اصول و مبانی روزنامه نگاری در قرآن

روزنامه نگاري، قرآن، رسانه

خلیل منصوری

رسانه، نقش مهمی در انتقال اطلاعات و تجربیات دارد. در جهان امروز رسانه‌ها نه تنها ابزار مهمی در انتقال علم و دانش هستند و مسائل مربوط به جامعه را در اختیار مخاطبان می‌گذارند، بلکه در حوزه عمل اجتماعی و سیاسی نقش بسیار حساسی را ایفا می‌کنند و اصولاً جنگ نرم و جنگ روانی در حوزه رسانه‌ها تعریف و تبیین می‌شود.

هر چند که در مقاله حاضر به مبانی و اصول روزنامه نگاری اشاره شده ولی محتوای آن می‌تواند در حوزه رسانه‌های دیگر نیز مورد توجه و عمل قرار گیرد. نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه‌های قرآنی بر آن است تا این مبانی و اصول را تبیین و توصیه نماید.

رسانه، ابزاری کارآمد با کارکردهای دوگانه

رسانه به عنوان ابزار اطلاع رسانی دارای کارکردهای دوگانه و متقابلی است. همان اندازه که می‌تواند موجب بصیرت، روشنگری، دانش، وحدت و رشد فردی و اجتماعی باشد، همان اندازه می‌تواند عامل تخدیر، جهالت، تفرقه و نابودی فکر و فرهنگ جامعه شود. پس قضاوت درباره رسانه بستگی به آن دارد که در اختیار چه کسی و با چه اهدافی مورد استفاده قرار می‌گیرد. به این معنا که نمی توان به مقام ارزش گذاری، رسانه را خوب یا بد دانست؛ زیرا خوبی یا بدی رسانه بستگی به اموری دارد و داوری درباره آن می‌بایست در چارچوب ملاکهای مشخصی انجام گیرد.

همان اندازه که رسانه در طول تاریخ به عنوان عامل رشد و روشنگری و انتقال دانش و اطلاع رسانی از واقعیت‌ها و حقایق مطرح بوده است؛ به همان اندازه می‌تواند دشمن بشریت باشد و آسیب‌های جدی به فرد و جامعه انسانی وارد سازد.

نقش رسانه در جهان غرب به سبب معیارهای لیبرالی و سرمایه داری، نقش مثبتی نیست. از این رو به عنوان ابزاری در دست سرمایه داران و مستکبران عمل می‌کند. سرمایه داران با ابزار رسانه می‌کوشند تا بر اذهان و قلوب مردم حکومت کنند و با افکارسازی، افکار عمومی را تحت تأثیر خود قرار داده و به عنوان بردگان بلکه بندگان در اختیار بگیرند.

بنابراین، تحلیل و تبیین اصول رسانه‌ها مانند روزنامه نگاری بستگی تمام به مبانی هستی شناسی و انسان شناسی کسی دارد که به ارزیابی یا بهره برداری از رسانه می‌پردازد. از این رو اصول روزنامه نگاری در دو تفکر اصلی کفر و اسلام معنای دیگر می‌یابد؛ زیرا مبانی هستی شناختی و انسان شناختی کفر و اسلام، متفاوت، متضاد بلکه متقابل است. بر این اساس نمی توان اصول رسانه یا روزنامه نگاری را تدوین کرد که دو حوزه کفر و اسلام را در بر می‌گیرد.

در اینجا برای تبیین اصول رسانه و روزنامه نگاری بر اساس آموزه‌های وحیانی قرآن می‌بایست نخست در حوزه معرفت شناختی به ارائه مبانی هستی شناختی و انسان شناختی آن پرداخت.

مبانی هستی شناختی و انسان شناختی

از نظر آموزه‌های قرآنی، هستی دارای آفریدگار و پروردگاری فرزانه، دانا و تواناست. این بدان معناست که هستی در یک راه مشخص و هدف معینی سامان یافته و با پروردگاری خداوند این راه را می‌پیماید و خداوند فرزانه دانا با توانایی خود مدیریت هستی را به عهده داشته و در آن مسیر پیش می‌برد. پس می‌توان دراین چارچوب دست کم دو مبنا از مبانی هستی شناختی و انسان شناختی را شناسایی و ردگیری کرد.

