آسیب شناسی اختلاف از منظر قرآن

اختلاف، قرآن، جامعه، اسلام

محمدرضا تفرشی

مهم‌ترین عاملی که در بین جامعه مسلمین موجب شکست و تضعیف مؤمنان می‌‌شود، اختلاف است. برعکس اتحاد و انسجام و برکتهایی که از آنها نصیب افراد جامعه اسلامی و امت اسلامی می‌‌شود، اختلاف موجب ضعف مؤمنان، قدرت یافتن فرومایگان، جنگ و خونریزی و هدر رفتن سرمایه‌ها و فروپاشی هیمنه مؤمنان می‌‌شود.

در این مقاله سعی شده است که به علل و عوامل اختلاف و آثار زیانبار آن پرداخته شود.

اتحاد در اصطلاح سیاسی به معنای یگانه شدن دو یا چند کشور و پذیرش نظام سیاسی، نظامی و اقتصادی واحد است که در پی آن به همه آن‌ها یک امت و یا کشور اطلاق می‌‌شود. (المعجم الوسیط، ج 1 ص 1017 و نیز دائره المعارف بستانی ج 2 ص 440) مفهوم فدرال و فدراسیون در ادبیات کشورهای غربی معنای نوعی از اتحاد میان شهروندان چند واحد سیاسی از ایالت و یا کشور است که در آن برخی از اختیارات به مرکز واگذار می‌‌شود تا مدیریت کلان اتحادیه را به عهده گیرد.

کشور فدرال آلمان و آمریکا و روسیه نوعی از اتحاد ایالتی درون واحد جغرافیایی خاص و اتحادیه اروپا از نمونه‌های بارز این گونه اتحاد سیاسی میان کشورها در واحد جغرافیایی بزرگ تر است. (نگاه کنید به دانش نامه سیاسی، داریوش آشوری، اصطلاحات اتحادیه و فدراسیون)

در همه کاربردهای اتحاد می‌‌توان صبغه‌ای از مسایل سیاسی و اجتماعی را یافت. اگر امت هم عقیده و هم رایی با یک دیگر متحد شوند، نمی‌توان ابعاد و آثار سیاسی و اجتماعی پدیده اتحاد امت را نادیده گرفت و تنها به آثار فلسفی و یا حقوقی و اخلاقی آن اشاره کرد. از این روست که سخن گفتن از اتحاد و یا اختلاف ارتباط تنگاتنگی به مسایل سیاسی و اجتماعی پیدا می‌‌کند.

در آیات بسیاری از قرآن به مسئله اتحاد از دیدگاه اجتماعی آن نگریسته و بر اهمیت آن میان جهانیان، ادیان، مسلمانان و نهاد خانواده تاکید شده است. در این آیات پدیده اتحاد به عنوان امتنان الهی دانسته شده و پیوند میان دل‌های مومنان را نوعی تصرف الهی برشمرده است. در نگرش قرآنی ایجاد و حفظ چنین یگانگی و هم دلیلی و همرایی در میان مومنان، به علت ارسال پیامبران و عمل به شرایع دانسته شده و از امت خواسته شده تا با تمسک به دین و آموزه‌های قرآن و روش و سنت پیامبر(ص) اتحاد و انسجام خود را حفظ و تحکیم کنند. (بقره آیه 213 و نیز آل عمران آیه 103 و نیز آل عمران آیه 46 و انعام آیه 153)

در آیه 153 سوره انعام آمده است: و ان هذا صراطی مستقیما فاتبعوه و لاتتبعوا السبل فتفرق بکم عن سبیله؛ و این (دین اسلام) راه مستقیم و راست من است؛ پس از آن پیروی کنید و از راه‌های دیگر پیروی نکنید تا از راه خدا متفرق شوید.

تفرقه و اختلاف امری است که در این آیه به آن توجه شده است و آسیب‌های عدم اتحاد و اختلاف روشن و تبیین گردیده است. آسیب هایی که نه تنها در دنیا و شیوه زیست و بهره‌مندی از دنیا پدیدار خواهد شد بلکه برآیند آن به آخرت نیز کشیده و انسان از آثار سوء آن در امان نخواهند ماند.

