آثار استغفار و توبه

توبه، بازگشت از گناه و استغفار و جبران گناه است. انسان به دلیل آزادی و اختیار و نیز نفس اماره، شیطان، غفلت و... دائم در معرض خطا و گناه قرار دارد.
اما مؤمنان و عاقلان چنانچه به هر دلیل (سهواً یا غفلتاً) آلوده به گناه شوند، سریعاً به خود می آیند و با توبه و انابه و جبران خطاهای گذشته، وجود خویش را از آثار گناه مبرا و پاک می سازند.
این مقاله نگاهی اجمالی به: توبه و استغفار و آثار توبه دارد. مطلب را با هم ازنظر می گذرانیم.
ضرورت و اهمیت بحث
هرچند خداوند کریم در جای جای قرآن دستوراتی درباره «خودسازی»، «تقوا»، «مراقبه و محاسبه» «یاد خدا و دوری از شیطان»... برای رشد، کمال و رسیدن به سعادت ابدی و حیات جاودانه به مؤمنان داده است، اما از سوی دیگر بخاطر زندگی انسان در دنیای ماده و مادیات و وجود دشمنان سرسختی چون شیاطین، نفس اماره، جهالت، شهوات،... گاه پرده بر روی اندیشه انسان افکنده شده و در پی تبعیت از آنها و ارتکاب گناه و معاصی زمینه سقوط و بدبختی او فراهم می شود.
اینجاست که خداوند حکیم برای نجات انسان از ورطه تباهی، «باب توبه و استغفار» را به روی بندگان خویش گشوده و آنها را به پشیمانی و طلب بخشش دعوت می کند تا راه برای بازگشت انسان فریب خورده باز باشد و با امیدواری به لطف و رحمت بیکران الهی باردیگر برای تعالی روح خویش تلاش کند، و براین اساس در آیات و روایات فراوانی انسان را به توبه و استغفار فرامی خواند:
«یا ایهاالذین امنوا توبوا الی الله توبه نصوحا عسی ربکم أن یکفر عنکم سیئاتکم» (1)ای کسانی که ایمان آورده اید! به سوی خدا توبه کنید! توبه ای خالص، امید است پروردگارتان گناهان شما را بپوشاند...
مفهوم توبه
«توبه»: ترک گناه به زیباترین وجه و رساترین عذرخواهی می باشد؛ و در اصطلاح شرع یعنی ترک گناه به سبب قبیح بودن آن و پشیمانی نسبت به آنچه از دستش رفته و جبران اعمالی که ازدست داده است.(2)
آیه شریفه ای که پیش تر به آن اشاره شد مؤمنان را به توبه نصوح دعوت نموده است: اما در اینکه توبه نصوح چیست؟ تفسیرهای زیادی شده است که ما به ذکر یک روایت از پیامبر اکرم(ص) در این زمینه اکتفا می کنیم:
هنگامی که معاذبن جبل درباره «توبه نصوح» از پیامبر سؤال کرد، در پاسخ فرمود: «ان یتوب التائب ثم لایرجع فی الذنب کما لایعود اللبن فی الضرع: آن است که شخص توبه کننده به هیچوجه بازگشت به گناه نکند آنچنانکه شیر به پستان هرگز باز نمی گردد.
آنچه در مجموع می توان با توجه به معنای لغوی و تفاسیر استفاده کرد این است که مراد از توبه نصوح؛ توبه ای کامل و واقعی است و چنان است که راهی برای بازگشت به گناه در انسان باقی نمی گذارد.(3)
عمومیت دعوت الهی
وجوب توبه نسبت به همه اشخاص در تمام حالات عمومیت دارد، به طوری که این موضوع در آیات و روایات به وضوح قابل استفاده است.
قرآن کریم در یک خطاب عمومی می فرماید: «... و توبوا الی الله جمیعا ایها المؤمنون لعلکم تفلحون»؛ (4)ای مؤمنان؛ همه به سوی درگاه الهی توبه کنید باشد که رستگار شوید.