1- هدفمندی و حکمت در آفرینش: یعنی اینکه هیچ چیز در جهان بیهوده و بی هدف آفریده نشده است. پس همه چیز در جهان در این راستا از سوی خداوند مدیریت و پروردگاری می‌شود و همه هستی در مسیر شدن‌های کمالی حرکت می‌کند و خداوند به عنوان رب العالمین جهان را به آن سو می‌برد و هدایت و رهبری می‌کند. هیچ چیز در جهان نیست که از این قاعده استثنا باشد و اگر چیزی یا موجودی به انحراف از این مسیر می‌رود بیرون از مشیت و اراده الهی نیست. پس چیز یا کسی نمی تواند از حکومت خداوندی و پروردگاری بیرون باشد و راهی بر خلاف هدف و فلسفه حکومت بپیماید. (سوره حمد؛ آل عمران، آیه 83؛ المومنون، آیه 115 و آیات دیگر)

2- حرکت تکاملی انسان: انسان نیز به عنوان یکی از موجودات و آفریده‌های هستی در این چارچوب حرکت می‌کند و در راستای فلسفه و حکمت آفرینش گام برمی دارد. البته تفاوت ماهوی میان انسان با دیگر آفریده‌ها وجود دارد؛ زیرا انسان دارای اراده و اختیار است و همین اراده و اختیار به او حق انتخاب می‌دهد. پس انسان می‌تواند راهی را در پیش گیرد که در همان مسیر کمالی و فلسفه آفرینش باشد یا می‌توان گمراهی را در پیش گیرد و سقوط کند. البته جامعه انسانی خواسته و ناخواسته در مسیری گام برمی دارد که فلسفه آفرینش است و اگر مخالفت هایی از سوی برخی از انسان‌ها و یا جوامع صورت می‌گیرد در کلیت حرکت آفرینش تأثیر به سزایی نداشته و تنها به خود انسان آسیب وارد می‌کند و او را در موقعیت دوری از کمال الهی قرار می‌دهد و از تقرب باز می‌دارد (ذاریات، آیه 56؛ انشقاق، آیه 6؛ انسان، آیه 3)

3- عدالت و سنت‌های الهی: از نظر آموزه‌های وحیانی قرآن، هستی برای تحقق این هدف در چارچوب عدالت و محور آن شکل گرفته است. قانون عدالت، حاکم بر همه هستی است. البته غیر از عدالت، قوانین و سنت‌های دیگری وجود دارد که بر کل هستی حکومت می‌کند و هیچ امری بیرون از دایره این قوانین و سنت‌های الهی نیست. قانون و سنت الهی عدالت، رجعت به سوی خداوند، کمال گرایی، نقص گریزی، سنت ابتلاء و امتحان از جمله این قوانین حاکم بر هستی و انسان است. (بقره، آیه 156؛ عنکبوت، آیه 2 و آیات دیگر)

راهبردها و سیاست‌های کلان

در چارچوب مبانی هستی شناختی و انسان شناختی بالا می‌توان گفت که راهبردها و سیاست‌های کلانی از سوی خداوند بر هستی و انسان تعریف و تعیین شده است. هر کاری که انسان به عنوان آفریده‌ای دارای اراده و اختیار و انتخاب انجام می‌دهد می‌بایست در این چارچوب و بر اساس این معیارها و ملاک سامان یابد. بنابراین، مسئله رسانه از جمله روزنامه نگاری نیز می‌بایست به عنوان یک فعل انسان کمال گرا و هدفمند در این چارچوب و بر اساس این معیارها و ملاک‌ها انجام گیرد.

معیارهای رسانه مثبت

در اینجا به مهم ترین محورهای اساسی آن به عنوان معیارهای رسانه مثبت و ارزشی اشاره می‌شود که می‌بایست در روزنامه نگاری نیز مدنظر قرار گیرد.

1- عدالت محوری و عدالت خواهی: چنان که گفته شد، از مهمترین قوانین و سنتهای الهی حاکم بر جهان عدالت است؛ زیرا در سایه عدالت است که حکمت و فلسفه آفرینش می‌تواند تحقق یابد و هر گونه انحراف و کژی و تجاوز و افراط و تفریط به معنای ظلم مردود دانسته شده است.

