقَالَ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ قَرْضاً إِلَى مَیْسَرَةٍ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع إِلَى غَلَّةٍ تُدْرَكُ فَقَالَ لَا وَ اللَّهِ فَقَالَ إِلَى تِجَارَةٍ تُؤَدِّی فَقَالَ لَا وَ اللَّهِ قَالَ فَإِلَى عُقْدَةٍ تُبَاعُ فَقَالَ لَا وَ اللَّهِ فَقَالَ فَأَنْتَ إِذاً مِمَّنْ جَعَلَ اللَّهُ لَهُ فِی أَمْوَالِنَا حَقّاً فَدَعَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ بِكِیسٍ فِیهِ دَرَاهِمُ فَأَدْخَلَ یَدَهُ فَنَاوَلَهُ قَبْضَةً ثُمَّ قَالَ اتَّقِ اللَّهَ وَ لَا تُسْرِفْ وَ لَا تَقْتُرْ وَ كُنْ بَیْنَ ذَلِكَ قَوَاماً إِنَّ التَّبْذِیرَ مِنَ الْإِسْرَافِ قَالَ اللَّهُ وَ لا تُبَذِّرْ تَبْذِیراً وَ قَالَ إِنَّ اللَّهَ لَا یُعَذِّبُ عَلَى الْقَصْدِ [24]
مردى نزد امام ششم (ع) آمد و گفت: اى ابا عبد الله وامى بده تا مالى بمن رسد آن حضرت فرمود تا در امر زراعت دارى كه بدست آید گفت: نه بخدا فرمود: تا در آمد تجارتى كه پرداخت شود؟ گفت: نه بخدا فرمود: تا كالائى كه فروش شود؟ گفت: نه بخدا فرمود پس تو از كسانى باشى كه در اموال ما حقى دارى و كیسه اى پول نقره خواست و دست در آن كرد و مشتى باو داد و فرمود: از خدا بترس، و نه زیاده روى كن و نه تنگ نظرى، و میان این دو، حالتى قوامى (معتدل و كفافى) داشته باش. (و بدان كه) تبذیر (خرجهاى بیهوده و بر خلاف) نیز نوعى اسراف است، خداوند فرموده است: لا تُبَذِّرْ تَبْذِیراً- به هیچ روى و هیچ گاه تبذیر مكن ؛ و خدا بر میانه روى كسى را عذاب نمى كند.
باب الاقتصاد و ذم الإسراف و التبذیر و التقتیر
3- دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِیِّ، قَالَ الصَّادِقُ ع أَرْبَعَةٌ لَا یُسْتَجَابُ لَهُمْ دُعَاءٌ رَجُلٌ جَالِسٌ فِی بَیْتِهِ یَقُولُ یَا رَبِّ ارْزُقْنِی فَیَقُولُ لَهُ أَ لَمْ آمُرْكَ بِالطَّلَبِ وَ رَجُلٌ كَانَتْ لَهُ امْرَأَةٌ فَدَعَا عَلَیْهَا فَیَقُولُ أَ لَمْ أَجْعَلْ أَمْرَهَا بِیَدِكَ وَ رَجُلٌ كَانَ لَهُ مَالٌ فَأَفْسَدَهُ فَیَقُولُ یَا رَبِّ ارْزُقْنِی فَیَقُولُ لَهُ أَ لَمْ آمُرْكَ بِالِاقْتِصَادِ أَ لَمْ آمُرْكَ بِالْإِصْلَاحِ ثُمَّ قَرَأَ وَ الَّذِینَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَ لَمْ یَقْتُرُوا وَ كانَ بَیْنَ ذلِكَ قَواماً وَ رَجُلٌ كَانَ لَهُ مَالٌ فَأَدَانَهُ بِغَیْرِ بَیِّنَةٍ فَیَقُولُ أَ لَمْ آمُرْكَ بِالشَّهَادَةِ [25]
امام صادق علیه السلام : دعاى چهار كس مستجاب نمى شود : مردى كه در خانه اش بنشیند و بگوید: خدایا! روزى مرا برسان. پس خداوند به او مى فرماید: مگر به تو دستور نداده ام كه در طلب كسب روزى برآیى؟ و مردى كه زنش را نفرین كند ؛ پس خداوند مى فرماید : مگر كار او را به تو وا گذار نكرده ام؟ نیز مردى كه مال و ثروتى داشته باشد و آن را هدر دهد و بگوید : خدایا! مرا روزى ده ؛ پس خداوند پاسخش دهد: مگر به تو دستور ندادم كه صرفه جو باش؟ ... و مردى كه مال خود را بدون مدرك و گواه به كسى وام دهد ؛ پس خداوند به او گوید : مگر به تو دستور ندادم كه [هنگام وام دادن] گواه [و مدرك ]بگیرى؟