انواع اختلافات بشری

قرآن اختلافات بشری را در چند دسته بیان می‌‌کند و عامل هر یک را نیز بیان داشته و راهکارهای برون رفت از آن را نیز بیان می‌‌دارد. از جمله انواع و اقسامی که قرآن بیان می‌‌دارد می‌‌توان به اختلافات عقیدتی و اجتماعی اشاره کرد که از مهم‌ترین و موثرترین اقسام اختلاف می‌‌باشد.

از منظر قرآن، ریشه اختلاف در انسان به مساله استخدام‌گری انسان باز می‌‌گردد. قرآن در این باره به گرایش ذاتی بشر به مساله استخدام توجه داده و می‌‌فرماید: و رفعنا بعضهم فوق بعض درجات لیتخذ بعضهم بعضا سخریا، و ما برخی از مردمان را بر برخی دیگر به درجاتی برتری دادیم تا برخی از ایشان برخی دیگر را به تسخیر خود درآورند. (زخرف آیه 23) تسخیر و استخدام دیگری در این آیه به عنوان عامل طبیعی در نهاد و سرشت بشر یاد شده است. همین مساله می‌‌تواند عامل و ریشه اصلی بسیاری از اختلافات و پدیداری تضاد منافع گردد. علامه طباطبایی در کتاب شریف المیزان با استناد به آیات چندی از قرآن بر این نگره پافشاری می‌‌کند که اصل در انسان استخدام گری و تسخیر دیگری است و ریشه اجتماعات را باید در مساله استخدام گری انسان جست. به این معنا که استخدام گری انسان موجب شد تا انسان به سوی جامعه گرایش یابد و جامعه طلبی و جامعه پذیری به عنوان یک عارض انسانی نمود پیدا کند. بنابراین انسان نه تنها مدنی بالطبع یعنی بالذات نیست، بلکه مدنی بودن وی امری عارضی و در پی امر ذاتی دیگری به نام استخدام گری انسان است. (نگاه کنید: المیزان، عربی، ج2 ص 117 که به طور کامل به این بحث پرداخته است و نیز همان جلد صص 70 و 116 و 132 و 388 و نیز ج3 ص 170 و ج4ص 125 و نیز ج7 ص 276) بی گمان نگرش‌های گوناگون در تفسیر هستی، آفریننده آن، اسما و صفات پروردگار و فرجام کار جهان و سرانجام بشر از مهم ترین عوامل تفرقه و جدایی گروه‌های انسانی پس از مساله استخدام مطرح بوده است. چنان که اختلاف دینی میان ادیان نیز یکی دیگر از موارد اختلاف عقیدتی است. همه ادیان آسمانی بر اصل پرستش خداوند در جایگاه یگانه آفریننده هستی و مدبر آن اتفاق نظر دارند. آن چه بیش تر میان ایشان تفرقه می‌‌افکند نوع اعتقاد به رسالت پیامبران است. البته ستم و طغیان و نیز سودخواهی و منفعت طلبی از عوامل دیگری است که موجبات جدایی را فراهم آورده است. قرآن از عالمان یهودی یاد می‌‌کند که دین فروشان هستند و به خاطر مادیات دنیوی حقایق را کتمان می‌‌کنند و موجبات تفرقه و اختلاف میان بشر می‌‌شوند.

گاه ریشه اختلافات میان ادیان و مذاهب شبهات نوپدیدی است که در طول زمان پدیدار می‌‌شود. چنان که مساله تثلیث و حلول الهی در عیسی(ع) و مانند آن ریشه در این مسئله دارد. (ملل و نحل شهرستانی ج1 ص 209)

قرآن با توجه به این که ریشه بسیاری از اختلافات مذهبی و فرقه‌ای میان امت واحد، گرایش‌ها و تفسیرهای فرقه ای است، از مسلمانان خواسته است تا به قرآن (اسلام، پیغمبر) اعتصام و تمسک جسته و از تفرقه پرهیز کنند: «واعتصموا بحبل الله جمیعا و لاتفرقوا». (آل عمران آیه 103) این دعوت الهی نشان می‌‌دهد که قرآن کریم، ظهور چنین پراکندگی و تفرقه‌ای را پیش بینی کرده و به سبب خطرآفرینی آن، به شدت درباره آن هشدار داده است. علامه طباطبایی معتقد است که تاکید قرآن بر اتحاد و پرهیز از اختلاف به سبب پیش بینی وقوع اختلاف در میان امت اسلامی است، چنان که شیوه قرآن در مواردی از این دست، همین است. (المیزان ج3 ص 374)