بر همین اساس، انسان مسلمان که در اندیشه کمال گرایی و دست یابی به هدف آفرینش، زندگی خود را سامان می‌دهد، همه زندگی اش دراین چارچوب تعریف می‌کند که قانونی است که عقل عملی نیز آن را تأیید و امضا می‌کند. خداوند در آیات قرآن ظلم را به سبب آن که خروج از سنت و قانون کمالی عدالت است امری قبیح و مکروه معرفی می‌کند و هر موجودی را به سبب ظلم، موجودی خارج از سنت و قوانین حاکم بر هستی معرفی می‌کند. از نظر قرآن، مأموریت پیامبران این است که مردم را با عدالت حاکم بر هستی آشنا کرده و از آنان بخواهند که در چارچوب کتاب و قوانین حاکم بر هستی، زندگی خود را سامان دهند و عامل به عدالت باشند. (حدید، آیه 25 و آیات دیگر) رسانه ای ارزشی است که در چارچوب این سنت و قانون الهی حاکم بر جهان و انسان حرکت کند و همواره در چارچوب عدالت و در راستای تحقق ارزش‌های عقلانی و وحیانی گام بردارد.

2- ستم ستیزی و دفاع از مظلوم: از آن جایی که عدالت خواهی و حرکت بر مدار عدالت، به معنای گریز از ظلم و ستم است، انسان مؤمن و مسلمان عقل نهاد، انسانی ستم ستیز است و می‌کوشد تا دیگران را به عدالت بخواهند و از هرگونه ظلم و ستم باز دارد. از این رو همواره در کنار عدالت خواهان و علیه ظالمان است و در دفاع از مظلوم و رهایی او، از جهاد مالی، جانی و علمی کم نمی گذارد. رسانه ارزشی رسانه‌ای است که همواره در چارچوب ستم ستیزی و دفاع از مظلوم گام برمی دارد و می‌کوشد تا مردم را نسبت به مصادیق و مفاهیم ظلم آگاه کرده و آنان را در مسیر عدالت کلان هستی قرار دهد و دستگیر مظلومان و دشمنان ظالمان باشد. (حدید، آیه 25) از نظر وحی بیان مصادیق عدالت و ظلم می‌تواند موجبات روشنگری بشر را فراهم آورد و او را در مسیر درست قرار دهد. بسیاری از مصادیق ظلم برای توده‌های مردم ناشناخته است؛ زیرا توده‌های مردم تنها با برخی از مصادیق ظلم آشنایی دارند. در قرآن بیش از120 مورد با عنوان مصادیق ظلم معرفی و بیان شده است.از مصادیق ظلم می‌توان به فکر و شرک (لقمان، آیه 12)، آواره سازی مردم از سرزمین خود (حج، آیات 39 و 40)، اختلاف افکنی و تفرقه در میان مردم (بقره، آیه 213)، اخلال گری و فتنه انگیزی در جامعه (توبه، آیه 47)، بهره کشی از مردم (دخان ، آیات 18 و 19)، استکبار ورزی و استضعاف مردم (سبا، آیه 31)، افراط در انتقام (حج، آیه 60)، القاب زشت به مردم دادن (حجرات، آیه 11)، بدعت گزاری در جامعه و سنت گذاری‌های زشت و نابهنجار (بقره، آیه59؛ اعراف، آیه 162)، رفتارهای ناشایست در حق دیگران (نساء، آیه 148)، تبلیغات سوء (اعراف، آیات 44 و 45؛ هود، آیات 18 و 19)، تجاوز از حدود و قوانین و مقررات (بقره، آیات 178، 229، 231؛ مائده آیه 45)، تحریف حقایق (بقره، آیه 59؛ اعراف، آیه 162)، تحقیر مردم (هود، آیه 31) توهین به مقدسات و تخریب اماکن مذهبی (بقره، آیه 114)، تخلفات اقتصادی (هود، آیات 84 و 85 و 94)، تخلف در حسابرسی (غافر، آیه 17)، تفرقه افکنی (توبه، آیات 107 و 109) روابط نامشروع (یوسف، آیه 23)، سازشکاری با دشمنان (بقره، آیه 145)، غصب اموال دیگران (نساء، آیات 29 و 30)، فسادگری (یونس، آیات 39 و 40)، فسق و فجور (اعراف، آیات 163 و 165)، قضاوت باطل (مائده، آیه 45)، کتمان حق (بقره، آیه 140)، کم فروشی (هود، آیات 84 و 94)، مجادله (انعام، آیه 68)، مغالطه (همان) و مانند آن اشاره کرد. که بیشتر آنها موارد و مصادیقی است که در روزنامه نگاری و رسانه می‌بایست مورد توجه قرار گیرد وگرنه مصادیق ظلم بسیار است که در آیات قرآن بیش از 120 مورد بیان شده است.