4- نهج، [نهج البلاغة] قَالَ ع الْقَنَاعَةُ مَالٌ لَا یَنْفَدُ
وَ قَالَ ع كُنْ سَمْحاً وَ لَا تَكُنْ مُبَذِّراً وَ كُنْ مُقَدِّراً وَ لَا تَكُنْ مُقَتِّراً
وَ قَالَ ع إِذَا لَمْ یَكُنْ مَا تُرِیدُ فَلَا تُبَلْ كَیْفَ كُنْتَ
وَ قَالَ ع كَفَى بِالْقَنَاعَةِ مُلْكاً وَ بِحُسْنِ الْخُلُقِ نَعِیماً وَ سُئِلَ ع عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَى فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیاةً طَیِّبَةً فَقَالَ هِیَ الْقَنَاعَةُ
وَ قَالَ ع مَنْ رَضِیَ بِرِزْقِ اللَّهِ لَمْ یَحْزَنْ عَلَى مَا فَاتَهُ 0[26]
قناعت، ثروتى تمام ناشدنى است: بخشنده باش اما ولخرج مباش؛ و صرفه جو باش لیكن خسیس مباش. هر گاه، آن نشد كه تو مى خواهى، پس، از وضعى كه دارى دلگیر مباش: [آدمى را] مُلك قناعت و نعمتِ خوى نیكْ بس است. امام على علیه السلام ـ در پاسخ به پرسش از آیه فلنحیینّه حیاة طیّبة ـ فرمود : مقصود، قناعت است. هركه به روزى خدا خشنود باشد ، براى آنچه از دستش رود اندوهگین نگردد.
5- ل، [الخصال ] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ سُلَیْمٍ مَوْلَى طِرْبَالٍ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ الدُّنْیَا دُوَلٌ فَمَا كَانَ لَكَ فِیهَا أَتَاكَ عَلَى ضَعْفِكَ وَ مَا كَانَ مِنْهَا عَلَیْكَ أَتَاكَ وَ لَمْ تَمْتَنِعْ مِنْهُ بِقُوَّةٍ ثُمَّ أَتْبَعَ هَذَا الْكَلَامَ بِأَنْ قَالَ مَنْ یَئِسَ مِمَّا فَاتَ أَرَاحَ بَدَنَهُ وَ مَنْ قَنِعَ بِمَا أُوتِیَ قَرَّتْ عَیْنُهُ [27]
مردى از امام باقر علیه السّلام روایت مى كند كه از آن جناب شنیدم فرمود: دنیا در حال انتقال است، هر چه مقدرت باشد به تو مى رسد اگر چه ضعیف باشى، و هر چه بر زیانت باشد به تو خواهد رسید اگر چه نیرومند باشى بعد از این فرمود: هر كس از آنچه از دست داده مایوس شد راحت مى گردد و هر كس قناعت كند دیده اش روشن مى گرد.
6- ما، [الأمالی للشیخ الطوسی ] الْفَحَّامُ عَنِ الْمَنْصُورِیِّ عَنْ عَمِّ أَبِیهِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الثَّالِثِ عَنْ آبَائِهِ عَنِ الصَّادِقِ ع فِی قَوْلِهِ تَعَالَى فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیاةً طَیِّبَةً قَالَ الْقُنُوعُ [28]
حضرت صادق علیهم السّلام در تفسیر آیه فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیاةً طَیِّبَةً فرمود: منظور قناعت است.
7- لی، [الأمالی للصدوق ] مع، [معانی الأخبار] ما، [الأمالی للشیخ الطوسی ] سُئِلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع أَیُّ الْقُنُوعِ أَفْضَلُ قَالَ الْقَانِعُ بِمَا أَعْطَاهُ اللَّهُ [29]
از علی علیه السلام پرسیده شد كدام قناعت بهتر است؟ فرمود: راضى و خرسند بودن به آنچه خدا داده است.
8- ع، [علل الشرائع ] ابْنُ الْمُتَوَكِّلِ عَنِ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ لَا مَالَ أَنْفَعُ مِنَ الْقُنُوعِ بِالْیَسِیرِ الْمُجْزِی الْخَبَرَ [30]
امام صادق علیه السلام : هیچ مالى سودمندتر از قناعت كردن به [مال] اندكى كه بسنده باشد، نیست.
