دانشنامه پژوهه بزرگترین بانک مقالات علوم انسانی و اسلامی

آثار غیبت از دیدگاه ائمه اطهار(علیهم‌السلام)

آثار غیبت از دیدگاه ائمه اطهار(علیهم‌السلام)
آثار غیبت از دیدگاه ائمه اطهار(علیهم‌السلام)

آثار غیبت از دیدگاه ائمه اطهار(علیهم‌السلام)

دکتر محسن فرمهینی فراهانی

راضیه عسکری کچوسنگی

دانشجوی کارشناسی ارشد رشته تاریخ و فلسفه آموزش‌وپرورش دانشگاه شاهد تهران

واژگان کلیدی: غیبت، تربیت، ائمه اطهار، وحدت، شخصیت.

چکیده

مسئله غیبت، یکی از شایع‌ترین، زشت‌ترین و خطرناك‌ترین مفاسد اخلاقى است. بى‌شك بسیارى از مردم، نقطه ضعف‌هایى دارند که غالباً پرده بر آن افتاده؛ اگر این عیوب و نقطه ضعف‌ها آشكار شوند، اعتماد عمومى سلب مى‌شود و مفاسد متعددى سطح جامعه را فرا خواهد گرفت. این موضوع از ابعاد مختلفی همچون: انواع، علل، آثار و راه درمان برخوردار است. لکن این نوشتار به بررسی آثار غیبت از دیدگاه ائمه اطهار(علیهم‌السلام) پرداخته است که هدف از آن، شناخت آثار غیبت از دیدگاه ائمه اطهار(علیهم‌السلام) است تا بتوان از این طریق در جهت اصلاح رفتار و اعمال گام مثبتی برداشت. در این راستا این سؤال اساسی مطرح است که مفهوم غیبت چیست؟

روش این تحقیق از نظر هدف،کاربردی و از نظر جمع‌آوری داده‌ها،کتابخانه‌ای(اسنادی) است. از یافته‌های تحقیق حاضر، می‌توان به این موارد اشاره کرد که غیبت در لغت به معنای پشت سر کسی بدگویی کردن یا پشت سر کسی حرف زدن است و در اصطلاح: غیبت آن است که انسان مردم را متوجه عیوب شخصی بکند که او دوست ندارد این سخنان درباره‌اش زده شود و هدف گوینده آن باشد که به آن شخص اهانت کند و او را تحقیر نماید. در صورت پرداختن انسان به این رذیله اخلاقی، اين آثار بر آن مترتب می‌شود: آثار فردی که عبارتنداز:حبط اعمال نیک، عدم قبولی عبادات، کاهش ارزش عبادت‌ها، محرومیت از بهشت، خروج از ولایت خدا و از بین رفتن دین انسان؛ و آثار اجتماعی که عبارتنداز: ریختن آبرو و شکستن حرمت افراد، ایجاد دشمنی، از بین رفتن وحدت و انسجام، تبلیغ و گسترش زشتی‌ها.

لذا اطلاع از آثار غیبت می‌تواند نقش مؤثر و چشمگیری در عدم ابتلا به این بیماری، که با سبک زندگی اسلامی ارتباط مستقیم دارد، ایفا نماید؛ به این صورت که فرد در صورت آگاهی از این آثار فردی و اجتماعی، درصدد اصلاح رفتار خویش برمی‌آید.

مقدمه

بدون تردید اجتماع کنونی ما به انواع انحرافات روحی مبتلا و در اقیانوس بیکران مفاسد غوطه‌ور است. با گذشت زمان دردهای اجتماعی رو به افزایش گذارده، محیط زندگی را مسموم و به صورت دردناکی درآورده است. ازآنجایی‌که انسان موجودی اجتماعی است و زندگی اجتماعی نیازمند تفاهم است، خداوند متعال، زبان و قدرت تکلم را در نهاد و سرشت افراد بشر قرار داده، تا در پرتو آن با همنوعان خویش ارتباط برقرار نموده و به آسانی آنچه درونشان است را به یکدیگر تفهیم نمایند.

