خانه ای برای ارتقای تندرستی/ بخش نخست

باد پاییزی از پیچ و خم شاخه‌های درختان عبور می‌کند و نوید فصلی دیگر را در حیات طبیعت می‌دهد. این آهنگ زندگی است که هر بار با یک ساز می‌نوازد، گاه آهنگی شاد برگرفته از شور بهار و دیگر بار بر چنگ پاییز می‌زند. فصل‌ها می‌آیند و می‌روند و انسان فارغ از این فصل‌ها و رنگ‌ها، گاه چون بهار شاداب است و گاه چون تابستان گرم و پرحرارت. پاییز و زمستان نیز گاه در وجودش رخنه می‌کند، اما همیشه امید بهار هست.

باد پاییزی از پیچ و خم شاخه‌های درختان عبور می‌کند و این جا عده‌ای برای بهاری شدن، تازه شدن و تولدی دوباره، گرد هم آمده‌اند. خانه ارتقای تندرستی بهمن- کانون تولد دوباره بهمن، مرکزی است که عده‌ای از اهالی این شهر، از میان همین مردم، گرد هم آمده‌اند تا دستگیر و مددیار هم نوعان خود باشند. این جا خانه ارتقای تندرستی است که با یاری شهرداری منطقه 16 تهران، امکانی را برای تولدی دوباره به دور از اعتیاد فراهم کرده است.

مرور خاطرات

حضور در جمع کسانی که روزگاری را با اعتیاد زندگی، اما در نهایت آن را ترک کرده‌اند، مرور خاطرات تلخی است که پایانش شیرین و شنیدنی است. داستان‌هایی که گاه شبیه به یکدیگر می‌شود و در مواقعی تجربه‌ای کاملاً شخصی، اما پایان این داستان برای همه آنان، حیات دوباره یافتن از عمق نابودی و فناست. ‌

بلندی از آن یافت، کو پست شد

در نیستی کوفت تا هست شد

احمد به گفته خودش، از پنج سال و 13 روز پیش پاک است. سه سال است که سیگار راهم ترک کرده است و حالا در این چند سال از تجربه یک زندگی سالم لذت می‌برد. ‌

او 18 سال با موادمخدر زندگی و انواع آن را امتحان کرده بود. به قول خودش در آن سال‌های تلخ، در آن روزهای دور، روزگارش در دو اصل خلاصه می‌شد: «مصرف کن، زندگی کن؛ زندگی کن، مصرف کن.»‌

‌ او نیز چون بسیاری از افراد معتاد، مصرف مواد را به صورت تفننی آغاز کرد و از همان شروع با خودش گفته بود، من که معتاد نمی‌شوم، اما این بازی 18 سال طول کشید تا آن جا که او همه چیز خود را بابت آن چه در آغاز تفنن می‌پنداشت، از دست داد.

خودش می‌گوید: بارها تصمیم گرفتم که سراغ مواد نروم، اما نتوانستم. آن اوایل خانواده‌ام فکر می‌کردند، اگر ازدواج کنم با پایبند شدنم به خانواده، از مواد دست می‌کشم، اما نشد. حتی برای مدتی شهر محل سکونتم را تغییر دادم، اما باز هم به سراغ مواد رفتم.

احمد معتقد است: وقتی کسی در حال غرق شدن است، باید دستش را بلند کند و کمک بخواهد تا کسی هم پیدا شود و به او یاری برساند. هیچ کس نمی‌تواند کسی را به انجام دادن یا ندادن یک کار مجبور کند. اعتیاد بیماری لج و لجبازی است و فرد خودش باید برای بهبودی‌اش تصمیم بگیرد.‌

وی می‌افزاید: خیلی‌ها خواستند که به من کمک کنند، اما نشد، چون خودم نمی‌خواستم، اما وقتی خودم اراده کردم به کمک این مرکز توانستم از دام اعتیاد نجات پیدا کنم.‌

موفقیت احمد برای ترک اعتیاد ناشی از یک اصل مهم در خانه ارتقای تندرستی بهمن است و آن این که قرار نیست، این جا کسی را برای ترک مواد مجبور کرد. فقط نشانی بهبـــودی داده می‌شود، تصمیــــم با خود فرد است که آیا می‌خواهـــد به آن نشانی برود یا نه.