گذشته از انواع اختلافات دینی و عقیدتی که از نگاه قرآن، امری نکوهیده تلقی می‌‌شود، قرآن تفاوت شریعت‌ها و قوانین هر یک از ادیان را به خدا نسبت داده است. (مائده آیه 84) زیرا شرایع مختلف با توجه به مقتضیات هر عصر و دوره‌ای آمده است؛ از این رو لازم و ضروری بود تا تعالی تدریجی بشر و همگام با گذر زمان و متناسب با هر عصر و سطح نیازهای مردم همان دوران، شرایعی آورده شود. این شرایع با آمدن شرایع دیگر کامل و برخی از احکام آن نسخ می‌‌شد و قوانین جدیدی جای آن را می‌‌گرفت. این گونه بود تا انسان به کمال لایق خود رسید و توانست بار مسئولیت جدید خود را به دوش کشد و شریعت اسلام به عنوان دین کامل و آخرین شریعت و قوانین آسمانی همه شرایع پیشین را نسخ و از دور خارج ساخت. (مائده آیه 3 و احزاب آیه40)

عوامل اختلافات اجتماعی

اختلافات اجتماعی چنان که علامه طباطبایی تبیین و تحلیل می‌‌کند به جهت خصلت ذاتی استخدام گری بشر و تضاد منافع پدید می‌‌آید؛ زیرا زندگی گروهی هر چند فوایدی هم چون تلاش متقابل برای رفع نیازمندی‌ها دارد، مشکلاتی نیز در پی خواهد داشت که تنازعات و مرافعات از جمله آن هاست. در تحلیل قرآنی، ضرورت وجود قوانین و شریعت و ارسال پیامبران و قوانین آسمانی بر همین اساس تبیین می‌‌شود. (کشف المراد ص469) این گونه است که اجتماع ساده ای که در آغاز حضور بشر بر زمین برای استخدام گری و بهره مندی از فواید اجتماع پدیدار شد، به جهت تضاد منافع به حدی از بحران و انفجار رسید که غیرقابل کنترل و مهار بود. کشتار و قتل و غارت در میان آنان شیوع یافت و هرکس می‌‌کوشید تا دیگری را به بردگی گیرد و از منافع وجودی او بهره مند گردد و یا تولیدات و دسترنج وی را به غارت ببرد. از این روست که پیامبران با قوانین آسمانی برای مهار این بحران فرو فرستاده شدند تا داوری کنند و قوانین مهارکننده را به اجرا درآورند و در میان مردمان حکومت کنند. (نگاه کنید به تفسیر نمونه ج2 ص59 و تفسیر راهنما ج2 ص95 و نیز المیزان ج2 ص130)

بسیاری از قوانین و آموزه‌های دستوری اسلام را می‌‌توان در حوزه قوانین قضایی و احکام مرافعات و حل نزاعات و تنظیم امور اجتماعی دانست. این قوانین برای رفع دسته ای از اختلافات اجتماعی فرو فرستاده شده‌اند تا ضمن تنظیم روابط اجتماعی مردم با دستورهای اخلاقی و حقوقی و کیفری و جزایی مرافعات را کاهش داده و میان امت و اجتماعات الفت و اتحاد برقرار سازند. (بقره آیه 213 و نیز ص آیه 62) از این روست که گفته می‌‌شود که فلسفه توسعه رسالت و نصب جانشین برای پیامبران و پیامبر اسلام نیز حکومت، مدیریت و داوری و قضاوت در میان مردم و رفع مشاجرات و تنظیم امور اجتماعی درون امتی و بیرون امتی است. (مکاسب، شیخ مرتضی انصاری ص153)