برای محافظت و حراست از این نعمت بزرگ الهی و مقابله با انواع آفات آن، به‌ویژه «غیبت»، لازم است تدابیر اساسی اتخاذ شود. با توجه به اینکه پیشگیری، بهتر از درمان است، در قدم اول باید فرهنگ پیشگیری از ابتلا به این بیماری در جامعه نهادینه شود و این مهم، تحقق نمی‌یابد مگر اینکه شناخت دقیقی از این بیماری و در رأس آن از پیامدهای آن. پیدا کنیم بنابراین پرداختن به پیامدها و آثار غیبت، امر ضروری و حیاتی به نظر می‌رسد.

این موضوع از زمان نخستین پیامبر خدا، حضرت آدم (علیه‌السلام) مطرح بوده است. کتاب‌ها و تحقیقات متعددی در زمینه غیبت وجود دارد.

حاجی حسینی (1382) در مقاله خود با موضوع "آسیب‌شناسی اجتماعی غیبت " به تعریف غیبت، انواع و پیامدهای اجتماعی آن پرداخته است. وی معتقد است ازجمله پیامدهای اجتماعی غیبت عبارتنداز: اختلال در همبستگی اجتماعی، بی‌سازمانی اجتماعی، بی‌نظمی اجتماعی، تزلزل موقعیت و منزلت اجتماعی افراد، واگیری اجتماعی و ایجاد دشمنی وکینه است.

حقانی(1364) در مقاله خود با عنوان" غیبت در قرآن مجید" به تعریف غیبت وآیات مربوط به غیبت می‌پردازد. وی عقوبت اخروی و اشاعه فحشاء را از جمله آثار غیبت بیان می‌کند.

لکن هدف از این نوشتار، شناخت آثار غیبت از دیدگاه ائمه اطهار(علیهم‌السلام) است تا بتوان از این طریق در جهت اصلاح رفتار و اعمال گام مثبتی برداشت و به دنبال آن به آرامش روانی دست یافت. در ادامه، این سؤال فرعی مطرح می‌شود که مفهوم غیبت چیست؟

روش‌شناسی تحقیق

این نوشتار از مباحث مرتبط با علوم تربیتی است و در آن از قرآن و کتب تربیتی، روایی و اخلاقی استفاده شده است. روش پژوهش از بُعد هدف، کاربردی و از بُعد جمع‌آوری داده‌ها، کتابخانه‌ای (اسنادی) است.

مفهوم غیبت

غیبت در لغت به معنای «پشت سرکسی بدگویی کردن» یا «پشت سرکسی حرف زدن» است (عمید، 1363، 1745). در اصطلاح شهید ثانی در کشف‌الریبه غیبت را در اصطلاح چنین تعریف نموده است:«غیبت آن است که انسان، مردم را متوجه عیوب شخصی بکند که او دوست ندارد این سخنان درباره‌اش زده شود و هدف گوینده آن باشد که به آن شخص اهانت کند و او را تحقیر نماید» (الشهیدالثانی، 1403ق، 74).

پیامبر اکرم(صلی‌الله علیه واله مسلّم)در تبیین مفهوم غیبت می‌فرمایند:

«أتَدرونَ مَا الغيبة؟ قالوا: اللّه وَ رَسُولَه أعلَم. قَال: ذكرك أخَاك بِمَا يَكرَه» (آیا مى‏دانیدکه غیبت چیست؟ عرض کردند: خدا و رسول او داناتر است. فرمودند: آن است که یاد کنی برادر خود را به چیزى که او را ناخوش آید) (النجفی، 1368، 22، 63 و مجلسی، 1403، 75، 222).

آثار غیبت

علی‌رغم اینکه حرمت غیبت، از مسلمات و ضروریات فقه به شمار می‌رود و شاید به جرئت بتوان ادعا کرد که هیچ مسلمانی در حرمت آن شک و تردیدی ندارد؛ اما متأسفانه کمتر انسانی را می‌توان پیدا کرد که در شبانه‌روز مرتکب این عمل ناپسند نشود.