از آن جا که انسان همواره در معرض گناهان و وسوسه های شیطانی قرار دارد و گاه در اثر غفلت ممکن است دچار لغزش و خطا شود؛ توجه به خدا و توبه به درگاه الهی نقش مهمی در جبران آلودگی ها دارد. البته باید توجه داشت گناهان انبیاء و اوصیاء مثل گناهان ما نیست، گناهان ما ترک واجب و انجام محرمات است، ولی گناه آنها غفلت های آنی ازیاد خدا و اشتغال به مباحات است و لذا در حدیث آمده است: «ان حسنات الابرار سیئات المقربین»؛ همانا نیکی های نیکوکاران، گناهان مقربین است و از اینجا روشن می شود که اعتراف انبیاء و ائمه(ع) به گناه، گریه و زاری ایشان به خاطر انجام محرمات الهی نیست بلکه استغفار و توبه آنها از غفلت ها و اشتغال به مباحات می باشد و لذا جریمه آنها با جریمه ما فرق دارد؛ جریمه ما آتش جهنم و محرومیت از نعم الهی است و جریمه آنها محرومیت از اجر و پاداش زیاد می باشد. (5)
فوریت توبه
بدون شک توبه امری است که باید فوری انجام شود تا گناهی از انسان صادر شد، قبل از آنکه آثار آن در قلبش ماندگار و محو آن غیرممکن گردد، پشیمانی و توبه ضرورت دارد. قرآن کریم در این زمینه می فرماید:
«انما التوبه علی الله للذین یعملون السوء بجهاله ثم یتوبون من قریب»...(6)
خداوند توبه کسانی را می پذیرد که از روی نادانی عمل زشتی مرتکب شده و فوری توبه کنند...
و در روایات نیز این مسئله بیان شده است:
پیامبر گرامی اسلام(ص) می فرماید: بنده به حسنات و کارهای نیک توجه دارد آن را انجام می دهد، پس اگر انجام نداد، خداوند به خاطر حسن نیت او برایش حسنه می نویسد و اگر عمل نیک را انجام دهد، خداوند برای او ده حسنه می نویسد، و بنده توجه به گناه دارد که آن را انجام دهد، پس اگر گناه نکرد برای او چیزی نوشته نمی شود و اگر عمل گناه را انجام داد، 7 ساعت به او مهلت داده می شود و صاحب حسنات به صاحب سیئات می گوید: عجله نکن؛ امید است حسنه و کار نیکی بیاورد تا با آن گناه محو شود زیرا خداوند فرموده است: «همانا حسنات سیئات را پاک می کند» یا استغفار و طلب آمرزش کند.
پس اگر استغفار کند، چیزی بر او نوشته نمی شود، و اگر 7 ساعت بر او بگذرد و عمل نیکی بدنبال آن نیاورد یا استغفار نکند، صاحب حسنات به صاحب سیئات می گوید: «بنویس برای این بدبخت محروم از رحمت خدا» (7)
در این جا سؤالی مطرح می شود که امر به فوریت توبه برای چیست؟ با توجه به اینکه خداوند «غافر الذنب و قابل التوب» است و همیشه توبه بندگان را می پذیرد: «و هو الذی یقبل التوبه عن عباده»(8) پس چرا به فوریت توبه امر شده است؟
پاسخ: هرچند در روایات آمده است که هرکس قبل از رسیدن مرگ و پیش از دیدن مرگ توبه کند توبه اش مقبول می باشد، ولی طبق بیان صریح قرآن کریم توبه هنگام مرگ قابل قبول نمی باشد. «ولیست التوبه للذین یعملون السیئات حتی اذا حضر احدهم الموت قال انی تبت الان»؛(9) توبه برای کسانی نیست که تمام عمر بدی می کنند تا زمانی مرگ یکی از آنها فرارسد در آنحال می گوید: الآن توبه کردم.
مرحوم علامه می فرماید: علت عدم قبول این گونه توبه آن است که یأس از زندگی و ترس قیامت او را به توبه و ندامت مجبور کرده و وقتی که نه حیات دنیوی هست و نه عمل خیری، توبه و رجوع واقعیت نخواهد داشت یعنی در آن موقع توبه و برگشت حقیقی نیست.