داستان رضا تلخ‌تر است. چون او اعتیاد را از نوجوانی آغاز کرده و 37 سال با آن درگیر بوده است. رضا وقتی شش سال پیش به خانه ارتقای تندرستی آمد، یک معتاد کارتن خواب بود که نه لباس مناسبی بر تن داشت و نه سرپناهی، غذای گرم هم برایش تبدیل به رویا شده بود.

او در مسیر اعتیاد تجربه‌های بسیاری داشته است، نوجوان بود که عکسش را در روزنامه‌ها چاپ کردند: «نوجوان 14 ساله به دلیل مبادرت به خرید و فروش مواد مخدر، دستگیر و به مراجع ذی‌صلاح تحویل داده شد»، اما رضا در طول سال‌ها اصلاح نشد و دست به کارهای خلاف زیادی زد، اما وقتی به این جا آمد از گذشته خود خسته بود. ‌

خودش می‌گوید: وقتی به خانه ارتقای تندرستی بهمن آمدم، محبت دیدم. این‌جا افرادی هستند که دل‌شان با زبان‌شان یکی است. پیش از آن تجربه‌های زیادی داشتم، در طول سال‌ها زندانی‌ام کردند، شلاق زدند، تنبیه کردند، تهدید کردند، اما اصلاح نشدم. اما در این‌جا حرف حساب کمکم کرد تا ترک کنم. شش ماه است که بهبود یافته‌ام، یعنی هوشیارم و زندگی می‌کنم.

احمد تاکید می‌کند: خودم خواستم مواد مصرف نکنم، خودم خواستم اسفند دود نکنم و زندان نروم، بنابراین تا وقتی کسی خودش نخواهد، مواد را کنار بگذارد، هیچ کس نمی‌تواند کمکش کند.

اما «حسین.م» در عین حال که خانواده و محیط را در گرایش یک فرد به اعتیاد موثر می‌داند، می‌گوید: بسیار دیده‌ایم که در یک خانواده، یک تربیت و یک محیط افراد بزرگ می‌شوند، اما از بین پنج بچه یکی شرور می‌شود. مثلا خود من از دوران بچگی آرام نبودم، معلمانم از دستم عاصی بودند، بچه‌های دیگر را آزار می‌دادم و بسیار بی پروا بودم، اما همه برادران و خواهرانم آرام بودند و بعدها در عرصه‌های گوناگون موفق شدند.

او می‌افزاید: اما در عین حال بچه‌ها از پدر و مادر خود تقلید می‌کنند، پسربچه‌ها مقلد پدر و دخترها مقلد مادر هستند. بچه تا 5 سالگی وقتی شاهد سیگار کشیدن پدر است، لوله خودکار را به دهان می‌گذارد و ادای او را در می‌آورد. 10 ساله که می‌شود، حس کنجکاوی اش بیشتر می‌شود، به همین دلیل به صورت پنهانی یک نخ سیگار از پاکت پدر کش می‌رود و امتحان می‌کند، اما وقتی بزرگ‌تر می‌شود، دیگر سیگاری شده است که خود مقدمه بسیاری دردسرها مثل اعتیاد است.

«حسین.م» درباره تجربه خودش در ارتباط با اعتیاد و ترک آن می‌گوید: پیش از آشنایی با این مرکز شاید بیش از 50 بار اقدام به ترک کردم، اما یک ماه بیشتر دوام نمی‌آوردم. تجربه به من ثابت کرده است که فرد معتاد به تنهایی محکوم به فناست. چرا که به دلیل عملکرد خودش، خانواده و جامعه نمی‌تواند به او اعتماد کند، اما وقتی به خانه ارتقای تندرستی بهمن وارد می‌شوی، تحقیر نمی‌شوی، این جا فرصتی است برای حرف زدن، چرا که می‌دانی کسانی هستند که به حرف تو گوش می‌دهند، شرایط تو را درک می‌کنند و همدردند. تاثیر حرف زدن و همدردی کردن این جا به خوبی آشکار می‌شود. با همین روش خود من تا به حال به بسیاری از افراد کمک کرده‌ام تا موفق به ترک نیکوتین شده‌اند.