بدون شک غیبت، آثار مخرب و زیانبار فراوانی را برای غیبت‌کننده، غیبت شونده و همچنین برای شنونده یا شنوندگان غیبت، به بار می‌آورد. لذا آثار غیبت طی دو مرحله به اختصار بیان می‌شود:

الف) آثار فردی

1. حبط اعمال نیک

بدون تردید اعمال نیک، بزرگ‌ترین سرمایة انسان به شمار می‌رود؛ سرمایه‌ای که سعادت و خوشبختی دنیوی و اخروی او به آن بستگی دارد. از جمله پیامدها و شاید بتوان گفت دردناک‌ترین و زجرآورترین پیامدهای غیبت، از دست دادن اعمال نیک و انتقال آن به نامة عمل کسی است که غیبت او را کرده است.

3. عامل‌ پیشگیری‌ از انحرافات‌: خداوند در سوره‌ عنكبوت‌ آیه‌ 45 می‌فرمایند: «آنچه‌ را از كتاب‌ آسمانی‌ قرآن‌ بر تو وحی‌ شد بر خلق‌ تلاوت‌ كن‌ و نماز را (كه‌ بزرگ‌ترین‌ عبادت‌ خداوند است‌) به‌جای‌ آر كه‌ همانا نماز است‌ كه‌ اهل‌ نماز را از هر كار زشت‌ و منكر بازمی‌دارد و همانا ذكر خدا بزرگ‌تر (و برتر از اندیشه‌خلق‌) است‌ و خدا بر هر چه‌ كنید آگاه است». نماز به‌ انسان‌ شناخت‌ و قرب‌ می‌دهد و این‌ نزدیكی‌ سبب‌ می‌شود تا معرفت فرد به‌ زشت‌ بودن‌ گناه‌ شدید شود و انسان‌ را از گناهان‌ بازدارد و به‌ او جهت‌ دهد تا در صراط مستقیم‌ گام بردارد و هرگز از این‌ راه‌ به‌ گمراهی کشیده‌ نشود. یك‌ فرد معتقد و مذهبی‌ كه‌ نماز را به‌جای‌ می‌آورد، كمتر در معرض فشارهای‌ روانی‌، افسردگی‌ و اضطراب قرار می‌گیرد و هرگز به‌ بزهكاری‌، اعتیاد و دیگر انحرافات‌ اجتماعی‌ روی نمی‌آورد. فرد معتقد می‌داند كه‌ با توکل به‌ خداوند از طریق‌ نماز، دعا، نیایش و‌ مطلب‌ حاجت‌ از خداوند، احساس‌ بهتری پیدا خواهد كرد. او احساس‌ می‌كند که در انجام‌ كارها موفق‌تر، بانشاط‌تر، امیدوارتر، پرانرژی‌تر و آرام‌ بوده‌ و حرکات‌ سنجیده‌ و مطابق‌ با واقعیت‌ها را خواهد داشت (شرفی، 1379، 14)‌.

امام صادق (علیه‌السلام) در این زمینه می‌فرمایند:

« الْغِيبَةُ حَرَامٌ عَلَي كُلِّ مُسْلِم وَاِنَّهَا لَتَأْكُلُ الْحَسَنَاتِ كَمَا تَأْكُلُ النَّارُ الْحَطَبَ» (غيبت كردن براي هر مسلماني حرام است و همان‌گونه كه آتش هيزم را مي‌خورد، غيبت نيز كارهاي نيك انسان را مي‌خورد و از بين مي‌برد» (الجبعی العاملی الشامی (الشهیدالثانی)، 1403ق، 9).

2. مانع قبولی عبادات

گاه اتفاق می‌افتدکه انسان با کلی زحمت و تلاش، عمل نیک و پسندیده‌ای انجام می‌دهد؛ اما با یک لحظه غفلت مرتکب غیبت می‌شود و بدین وسیله مانع ثبت آن در نامه عمل خویش می‌شود؛ چرا‌که یکی از پیامدهای غیبت، عدم قبولی طاعات و عبادات است.

رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) در ضمن حدیثی می‌فرمایند:

«مَن اغتابَ مُسلِماً أو مُسلِمَة، لَم یَقبَل الله تَعالی صَلاتَه و لا صِیامَه أربَعینَ یَوماً و لَیلة، إلّا أن یَغفِرَ لَهُ صَاحِبه» (هرکس از مرد یا زن مسلمان، غیبت کند، خداوند متعال نماز و روزة او را تا چهل شبانه‌روز نمی‌پذیرد؛ مگر آنکه شخص غیبت شده، او را ببخشد) (النوری الطبرسی، 1408 ق، 7، 322)

3. كاهش ارزش عبادت‌ها‏

در روایت آمده است، كسى كه مرتكب غيبت شود، ارزش عبادات او كم مى‏شود.

رسول‌خدا (صلّى‌اللّه‌عليه‌وآله‌وسلم) می‌فرمایند:

«الجُلوسُ فِي المَسجدِ إنتظاراً لِلصَّلَوة عبَادَهٌ مَا لَم يَحدث، قِيلَ يَا رَسول اللّه وَ مَا یَحدث؟ قَالَ: الاغتياب» (نشستن در مسجد و انتظار كشيدن براى رسيدن وقت نماز، عبادت است تا زمانى كه حدثى از انسان سر نزند. سؤال شد: حدث چيست؟ فرمود: غيبت) (کلینی، 1388ق، 2، 266).

4. محرومیت از بهشت

یکی از پیامدهای ناگوار غیبت، محرومیت از بهشت است.

پیامبر اعظم (صلی الله علیه وآله وسلم) در این رابطه می‌فرمایند:

«تحرمُ الجَنّةُ عَلی ثَلاثة: عَلی النَّمامِ، وَ عَلی المُغتَابِ، وَ عَلَی مدمِن الخمر» (بهشت بر سه نفر حرام است: سخن‌چین،کسی که غیبت می‌کند و کسی که دائم‌الخمر ‌باشد) (الحرالعاملی، 1414ق، 12، 281).

«و أوحَی الله عَزوَجَل إلی مُوسَی بنِ عِمران إن المُغتَاب إذَا تَابَ فَهُوَ آخر مَن یَدخُلُ الجَنَة وَ إن لَم یَتُب فَهُوَ أوَل مَن یَدخُلُ النَار» (خداوند به حضرت موسی وحی فرستاد که اگرغیبت‌کننده توبه نماید، آخرین کسی است که به بهشت وارد می‌شود و اگر توبه نکند اولین کسی خواهد بودکه داخل آتش می‌شود (الجبعی العاملی الشامی (الشهیدالثانی)، 288 و مجلسی، 1403ق، 72، 222).

5. غيبت‌كننده از ولايت خدا بيرون است‏:

غیبت در بُعد معنویش باعث می‌شودکه به رشته دوستی میان خالق و مخلوق، ضربه وارد شود. انسان وقتی تحت حکومت پروردگار باشد، همه اعمالش در محور خواسته‌های خدا قرار می‌گیرد و رنگ الهی می‌یابد؛ اما وقتی تحت حکومت و سرپرستی شیطان باشد، کارهایش رنگ شیطانی می‌گیرد و از اوج عظمت به حضیض ذلت سقوط می‌کند.

امام صادق (عليه‌السّلام) در این زمینه می‌فرمایند:

«مَنْ رَوَي عَلَي مُؤْمِنٍ رِوَايَةً يُرِيدُ بِهَا شَيْنَهُ وَهَدْمَ مُرُوءَتِهِ لِيَسْقُطَ مِنْ أَعْيُنِ النَّاسِ أَخْرَجَهُ اللَّهُ مِنْ وَلَايَتِهِ إِلَي وَلَايَةِ الشَّيْطَانِ فَلَا يَقْبَلُهُ الشَّيْطَان» (هر كس به منظور عيب‌جويى و ريختن آبروى مؤمنى سخنى عليه او بگويد تا او را از چشم مردم بيندازد، خداوند چنين كسى را از ولايت خودش بيرون مى‏كند و به سوى ولايت شيطان مى‏فرستد و شيطان او را نمى‏پذيرد» (الحرالعاملی، 1414ق، 12، 258، 16319).