ریشه‌های اختلافات بشری

در تحلیل قرآنی به نظر می‌‌رسد که تفرقه و اختلاف معلول زندگی اجتماعی بشر است. قرآن درتحلیل مساله اختلاف درمیان مردمان می‌‌فرماید: «کان الناس امه واحده فبعث الله النبیین مبشرین ومنذرین و انزل معهم الکتاب بالحق لیحکم بین الناس فیما اختلفوا فیه.» (بقره آیه 213)

دراین آیه بیان شده است که مردمان امت واحد و یگانه‌ای بودند. پرسش این است که پس این اختلافات از کجا پـدید آمده و نقش پیامبران و آموزه‌های آسمانی دراین میان چیست؟ آیا منشا اختلاف درمیان امت واحد پیشین، آمدن پیامبران و آموزه‌های آسمانی بوده است؟

قرآن به همه این پرسش‌ها پاسخ می‌‌دهد. از آیه یاده شده می‌‌توان استنباط کرد که امت واحد در زمانی که اجتماع را تشکیل دادند به جهت تنازع و اختلاف درمنافع و تضاد درمصالح با یک دیگر درگیر شده و اختلاف کردند. از این رو نیازمند کسی بودند تا در میان ایشان به حق داوری کند و برای تنظیم روابط انسانی درست، کتاب و قوانین را تدوین نماید تا بر پایه و اساس آن حرکت کرده و روابط اجتماعی خود را سامان داده و از اختلافات و تنازع و درگیری پرهیز کنند. این گونه است که پیامبران به عنوان داورانی حقگو و بیان کنندگان قوانین تنظیم کننده روابط درست اجتماعی مبعوث و برانگیخته می‌‌شوند.

بنابراین تحلیل قرآنی ریشه اختلافات را می‌‌بایست در اجتماع بشری جست. از آن جایی که انسان مستخدم بالذات است و می‌‌کوشد تا دیگری را برای اهداف و منافع خود به کارگیرد، مجبور می‌‌شود تا اجتماع را برپا دارد تا از این طریق بتواند منافع خود را تامین و دیگران را به استخدام و به تعبیر قرآنی سخریه و مسخر خود گرداند. دراین میان هر کسی می‌‌کوشد تا بر دیگری تسلط یافته و از منافع دیگری بهره برده و وی را به استخدام خود در آورد. این گونه می‌‌شود که تنازع و تضاد منافع پـدید می‌‌آید. برخی حاضر نمی‌شوند تا به استخدام دیگری در آیند و یا منافع خود را دراختیار دیگری قرار دهند و یا می‌‌خواهند خود از منافع بیشتری بهره‌مند گردند. از این روست که طبیعت استخدام گری که موجب پدیداری اجتماعات شده است خود موجب تنازع و اختلاف و درگیر می‌‌شود و انسان‌ها هم رای و هم عقیده را به جان هم می‌‌اندازد. به این معنا که انسان در یک اصل با هم هم رای و هم عقیده بوده‌اند و آن مساله استخدام دیگری و بهره گیری از منافع این استخدام است. این همان چیزی است که قرآن از آن به امت واحد تعبیر می‌‌کند؛ زیرا امت در زبان عربی به گروه و جماعت همرایی و هم عقیده گفته می‌‌شود که در راستای هدف واحد و یگانه ای گرد هم جمع شده‌اند. بنابراین امت واحد نخستین که در تاریخ بشری پدیدار شده است همان اجتماعی است که برای استخدام و بهره مندی از منافع اجتماع ایجاد شده است. در این تعبیر قرآن نمی‌خواهد بیان کند که پیش از آمدن پیامبران، امت به مفهوم انسان‌های هم عقیده و دین و مذهب به معنا و مفهوم امروزی آن مراد بوده است. بلکه معنای لغوی آن مراد است که همان هم عقیده و هم روش بودن در به کارگیری از یکدیگر و استخدام یعنی اجتماع اولی می‌‌باشد. به سخن دیگر معنای امت در این آیه همان اجتماع است.

از اینجاست که می‌‌توان گفت در نظر قرآن، استخدام ریشه و منشا اجتماع یعنی امت و نیز منشا و سرچشمه اختلاف بوده است. از این رو خداوند برای بقا و پایداری اجتماع و جوامع ابتدایی لازم دید تا پیامبران را با قوانین (کتاب) به میان مردم بفرستد تا در میان ایشان به قانون حق داوری و قضاوت کنند و جامعه را با قانون و برپایه آن، مدیریت و داوری و حکومت کنند.