9- مع، [معانی الأخبار] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ رَفَعَهُ قَالَ قَالَ النَّبِیُّ ص لِجَبْرَئِیلَ مَا تَفْسِیرُ الْقَنَاعَةِ قَالَ تَقْنَعُ بِمَا تُصِیبُ مِنَ الدُّنْیَا تَقْنَعُ بِالْقَلِیلِ وَ تَشْكُرُ الْیَسِیرَ [31]
از رسول خدا صلى اللَّه علیه و آله روایت شده كه آن حضرت از جبرئیل سؤال كردند قناعت چیست جبرئیل گفت: هر چه از دنیا به تو مى رسد قانع باش و به كم قناعت كن و سپاسگزار باش .
10- ب، [قرب الإسناد] ابْنُ طَرِیفٍ عَنِ ابْنِ عُلْوَانَ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ ع قَالَ لَا یَذُوقُ الْمَرْءُ مِنْ حَقِیقَةِ الْإِیمَانِ حَتَّى یَكُونَ فِیهِ ثَلَاثُ خِصَالٍ الْفِقْهُ فِی الدِّینِ وَ الصَّبْرُ عَلَى الْمَصَائِبِ وَ حُسْنُ التَّقْدِیرِ فِی الْمَعَاشِ [32]
امام على علیه السلام : آدمى حقیقت ایمان را نمى چشد مگر سه خصلت در او باشد: فهم در دین، صبر در برابر مصائب، و برنامه ریزى درست در امر معاش.
11- ل، [الخصال ] أَبِی عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَیُّوبَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مَیْمُونٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع یَقُولُ ضَمِنْتُ لِمَنِ اقْتَصَدَ أَنْ لَا یَفْتَقِرَ [33]
امام صادق علیه السلام : من براى كسى كه میانه روى (صرفه جویى) كند، ضمانت مى كنم كه فقیر نشود.
12- أَبِی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَمْرِو بْنِ سَعِیدٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ قَالَ سَمِعْتُ الْعَبَّاسِیَّ وَ هُوَ یَقُولُ اسْتَأْذَنْتُ الرِّضَا ع فِی النَّفَقَةِ عَلَى الْعِیَالِ فَقَالَ بَیْنَ الْمَكْرُوهَیْنِ قَالَ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ لَا وَ اللَّهِ مَا أَعْرِفُ الْمَكْرُوهَیْنِ قَالَ فَقَالَ لِی یَرْحَمُكَ اللَّهُ أَ مَا تَعْرِفُ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ كَرِهَ الْإِسْرَافَ وَ كَرِهَ الْإِقْتَارَ فَقَالَ وَ الَّذِینَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَ لَمْ یَقْتُرُوا وَ كانَ بَیْنَ ذلِكَ قَواماً [34]
عباسى گوید: به حضرت رضا علیه السّلام عرض كردم نفقه زن چه اندازه مى باشد، فرمود: بین دو مكروه، گوید: عرض كردم بین دو مكروه یعنى چه، فرمودند: خداوند تو را رحمت كند مگر نمى دانى خداوند اسراف و خوددارى از انفاق را مكروه دانسته است و فرموده: و آنان كه چون انفاق كنند زیاده روى نمى كنند و بخل هم نمى ورزند و میان این دو [روش ]حدّ وسط را نگه مى دارند
13- ل، [الخصال ] عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع قَالَ تَرْكُ التَّقْدِیرِ فِی الْمَعِیشَةِ یُورِثُ الْفَقْرَ وَ عَنْهُ ع قَالَ السَّرُ مَثْوَاةٌ وَ الْقَصْدُ مَثْرَاةٌ [35]
امیر مومنان فرمود: رها کردن اندازه گیری در معیشت باعث فقر شود. و فرمود: میانه روى افزاینده ثروت است و اسراف نابودكننده آن.
14- ل، [الخصال ] الْأَرْبَعُمِائَةِ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع التَّقْدِیرُ نِصْفُ الْعَیْشِ وَ قَالَ ع مَا عَالَ امْرُؤٌ اقْتَصَدَ [36]
امام على ع : اندازه نگاه داشتن، نیمى از (درست) زندگى كردن است و انسانى كه میانه روى كند ، فقیر نشود.