6. دین انسان را از بین می‌برد

روایاتی در زمینه تأثیر غیبت بر از بین بردن دین انسان وجود داردکه به دو مورد از آن اشاره خواهد شد: پيامبر اكرم (صلّى اللّه عليه و آله و سلّم) می‌فرمایند:

«الغيبةُ وَ النََّميمَةُ يَحِتَََّان الايمانَ كَمَا يَعضدُ الرَّاعِى الشَّجرة» (همان‌گونه كه شبان، برگ درختان را مى‏ريزد، غيبت و سخن‌چينى نيز ايمان انسان را بى‌شاخ و برگ مى‏كند» (کلینی، 1388ق، 2، 357).

ب) آثار اجتماعی

1. ريختن آبرو و شكستن حرمت افراد

اسلام همان‌گونه که برای جان و مال انسان اهمیت و ارزش قائل شده و هر گونه تعرض نسبت به آن را حرام دانسته، آبرو و حیثیت او را نیز محترم شمرده است.

پیامبر اعظم (صلی الله علیه وآله وسلم) در این زمینه می‌فرمایند:

«إنَّ الله تَعالی حَرَّمَ مِن المُسلِم دَمه وَ مَاله وَ عِرضَه» (خداوند خون، مال و آبروی مسلمان را بر دیگران حرام کرده است» (الجرجانی، 1409ق، 7، 232 و الأنصاری القرطبی، 1405ق، 16، 332).

امام صادق (عليه‌السّلام) در این زمینه می‌فرمایند:

«لاتَغتَب فَتغتَب وَلاتَحفَر لاَخيكَ حُفَره فَتَقَعَ فيها، فانَّک کَمَا تُدین تُدان» (غيبت نكن كه مورد غيبت واقع مي‌شوي و براي برادرت گودالي نكن كه خود در آن خواهي افتاد، به راستی که هر جوری با دیگران معامله کنی به همان صورت با تو معامله شود) (مجلسی، 1403ق، 72، 247، 16 ).

2. ايجاد دشمني

از آنجا كه غيبت، آبروي مؤمني را مي‌ريزد، او را دشمن غيبت‌كننده مي‌كند. همچنين دوستان كسي كه از او غيبت‌ شده، به غيبت‌كننده به ديده دشمني مي‌نگرند؛ هر چند شاید ديدشان درباره كسي كه نقصش بيان شده است نيز عوض شود؛ پس غيبت كننده، هم خشم پروردگار و هم خشم بندگان او را برمي‌انگيزد.

امام علي(عليه السّلام) در این زمینه می‌فرمایند:

«إیَّاکَ وَ الغیبة، فَانَّهَا تمقتک إلی الله وَ النَّاسِ، وَ تَحبِطُ أجرکَ» (از غیبت بپرهیز، چون موجب می‌شود مورد خشم و دشمنی خدا و مردم قرار گیری و اجر و پاداشت نابود شود) (ری شهری، 3، 2328).

در حدیث قدسی آمده است:

«مَن تَرَکَ الغیبة ظَهَرَت محَبَّتُه فِی القُلُوبِ» (کسی که غیبت و بدگویی دیگران را ترک کند، محبتش در دلها آشکار می‌شود) (کتابچی).

3. از بین رفتن وحدت و انسجام

گناه غيبت، نه‌تنها موجب فساد در ايمان و اخلاق شخص و رسوايي او در دنيا و آخرت می‌شود، بلكه مفاسد اجتماعي و بشري را هم به دنبال دارد.