و از سوی دیگر زمان مرگ برای هیچ انسانی مشخص نیست، چه بسا ناگهان مرگ انسان فرارسد و توبه نکرده باشد؛ لذا انسان همواره باید به فکر توبه و استغفار و بازگشت از گناهان خویش باشد، مبادا که مرگ به او فرصت محو گناه را ندهد.
علاوه برآن، تأخیر توبه و انباشته شدن گناهان، مانند چرکی است که در طول زمان انباشته شده، به آسانی قابل زوال نمی باشد. بنابراین به تأخیر انداختن توبه علاوه بر آن که روح انسان را آلوده می کند، و زمینه برای تکرار گناه و ارتکاب گناهان دیگری فراهم می سازد؛ ممکن است هیچ گاه توفیق توبه به دست نیاید.
رابطه توبه و استغفار
در آیات فراوانی از قرآن کریم امر به «استغفار» و «توبه» شده است؛ توبه حقیقتی است قلبی که همان پشیمانی از گناه و عزم ترک آن می باشد و ظهور این توبه به طلب غفران و آمرزش می باشد.
حضرت علی(ع) می فرماید: توبه پشیمانی قلب و استغفار با زبان است.
به بیان دیگر؛ استغفار و طلب بخشش از درگاه الهی یکی از مراحل توبه واقعی است که انسان همراه با حالت پشیمانی از گناهان از خداوند درخواست عفو و بخشش می کند.
در سوره هود، «استغفار» و «توبه» همراه یکدیگر آمده است: «وأن استغفروا ربکم ثم توبوا الیه...» (هود/3)؛ از گناهان خویش استغفار کنید و به سوی او باز گردید. توجه به این مطلب هم لازم است که برای تحقق توبه و بازگشت بسوی پروردگار طلب بخشش گناهان و استغفار ضروری است و در حقیقت با بررسی دقیق آیه به همین معنا می رسیم که یکی از مراحل توبه واقعی، درخواست عفو و بخشش گناهان از درگاه حضرت دوست می باشد و خلاصه اینکه استغفار ترجمان روح توبه است.
آثار توبه و استغفار
آثار و برکات توبه و استغفار هم از جهت معنوی و هم از جنبه مادی قابل بررسی است که در اینجا به برخی از آثار معنوی آن اشاره می شود:
1- رحمت و مغفرت:«و من یعمل سوءا او یظلم نفسه ثم یستغفر الله یجدالله غفورا رحیما» ؛ هر کس گناهی کرده باشد یا به خودش ظلم کند پس استغفار کند خداوند را آمرزنده و مهربان خواهد یافت.
در روایتی از امام باقر (ع) نقل شده است که آن حضرت فرمود:«التائب من الذنب کمن لاذنب له» تائب چون کسی است که گناه نکرده است.
2- گستردگی رحمت و مغفرت الهی
با وجود این که خداوند، در مقابل استغفار و توبه، وعده قبول و آمرزش گناهان را داده است، اما باز جای یک سوال باقی می ماند که خداوند تا چه حد گناهان را می بخشد؟ چه بسا سنگینی بار گناهان تا آنجا باشد که انسان امید عفو و بخشش الهی را در خود نبیند!
با دقت در آیات قرآن کریم این پاسخ بدست می آید که در هیچ زمان و در هیچ حالی، جای ناامیدی و مایوس شدن از درگاه الهی نمی باشد و رحمت واسعه الهی همواره شامل حال بندگان و به خصوص مومنان می باشد. قرآن کریم در این باره می فرماید: «قل یا عبادی الذین اسرفوا علی انفسهم لاتقنطوا من رحمه الله ان الله یغفر الذنوب جمیعا»؛ بگو؛ ای بندگان من که بر خود اسراف و ستم کرده اید! از رحمت خداوند ناامید نشوید که خداوند همه گناهان را می آمرزد.
این آیه یکی از امیدبخش ترین آیات قرآن نسبت به گناهکاران است، شمول و گستردگی آن به حدی است که طبق روایتی امیر مومنان علی(ع) فرمود: در تمام قرآن آیه ای وسیعتر از این آیه نیست. از «ثوبان» غلام رسول خدا(ع) نیز نقل شده که حضرت فرمود: دوست ندارم دنیا و آنچه را در اوست به جای این آیه برای من باشد.