15- مع، [معانی الأخبار] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِنَا یُقَالُ لَهُ إِبْرَاهِیمُ قَالَ سُئِلَ الْحَسَنُ ع عَنِ الْمُرُوَّةِ فَقَالَ الْعَفَافُ فِی الدِّینِ وَ حُسْنُ التَّقْدِیرِ فِی الْمَعِیشَةِ وَ الصَّبْرُ عَلَى النَّائِبَةِ [37]
امام حسن علیه السلام در پاسخ به سؤال از مردانگى ـ فرمود: پاكى در دین و اندازه نگه داشتن (برنامه ریزى درست) در امر معاش و شكیبایى در برابر پیشامدهاى سخت.
16- ما، [الأمالی للشیخ الطوسی ] فِی وَصِیَّةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع عِنْدَ وَفَاتِهِ وَ اقْتَصِدْ یَا بُنَیَّ فِی مَعِیشَتِكَ امام على علیه السلام ـ هنگام وفات و در سفارش به فرزند بزرگوارش حسن علیه السلام ـ فرمود: فرزندم! در امور معاش خود، میانه رو باش .[38]
17- ضا، [فقه الرضا علیه السلام ] أَرْوِی عَنِ الْعَالِمِ ع أَنَّهُ قَالَ مَنْ أَرَادَ أَنْ یَكُونَ أَغْنَى النَّاسِ فَلْیَكُنْ وَاثِقاً بِمَا عِنْدَ اللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ وَ رُوِیَ فَلْیَكُنْ بِمَا فِی یَدِ اللَّهِ أَوْثَقَ مِنْهُ مِمَّا فِی یَدَیْهِ
وَ أَرْوِی عَنِ الْعَالِمِ ع أَنَّهُ قَالَ قَالَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ ارْضَ بِمَا آتَیْتُكَ تَكُنْ مِنْ أَغْنَى النَّاسِ
وَ أَرْوِی مَنْ قَنِعَ شَبِعَ وَ مَنْ لَمْ یَقْنَعْ لَمْ یَشْبَعْ وَ أَرْوِی أَنَّ جَبْرَئِیلَ ع هَبَطَ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ ص فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقْرَأُ عَلَیْكَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ لَكَ اقْرَأْ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْكَ إِلى ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ الْآیَةَ فَأَمَرَ النَّبِیُّ ص مُنَادِیاً یُنَادِی مَنْ لَمْ یَتَأَدَّبْ بِأَدَبِ اللَّهِ تَقَطَّعَتْ نَفْسُهُ عَلَى الدُّنْیَا حَسَرَاتٍ
وَ نَرْوِی مَنْ رَضِیَ مِنَ الدُّنْیَا بِمَا یَجْزِیهِ كَانَ أَیْسَرُ مَا فِیهَا یَكْفِیهِ وَ مَنْ لَمْ یَرْضَ مِنَ الدُّنْیَا بِمَا یَجْزِیهِ لَمْ یَكُنْ شَیْ ءٌ مِنْهَا یَكْفِیهِ
وَ نَرْوِی مَا هَلَكَ مَنْ عَرَفَ قَدْرَهُ وَ مَا یُنْكِرُ النَّاسُ عَنِ الْقُنُوتِ [الْقُوتِ ] إِنَّمَا یُنْكِرُ عَنِ الْعُقُولِ [الْفُضُولِ ] ثُمَّ قَالَ وَ كَمْ عَسَى یَكْفِی الْإِنْسَانَ
وَ نَرْوِی مَنْ رَضِیَ مِنَ اللَّهِ بِالْیَسِیرِ مِنَ الرِّزْقِ رَضِیَ اللَّهُ مِنْهُ بِالْقَلِیلِ مِنَ الْعَمَلِ
وَ نَرْوِی عَنِ النَّبِیِّ ص أَنَّهُ قَالَ مَنْ سَأَلَنَا أَعْطَیْنَاهُ وَ مَنِ اسْتَغْنَى أَغْنَاهُ اللَّهُ
وَ نَرْوِی إِنْ دَخَلَ نَفْسَكَ شَیْ ءٌ مِنَ الْقَنَاعَةِ فَاذْكُرْ عَیْشَ رَسُولِ اللَّهِ ص فَإِنَّمَا كَانَ قُوتُهُ الشَّعِیرَ وَ حَلَاوَتُهُ التَّمْرَ وَ وَقُودُهُ السَّعَفَ إِذَا وَجَدَ [39]