امام علي(عليه السّلام) در این زمینه می‌فرمایند:

«إیَّاکَ وَ الغیبة، فَانَّهَا تمقتک إلی الله وَ النَّاسِ، وَ تَحبِطُ أجرکَ» (از غیبت بپرهیز، چون موجب می‌شود مورد خشم و دشمنی خدا و مردم قرار گیری و اجر و پاداشت نابود شود) (ری شهری، 3، 2328).

4. تبليغ و گسترش زشتي‌ها

ازآنجا كه غيبت، بيان عيب و نقص شخص يا بازگفتن كار زشت او در غيابش او است، با اين رفتار، زشتي آن عمل ناپسند از بين مي‌رود، چنان كه اگر شنونده در مقابل غيبت‌كننده سكوت اختيار كند و واکنشی نشان ندهد باعث مي‌شود او در انجام اين كار، جسارت و جرئت بيشتري يابد و زشتي غيبت را درك نكند، همچنين زشتي و قبحي كه عمل بازگوشده پيش از غيبت، نزد شنونده داشته است، شكسته يا دست‌كم ضعيف مي‌شود.

امام صادق (عليه السّلام) مي‌فرمايند:

«هر كس درباره مؤمني آنچه كه با چشم ديده يا باگوش شنيده است باز گويد، از كساني است كه خداوند عزوجل درباره آنان مي‌فرمايد: «إنّ الذين يُحبُّونُ أن تَشَيَّعَ الفَاحِشَه فِى الَّذينَ آمنوا لَهُم عَذَابٌ أليمٌ» (یعنی همانا كساني كه دوست دارند زشتي‌ها در بين كساني كه ايمان آورده‌اند، منتشر شود، براي ايشان عذابي دردناك است (نور/19) (کلینی، 1388ق، 2، 266، 2).

یافته‌ها

در راه آموزش و سازندگي و براي پيشبرد برنامه‌ها و رسيدن به اهداف و مقاصد تربيت، معصومین (علیهم‌السلام) به بیان نکات تربیتی و اخلاقی در طی عمر شریفشان پرداخته‌اند؛ چنانچه اين نکات به طور صحيحی پياده و عملي شوند، آثار مفيدي بر اعمال و رفتار افراد خواهند داشت. از آنجا كه بدون پرهیز از این رذیله اخلاقى(غیبت) هرگز انسانِ در مسیر قرب الى الله، به جایى نمى‌رسد و جامعه انسانى روح صلاح و سعادت را نمى‌بیند، باید براى آن اهمیت فوق‌العاده‌ای قائل شد.

در رابطه با سؤال اول، غیبت در لغت به معنای «پشت سر کسی بدگویی کردن» یا «پشت سر کسی حرف زدن» است؛ و در اصطلاح: «غیبت آن است که انسان، مردم را متوجه عیوب شخصی بکند که او دوست ندارد این سخنان درباره‌اش زده شود و هدف گوینده آن باشد که به آن شخص اهانت کند و او را تحقیر نماید».

در صورت پرداختن انسان به این رذیله اخلاقی، اين آثار برآن مترتب مي‌شود: آثار فردی که عبارتنداز: حبط اعمال نیک، عدم قبولی عبادات، کاهش ارزش عبادت‌ها، محرومیت از بهشت، خروج از ولایت خدا و از بین رفتن دین انسان؛ و آثار اجتماعی که عبارتنداز: ریختن آبرو و شکستن حرمت افراد، ایجاد دشمنی، از بین رفتن وحدت و انسجام و تبلیغ و گسترش زشتی‌ها است که اینها نتیجه این تحقیق و پاسخ به مسئله اصلی است.

جمع‌بندی

زبان و قدرت تکلم، از جمله نعمت‌ها و موهبت‌های الهی است كه هر انسانی به طور فطری از آن بهره‌مند است؛ بزرگترین نعمتی که حتی تصور از دست دادن آن نیز برای انسان، سنگین و طاقت‌فرسا است. علی‌رغم اینکه سخن و گفتار از ارزش و جایگاه ویژه‌ای برخوردار است، اما اگر بجا و درست از آن استفاده نشود، ممکن است دستخوش آفات شده و در نتیجه، پیامدهای خطرناک و جبران‌ناپذیری را به بار آورد. از جمله آفاتی که از قدیم‌الایام انسان کم و بیش به آن گرفتار بوده، بیماری مهلک «غیبت» است؛ بیماری که علاوه بر پیامدهای فردی، پیامدهای اجتماعی را نیز به بار می‌آورد.