از آیه شریفه استفاده می شود گنهکاران در هر مرحله ای و با هر نوع گناهی از دریای بیکران رحمت الهی نومید نباشند؛ چرا او بخشنده و آمرزنده و رحیم است.
این نکته قابل ذکر است که هر چند در این آیات و روایات، به انسان نوید بخشایش و عفو گناهان داده شده است، اما انسان مومن باید همواره با بکار بستن تعالیم روحبخش قرآن، راه رشد، تعالی را برای خود فراهم سازد؛ چرا که ایمان واقعی به انسان جرات عصیان پروردگار را نمی دهد.
گناه به هر حال اثرات خود را می گذارد و حتی در صورت محو آثار نیز، انسان از آن کمالاتی که با تقوا و انجام اعمال صالح می توانسته انجام دهد محروم می ماند و این با هیچ چیز قابل جبران نمی باشد.
3- تنویر و صفای دل: توبه و استغفار نقش به سزایی در شستشوی روح و صفای دل دارد. پیامبر عظیم الشان اسلام(ص) می فرماید:«قلوب آدمیان همانند فلزات به زنگار ویژه خود مبتلامی شود پس آنها را بوسیله استغفار و تلاوت قرآن صیقل دهید».
4- امنیت و حفاظت از وسوسه های شیطان: شیطان به عنوان دشمن دیرینه و قسم خورده انسان لحظه ای از وسوسه و برنامه ریزی در جهت گمراهی انسان باز نمی ماند. بنابراین مسلح شدن به سلاح مبارزه و فراگرفتن راه های درامان ماندن از شر او، باید همواره مورد توجه انسان باشد. رسول گرامی اسلام(ص) می فرماید:«ثلاثه معصوم من ابلیس و جنوده: الذاکرون لله و الباکون من خشیه الله و المستغفرون بالاسحار». (01)
سه گروه از شر ابلیس و لشکریان او درامانند، کسانی که به یاد خداوند هستند، کسانی که از ترس خدا گریه می کنند و کسانی که در سحرگاهان استغفار می کنند.
5- توفیق دریافت علم نافع:«علوم و معارف نافع از ارزاق معنوی الهی است که در اثر گناه انسان از فیض آن محروم می گردد، ولی در پرتو طلب مغفرت و تمسک به توبه و استغفار، زمینه برای بهره مندی ازآن علوم و معارف فراهم می شود. از امام صادق (ع) نقل شده است: هر کس به مدت 2 ماه بطور متوالی ذکر استغفار نماید گنجی از علم یا ثروت، رزق و روزی او خواهد شد.
پانوشت ها:
1-سوره تحریم، آیه .8
2- مفردات راغب به نقل از مفردات قرآن، حمید محمید، ص 72 .
3- تفسیر مجمع البیان، ج 10-9، ص .477
4- سوره نور آیه/ .31
5- ر.ک، ترجمه محمد رضا جباران، اخلاق شبر، ص 336، ص .337
6- سوره نساء، آیه /.17
7- مرحوم کلینی، کافی، ج 2، ص .429
8 - اوست که توبه بندگانش را می پذیرد. شوری/.25
9- غافرآیه.3
01- بحارالانوار، ج39،ص482

جدیدترین ها در این موضوع

رفتار و منش امام خمینی (ره) با دختران

در همۀ جوامع بشری، تربیت فرزندان، به ویژه فرزند دختر ارزش و اهمیت زیادی دارد. ارزش‌های اسلامی و زوایای زندگی ائمه معصومین علیهم‌السلام و بزرگان، جایگاه تربیتی پدر در قبال دختران مورد تأکید قرار گرفته است. از آنجا که دشمنان فرهنگ اسلامی به این امر واقف شده‌اند با تلاش‌های خود سعی بر بی‌ارزش نمودن جایگاه پدر داشته واز سویی با استحاله اعتقادی و فرهنگی دختران و زنان (به عنوان ارکان اصلی خانواده اسلامی) به اهداف شوم خود که نابودی اسلام است دست یابند. 30 خرداد 1403, 15:48