از حضرت عالم (موسى علیه السّلام) نقل میكنم كه فرمود: هر كس كه میخواهد غنى ترین مردم باشد باید بآنچه كه نزد خدا و بمشیت او است وثوق و اعتماد داشته باشد و در روایت دیگر چنین آمده كه باید اعتماد و امیدش بآنچه نزد خدا است بیشتر از آنچه كه نزد خود دارد. و از عالم روایت میكنم كه خداوند متعال فرموده. اگر میخواهى غنى ترین مردم باشى باید راضى و خشنود باشى بآنچه بتو داده ام. و روایت میكنم كه فرمود: كسى كه قانع باشد همیشه سیر است و كسى كه قانع نباشد سیر شدن ندارد. و روایت میكنم كه جبرئیل علیه السّلام خدمت رسول خدا صلى اللَّه علیه و آله فرود آمد و عرض كرد خداوند متعال بتو سلام دارد و میفرماید بخوان: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ*. وَ لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْكَ إِلى . ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ (طه 131) چشمان خود را خیره نكن بآنچه كه ما باضافى از كفار داده ایم از تمتعات و زینتهاى دنیوى كه روزى و ثواب اخروى بهتر است. پس حضرت دستور داد كه منادى اعلام كند: كسى كه مؤدب بادب الهى با دل پر حسرت از جهان میرودو روایت میكنیم. از كسى كه از دنیا بهمان مقدار كافى راضى باشد كمترین چیز او را كافى خواهد بود و كسى كه بمقدار كافى راضى نباشد اصولا هیچ چیز او را كفایت نمیكند و بهیچ چیز راضى نخواهد شد. و نیز روایت میكنیم. كسى كه ارزش خود را شناخت دچار هلاكت نخواهد شد. مردم نسبت به تحصیل مقدار قوت و نیاز خود توبیخ و ملامت نمیشوند بلكه نسبت به تحصیل ما زاد بر نیاز ملامت میشوند سپس فرمود. چه بسا كه مقدار كافى براى زندگى زیاد است و بآسانى بدست مى آید. و نیز فرمود. هر كس كه بروزى اندك از خدا راضى شود خدا هم بعمل اندك از او راضى مى شود و از رسول خدا صلى اللَّه علیه و آله روایت شد كه فرمود. هر كس از ما چیزى را درخواست كند باو عطا میكنیم و كسى كه اظهار بى نیازى كند خدا او را بى نیاز مینماید. و نیز روایت است كه اگر راجع بقناعت مطالبى در فكر خود احساس میكنى زندگى رسول خدا را در نظر بگیر كه خوراكش نان جو و شیرینیش خرما و وسیله گرم كردنش شاخه درخت خرما بود آنهم اگر پیدا میشد.
18- سر، [السرائر] مُوسَى بْنُ بَكْرٍ عَنِ الْعَبْدِ الصَّالِحِ ع قَالَ قَالَ النَّبِیُّ ص التَّوَدُّدُ إِلَى النَّاسِ نِصْفُ الْعَقْلِ وَ الرِّفْقُ نِصْفُ الْمَعِیشَةِ وَ مَا عَالَ امْرُؤٌ فِی اقْتِصَادٍ [40]
دوستى ورزیدن با مردم، نیمى از خرد است.و نرمخویى و ملایمت نیمى از معیشت است .و انسانى كه میانه روى كند ، فقیر نشود.
19- ما، [الأمالی للشیخ الطوسی ] الْحُسَیْنُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنِ ابْنِ وَهْبَانَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَبَشِیِّ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَى وَ جَعْفَرِ بْنِ عِیسَى عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی غُنْدَرٍ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ الْحُرِّ قَالَ سَمِعْتُ رَجُلًا یَقُولُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع بَلَغَنِی أَنَّ الِاقْتِصَادَ وَ التَّدْبِیرَ فِی الْمَعِیشَةِ نِصْفُ الْكَسْبِ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع لَا بَلْ هُوَ الْكَسْبُ كُلُّهُ وَ مِنَ الدِّینِ التَّدْبِیرُ فِی الْمَعِیشَةِ [41]
ایوب بن حر گوید: شنیدم مردى به امام صادق علیه السّلام عرض كرد: به من خبر دادند هر كس در زندگى میانه رو و با تدبیر باشد نصف كسب را بدست آورده، امام فرمود: خیر هر كس چنین باشد همه كسب را بدست آورده است، تدبیر در زندگى یكى از احكام دین مى باشد.