سخنان معصومین، از جايگاه بسيار مهمي برخوردار است و مي‌تواند در عبادات، اصلاح اخلاق فرد، خانواده و اجتماع، رشد علم و صنعت و تكامل در ابعاد مختلف زندگي، نقش معجزه‌آساي خود را به منصه ظهور رساند و سعادت دنيوي و اخروي را به ارمغان آورد. لذا توجه به سخنان گوهر بار معصومین (علیهم‌السلام) راهگشا و راهنمای همیشگی انسانها در مسیر قرب به خدا است.

منابع

قرآن كريم، ترجمه سیدمحمدرضا صفوی

  1. الانصاری القرطبی، عبدالله محمد بن احمد؛ الجامع لاحکام القرآن (تفسیر القرطبی)؛ بیروت: مؤسسة التاریخ العربی، 1405ق.
  2. الجبعی العاملی‌الشامی، زین‌الدین(الشهیدالثانی)؛ رسائل الشهید الثانی؛ قم: مکتبة بصیرتی.
  3. کشف‌الریبه عن احکام¬ الغیبه منشورات الإمام صاحب الزمان؛ عراق: کاظمیه، 1403ق.
  4. الجرجانی، عبدالله بن عدی؛ الکامل فی ضعفاء الرجال؛ بیروت: دارالفکر، الطبعة الثالثة، 1409ق.
  5. الحر العاملی، محمدبن حسن؛ وسائل الشیعة؛ مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، الطبعة الثانیة، 1414ق.
  6. الشیخ الصدوق؛ الأمالی؛ بیروت: مؤسسة البعثة، الطبعة الاولی، 1417ق.
  7. النجفی، محمد حسن؛ جواهر الکلام؛ دار الکتب الإسلامیة؛ الطبعة التاسعة، 1368.
  8. النوری الطبرسی، المحقق؛ مستدرک الوسائل؛ مؤسسة آل البیت(ع) لإحیاء التراث؛ الطبعة الثانیة، 1408ق.
  9. تمیمی آمدی، عبدالواحد و محقق خوانساری، جمال الدین محمد؛ شرح غررالحکم ودررالکلم؛ تهران: دانشگاه تهران، 1366.
  10. حقانی زنجانی، حسین؛ راه توبه ازغیبت وکفاره آن؛ فلسفه و کلام: درس‌هایی از مکتب اسلامی؛ سال بیست وپنجم، ش2، 1364.
  11. ری شهری، محمد؛ میزان الحکمه، دار الحدیث؛ الطبعة الاولی.
  12. زکی، عبدالله؛ غیبت و پیامدهای آن ازدیدگاه آیات و روایات؛ مجله علمی- فرهنگی فقه پژوهان، 1387.
  13. علی‌محمدی، کاظم؛ غیبت، انگیزه‌ها، پیامدها و درمان؛ به نقل از: www.tahzib-howzeh.com.
  14. عمید، حسن؛ فرهنگ عمید؛ تهران: مؤسسه انتشارات امیرکبیر، 1363.
  15. فیض کاشانی، ملّامحسن؛ محجة البیضاء؛ قم: نشراسلامی.
  16. کتابچی، سیداحمد؛ چهل حدیث قدسی (منسوب به امیرمؤمنان علی علیه السلام)؛ تهران: کتاب فروشی اسلامی.
  17. کلینی، محمدبن یعقوب؛ اصول کافی؛ تهران: دارالکتب الإسلامیة، 1388ق.
  18. مجلسی، محمدباقر؛ بحار الانوار؛ بیروت: مؤسسه الوفاء، 1403ق.
  19. منذری، زکی‌الدین؛ الترغیب والترهیب؛ بیروت: 1388ق.
  20. نراقی، محمدمهدی؛ جامع السعادات؛ بیروت: منشورات الأعلمی للمطبوعات.