از بستری تا مداوا

خانه ارتقای تندرستی بهمن واقع در محدوده منطقه 16 شهرداری تهران با حمایت شهرداری این منطقه، در سال 1383 تاسیس شد و تا به امروز حدود 7هزار نفر در آن پذیرش شده‌اند. براساس آمارهای این مرکز در بین 43 درصد از بیماران مراجعه کننده، ترک مواد مانایی داشته است، اما متاسفانه از سال 1389 آمار مانایی به شدت کاهش یافته است.‌

‌«مسعود .س»، مدیر اجرایی خانه ارتقای تندرستی بهمن در این باره می‌گوید: مهم‌ترین دلیل این اتفاق، ازدیاد مراکز نگهداری افراد معتاد است که بدون در نظر گرفتن روش‌های درست، اقدام به پذیرش می‌کنند و تقریبا کارکرد خوابگاه را برای افراد معتاد دارند و برای بهبود آنان از روش‌های خاص، به روز و کارآمد استفاده نمی‌کنند. بیماران بعد از ترخیص از این مراکز به دلیل سرخوردگی نه تنها برای ترک مواد مصمم نمی‌شوند، بلکه دچار خشمی فرو خورده نسبت به جامعه، خانواده و مراکز ترک اعتیاد می‌شوند و اعتماد خود به آن‌ها را از دست می‌دهند.

وی درباره معیارهای پذیرش بیماران در این مرکز توضیح می‌دهد: در طول سال‌هایی که کانون‌های تولد دوباره معدود بود، بیماران پس از مراجعه باید مراحل خاصی را طی می‌کردند، مثلا این که روز اول باید با علائم خماری مراجعه می‌کردند و یک تیم، شامل پنج نفر درباره گزینش او تصمیم می‌گرفتند، مهم‌ترین موضوع نیز آن بود که آیا بیمار تمایل به ترک دارد یا خیر، در صورت تمایل، فرد معتاد بستری می‌شد، ولی امروزه نوع مواد با گذشته بسیار متفاوت است، ویژگی‌های مواد محرک با مورفین کاملاً متفاوت است و گزینش افراد در ارتباط با آن دشوار شده است، چون علائم اعتیاد به مواد مخدر صنعتی با سنتی کاملا متفاوت است.

وی درباره مراحل ترک اعتیاد در خانه ارتقای تندرستی می‌گوید: شش هدف یا مرحله وجود دارد که باید با بیماران تمرین شود. مراحل جسمی، ذهنیت، شخصیت، معنویت، رفتارهای معتاد و آشنایی با انجمن 12 قدمی‌ها.

«مسعود.س» درباره طول مدت زمان درمان می‌گوید: این آموزش‌ها در ارتباط با مورفین 28 روز طول می‌کشد، اما برای مواد محرک، زمان بیشتری حدود 6 ماه زمان نیاز است.

مدیر اجرایی خانه ارتقای تندرستی بهمن درباره هزینه‌های بستری و درمان بیماران در مدت تعیین شده می‌گوید: هر هفته 15 بیمار در این مرکز بستری می‌شود. از این تعداد معمولا تا 3 نفر، شامل افراد بی‌بضاعت به صورت رایگان بستری می‌شوند. اما از افرادی که حداقل امکان پرداخت هزینه اولیه را دارند،80 هزار تومان دریافت می‌شود که شامل هزینه‌های جاری است و 40 هزار تومان هم بابت پزشک دریافت می‌شود، این در حالی است که هزینه نگهداری هر بیمار برای ترک در هرماه، حداقل 200 هزار تومان است.

وی درباره تاثیر هدفمندی یارانه‌ها بر هزینه‌های مرکز توضیح می‌دهد: در واقع بعد از هدفمند شدن یارانه‌ها، هزینه‌های این مرکز بسیار افزایش یافته است، به‌طوری که هنوز مبلغ یک و نیم میلیون تومان بهای گاز پرداخت نشده است، در حالی که هیچ حمایتی از این مرکز از سوی ارگان‌های مسئول نمی‌شود.

طرح اول خانواده

با تغییر الگوی مصرف از مواد سنتی به صنعتی و شیوع مواد محرک به ویژه شیشه در جامعه به نظر می‌رسد که طرح‌های موجود دیگر کارایی لازم را ندارند.