البته قرآن برای اختلافات بشری ریشه‌های دیگری را نیز ذکر می‌‌کند که می‌‌توان به جهل و نادانی به حقایق (بقره آیه 113)، تعصبات جاهلی (بقره آیه 170 و نیز نگاه کنید به المیزان ج5 ص 178 که به مسئله اختلاف میان اوس و خزرج از انصار مدینه پرداخته است). دنیاخواهی (آل عمران آیه91 و بقره آیه 213)، رذایل اخلاقی جامعه مانند خودخواهی‌ها و تحقیر دیگران (بقره آیه113) تفسیر نادرست از آیات و تمسک به متشابهات به جای محکمات و سوءبرداشت‌ها (آل عمران آیه7) و پیروی از شیطان و همراهی او درعمل به رذایل اخلاقی و هواهای نفسانی چون شرابخواری و قماربازی و مانند آن (مائده آیه 19 و یوسف آیه 100) اشاره کرد. این امور در تحلیل قرآنی عواملی است که موجبات تفرقه میان امت را فراهم می‌‌آورد و به جای بهره مندی از اتحاد و آثار نیکوی آن به دامن اختلاف می‌‌کشاند و نتایج زیانباری را نصیب جامعه می‌‌گرداند.

آثار زیانبار اختلاف و تفرقه

قرآن برای اختلاف و تفرقه آثار زیانباری را یاد می‌‌کند. از مردم می‌‌خواهد که به جهت همین آثار و رهایی از پیامدهای زشت و زیانبار آن دست از تفرقه بردارند و به اتحاد و همبستگی و انسجام روی آورند. از جمله آثاری که قرآن برای اختلاف و تفرقه بیان می‌‌کند: 1- ذلت مومنان و سیطره ستم گران بر آنان است. قرآن با بیان داستان قوم موسی(ع) به انگیزه و سیاست‌های فرعونی در ایجاد تفرقه و اختلاف میان قوم اشاره درباره شیوه چگونگی سیطره ذلت آفرین فرعونی بیان می‌‌کند: ان فرعون علافی الارض و جعل اهلها شیعا یستضعف طائفه منهم... یذبح ابنائهم و یستحیی نساءهم؛ فرعون در زمین علو و برتری جست و اهل زمین را به گروه‌ها و دسته‌های چندی تقسیم کرد تا گروهی از ایشان را ضعیف و ناتوان قرار دهد و به قتل و کشتار برخی اقدام کند و زنانشان را به بی حیایی کشد و آنان را برای مقاصد نفسانی و شوم، زنده نگه دارد. (قصص آیه 4)

2- قدرت یافتن فرومایگان

از دیگر آثاری که قرآن برای اختلاف بیان می‌‌کند سیطره و قدرت یافتن فرومایگان است؛ زیرا با اختلاف فرهیختگان و نخبگان قوم تضعیف و یا کشته می‌‌شوند و زمینه برای قدرت یافتن فرومایگان فراهم می‌‌آید. برخی تعبیر قرآنی، برانگیختن عذاب از زیر پای مردم که در آیه 56 سوره انعام آمده است به معنای قدرت یافتن فرومایگان و کسانی دانسته اند که در طبقات زیرین اجتماعی می‌‌زیستند و از هرگونه اخلاق انسانی و رفتار پسندیده عاری بوده‌اند. (المیزان ج 7 ص 136)

3- جنگ و خونریزی بر اثر تفرقه و اختلاف از دیگر پیامدهای شوم و زیانباری است که قرآن به آن اشاره می‌‌کند. قرآن هشدار می‌‌دهد که در پی اختلاف اگر جنگی بر افروخته شود تنها دامن فتنه جویان را نمی گیرد بلکه همه از این آتش زیان می‌‌بینند. (انعام آیه 56 و نیز انفال آیه 52)