این موضوعات را نیز بررسی کنید:

جدیدترین ها در این موضوع

رفتار و منش امام خمینی (ره) با دختران

رفتار و منش امام خمینی (ره) با دختران

در همۀ جوامع بشری، تربیت فرزندان، به ویژه فرزند دختر ارزش و اهمیت زیادی دارد. ارزش‌های اسلامی و زوایای زندگی ائمه معصومین علیهم‌السلام و بزرگان، جایگاه تربیتی پدر در قبال دختران مورد تأکید قرار گرفته است. از آنجا که دشمنان فرهنگ اسلامی به این امر واقف شده‌اند با تلاش‌های خود سعی بر بی‌ارزش نمودن جایگاه پدر داشته واز سویی با استحاله اعتقادی و فرهنگی دختران و زنان (به عنوان ارکان اصلی خانواده اسلامی) به اهداف شوم خود که نابودی اسلام است دست یابند.
تبیین و ضرورت‌شناسی مساله تعامل مؤثر پدری-دختری

تبیین و ضرورت‌شناسی مساله تعامل مؤثر پدری-دختری

در این نوشتار تلاش شده با تدقیق به اضلاع مسئله، یعنی خانواده، جایگاه پدری و دختری ضمن تبیین و ابهام زدایی از مساله‌ی «تعامل موثر پدری-دختری»، ضرورت آن بیش از پیش هویدا گردد.
فرصت و تهدید رابطه پدر-دختری

فرصت و تهدید رابطه پدر-دختری

در این نوشتار سعی شده است نقش پدر در خانواده به خصوص در رابطه پدری- دختری مورد تدقیق قرار گرفته و راهبردهای موثر عملی پیشنهاد گردد.
دختر در آینه تعامل با پدر

دختر در آینه تعامل با پدر

یهود از پیامبری حضرت موسی علیه‌السلام نشأت گرفت... کسی که چگونه دل کندن مادر از او در قرآن آمده است.. مسیحیت بعد از حضرت عیسی علیه‌السلام شکل گرفت که متولد شدن از مادری تنها بدون پدر، در قرآن کریم ذکر شده است.
رابطه پدر - دختری، پرهیز از تحمیل

رابطه پدر - دختری، پرهیز از تحمیل

با اینکه سعی کرده بودم، طوری که پدر دوست دارد لباس بپوشم، اما انگار جلب رضایتش غیر ممکن بود! من فقط سکوت کرده بودم و پدر پشت سر هم شروع کرد به سرزنش و پرخاش به من! تا اینکه به نزدیکی خانه رسیدیم.

پر بازدیدترین ها

راههای رسیدن به آرامش روانی از نگاه قرآن

راههای رسیدن به آرامش روانی از نگاه قرآن

قرآن کریم که بزرگترین معجزه پیامبراکرم(ص) است و تمام آنچه را که بشر برای هدایت نیاز داشته ودر آن آمده است، کاملترین نسخه برای آرامش روح است.
تعامل اعراب مسلمان و ایرانیان ʆ) نقش امام حسن(ع) و امام حسین(ع) در فتح ایران

تعامل اعراب مسلمان و ایرانیان (6) نقش امام حسن(ع) و امام حسین(ع) در فتح ایران

این نوشتار در نقد سلسله مقالاتی است که فتح ایران توسط اعراب مسلمان را یکی از مقاطع تلخ تاریخ معرفی نموده‌اند.
رساله حقوق امام سجاد(ع)

رساله حقوق امام سجاد(ع)

اشاره: برخی محققان میراث علمی امام سجاد(ع) را به سه بخش تقسیم کرده‌اند: روایات، ادعیه (به‌ویژه در صحیفه سجادیه)و رساله حقوق.
Powered by TayaCMS