با توجه به ماهیت مواد محرک با بروز پدیده‌ای به نام «جنون ناشی از مصرف شیشه» مواجه هستیم که متاسفانه به سرعت در حال شیوع است. به طوری که در چند سال آینده، جامعه با خیل افرادی روبرو خواهد شد که به عنوان «مجنونان سیار» اقدامات ناشی از این جنون را به درون اجتماع خواهند برد. «طرح اول خانواده» عنوان طرحی است که این روزها از سوی شعب جمعیت خیریه تولد دوباره و هم چنین در خانه ارتقای تندرستی در حال اجراست.

فروهر تشویقی ـ بنیانگذار جمعیت خیریه تولد دوباره در این باره توضیح می‌دهد: در طول چند سال خدمت در جمعیت خیریه تولد دوباره و با برگزاری جلسات کارگاه‌های مهارت‌های زندگی ویژه خانواده‌های آسیب دیده از اعتیاد، پدیده‌ای مشاهده شد که حضور همسران یا والدین افراد مصرف کننده در این کارگاه‌ها قبل از ورود افراد مصرف کننده به حوزه درمان، از اهمیت و اثرگذاری بسیار برخوردار است. به‌طوری که بعد از مدتی نه تنها آرامش نسبی در وجود این افراد پیدا می‌شود، بلکه زمینه ورود مصرف‌کنندگان این خانواده‌ها به حوزه درمان نیز تسریع می‌شود.

وی می‌افزاید: این تجربه مشترک بسیاری از فعالان حوزه ترک اعتیاد به ویژه در کانون‌های تولد دوباره است. پژوهش‌های آماری جمعیت تولد دوباره در سال 1387 نیز رابطه معناداری را بین شرکت خانواده‌ها در جلسات بهبودی از یک طرف و مانایی بیشتر مصرف کنندگان این خانواده‌ها در حوزه درمان از طرفی دیگر اثبات کرده است. مجموعه این مشاهدات میدانی و تحقیقات آماری زمینه شکل‌گیری طرحی با عنوان «اول خانواده» را ایجاد کرده است.‌

فروهی تشویقی، درباره روش‌های مرسوم در ترک اعتیاد توضیح می‌دهد: بررسی طرح‌های موجود در کشور از گذشته تاکنون این نکته را تایید می‌کند که تمامی آنها اگرچه تفاوت‌های اساسی با هم دارند، ولی در یک نقطه مشترک هستند و آن این که ابتدا درمان را از فرد مصرف کننده شروع می‌کنند.

در این نگاه فرد مصرف کننده یا با تمایل یا به اجبار وارد حوزه درمان می‌شود، سپس آموزش‌هایی نه چندان کافی به خانواده‌ها ارائه و در نهایت به گروه‌های همتا ارجاع داده می‌شود.

اجرای این طرح‌ها اگرچه نتایج مفیدی در برداشت، اما رضایت کافی را ایجاد نکرد، به ویژه این که برخی از آنها فاقد دیدگاه اعتیاد به عنوان «بیماری خانوادگی» بودند.‌

بنیانگذار جمعیت خیریه تولد دوباره ادامه می‌دهد: در این طرح‌ها اگر فرد مصرف‌کننده به هر دلیلی وارد درمان نمی‌شد، پیش‌بینی نشده بود که چه رویکردی باید داشت و چه باید کرد.

در واقع در طرح اول خانواده، دیگر منتظر ورود فرد مصرف کننده به حوزه درمان نمی‌شویم، بلکه با نگرش اعتیاد به عنوان بیماری خانوادگی و اعتقاد به این که کل افراد خانواده باید درمان شوند، ابتدا خانواده را به وسیله اطلاع‌رسانی وارد حوزه درمان می‌کنیم و سپس از راه تاثیرگذاری بر خانواده‌ها و تغییر باورها و رفتارهای آنان، بر مصرف‌کنندگان اثر می‌گذاریم، در واقع نوعی مداخله را آغاز می‌کنیم که با فرهنگ و سنت‌های ایرانی و مذهبی هماهنگی دارد.

در شماره بعدی این گزارش با جزئیات «طرح اول خانواده» و سایر فعالیت‌هایی که برای درمان معتادان در خانه ارتقای تندرستی انجام می‌شود، بیشتر آشنا خواهیم شد.