4- شکست و ضعف و سستی از دیگر آثاری است که اختلاف پدید می‌‌آورد. قرآن می‌‌فرماید: و لاتنازعوا فتفشلوا؛ منازعه و درگیری نکنید که شکست خورده و ضعیف و سست و ناتوان می‌‌گردید. در بیان علت شکست در جنگ احد به سستی و تنازعی که در میان لشکر اسلام پدیدار شده بود اشاره می‌‌کند و می‌‌فرماید که علت این شکست، تنازع و درگیری بوده است که به جهت اختلاف و تفرقه پدیدار شده بود. (آل عمران آیه 152)

5- فروپاشی هیمنه و تسلط روحی و معنوی امت از دیگر پیامدهای زیانبار اختلاف و تفرقه است که قرآن بدان اشاره می‌‌کند و می‌‌فرماید: اگر اختلاف کنید هیبت شما در چشم دشمنان فرو می‌‌ریزد و به دشمنان جرات می‌‌دهد تا به شما یورش آورند و این گونه می‌‌شود که شما همانند بادی بر هوا برخاسته و نابود می‌‌شوید و از شما چیزی باقی و پایدار و برقرار نمی‌ماند. (انفال آیه 64)

خداوند برای این که مردمان و امت اسلام را از تفرقه و اختلاف دورسازد، تشدید مجازات را به عنوان عامل بازدارنده قرار داده است و گفته است که یکی از عوامل تشدید مجازات و نیز تشدید قوانین و سخت گیری در قانونگذاری این است که امت گرفتار تفرقه شوند.در داستان اصحاب سبت که امت یهودی دچار تفرقه شده بودند خداوند علاوه بر عذاب سخت بر ایشان، قوانین تشدیدی دیگری را وضع می‌‌کند. تا دیگر در پی اختلاف نروند (اعراف آیه 163و 166و نیز نحل آیه 124) در تفاسیر آمده است که خداوند روز جمعه را روز استراحت و انجام برنامه‌های عبادی قرار داده بود؛ اما یهود با این ادعا که خداوند تا روز جمعه مشغول خلقت بوده است روز شنبه را روز استراحت خدا و خود قرار داده و آن روز را تعطیل کردند. خداوند نیز آن روز را برای ایشان روز تعطیل قرار می‌‌دهد و حکم تشریعی تشدید شده ای را نسبت به آنان اعمال می‌‌کند که نمی‌بایست در روز شنبه کار کنند. با این همه گروهی برای ماهیگیری وسوسه می‌‌شوند و روز عبادت را به کار می‌‌پردازند که خداوند آنان را مجازات و به شکل میمون درمی آورد. دراین آیات بیان می‌‌شود که علت تشدید قوانین اختلاف ایشان بوده است،چنان که تشدید مجازات نیز به جهت همان قانون تشدیدی صورت می‌‌گیرد.(نگاه کنید: بحارالانوار ج 41ص 51 و تبیان ج 6 ص 438 و نیز المیزان ج 21 ص 370)

مرجع حل اختلاف

قرآن، خدا و رسول (ص) را مرجع حل اختلاف معرفی کرده و از مردمان خواسته است در صورت اختلاف می‌‌بایست به خدا و رسولش مراجعه کنند. به این معنا که اگر در چیزی اختلاف کرده آن را به خدا و پیامبرش برگردانده و از او برای حل اختلاف یاری جویند. از این رو خود پیامبر و آموزه‌های قرآن و سنت پیامبر و امامان معصوم (ع) به عنوان اولوالامر و جانشینان به حق پیامبر تنها کسانی هستند که به عنوان مرجع حل اختلاف امت مطرح شده‌اند. قرآن درآیه 95 سوره نساء می‌‌فرماید: فان تنازعتم فی شی فردوه الی الله والرسول؛ هرگاه درچیزی اختلاف و نزاع کردید پس آن را به سوی خدا و پیامبرش برگردانید. هم چنین از مراجعه به طاغوت و کسانی که به ناحق زمام امور دین و دولت را در دست گرفته اند بازداشته و از مومنان خواسته برای داوری درمورد اختلافات و منازعات به آنان مراجعه نشود.(همان آیه60) در این آیات و دیگر آیات قرآنی به مساله مرجعیت خدا، قرآن، پـیامبر و اولوالامر درحل و فصل منازعات توجه داده و آنان را فصل الخطاب دانسته است (بنگرید آیات 60 و 56 سوره نساء و نیز بقره آیه 213)