3. استکبارستیزی و دفاع از مستضعف: از آن جایی که استکبار یکی از بارزترین مصادیق ظلم در جامعه است که آثار آن انسان‌های بسیاری را تحت تأثیر قرار می‌دهد و از دسترسی به حقایق باز می‌دارد، لذا در آموزه‌های قرآنی بسیار مورد تأکید قرار گرفته است. خداوند از مؤمنان می‌خواهد در همه جا و به هر شکل ممکن علیه مستکبران باشند و در کنار مستضعفان با مال و جان و زبان به دفاع برخیزند. از این رو به مسلمانان اعتراض می‌کند که چرا برای رهایی مستضعفان دست به سلاح نمی‌برند و علیه مستکبران به جنگ نمی‌پردازند و آنان را نیست و نابود نمی‌کنند. قرآن عدالت خواهی مسلمانان را جهانی می‌داند به طوری که یک مسلمان می‌کوشد تا در هر جا و در هر شکلی ظلمی را دید نابود سازد و کاری به مذهب و رنگ و دین و نژاد و ملت مستضعفان ندارد و هر جایی که مستضعفی بود برای دفاع از او به جنگ می‌پردازد و در این راه شهادت را افتخار می‌داند. (نساء، آیه 75)

4. اخلاق محوری: از مهمترین راهبردها و سیاست‌های یک مسلمان آن است که همه زندگی‌اش را در چارچوب اخلاق سامان دهد؛ زیرا پیامبر(ص) مأموریت خود را اتمام مکارم و محاسن اخلاقی می‌داند (بحارالانوار، ج16، ص210) و خداوند او را به خلق عظیم می‌ستاید (قلم، آیه 4) از این روست که او اسوه حسنه (احزاب، آیه 21) مردمان شده است. اصولاً اسلام جز مجموعه‌ای عقاید و اصول اخلاقی نیست؛ زیرا بر آن است تا انسانی متخلق به اخلاق الله بسازد و انسانی که خداوند همه اسماء و صفات نیک را در او سرشته است آنها را به فعلیت برساند و متأله و متخلق به خلق الهی شود. پس یک رسانه ارزشی رسانه‌ای است که اخلاق محور باشد و در تحکیم مکارم و محاسن اخلاقی در جامعه و تبلیغ و گسترش آن بکوشد. رسانه‌ای که اصول اخلاقی را رعایت نکند و در مسیر امر به معروف و گسترش هنجارها و ارزش‌ها عمل نکند و به اشاعه منکر و فحشا بپردازد، رسانه غیراخلاقی است. از نظر اسلام هرگونه اشاعه فحشاء و گسترش منکر جرم و عملی ضداخلاقی و گناه دانسته شده است. (توبه، آیه 67؛ نور، آیه 19)

5. توحیدمحوری: توحیدمحوری می‌بایست در دستور کار قرار گیرد. هر گاه این اصل نادیده گرفته شود همه بنیادهای دیگر فرو می‌ریزد. در این چارچوب باید همواره رسانه اصل توحید را در نظر داشته باشد و در تبلیغ و گسترش این اندیشه بکوشد تا جامعه ذکر و یاد خدا را در همه اعمال و اندیشه‌ها مدنظر قرار دهد.

منابع خبری

اسلام به مسأله منابع خبری اهتمام ویژه‌ای دارد؛ زیرا اسلام متن محور است. لذاست که علومی چون علم الرجال، علم التحفیظ، علم الدرایه و علم الاستنباط و علم اصول الفقه پدید آمده است. برخی از این علوم چون علم اصول فقه، نوعی منطق اسلام است که با گرایش فقه محور پدید آمده است ولی برخی اصول آن اختصاص به فقه نداشته و می‌تواند در علوم دیگر نیز به کار گرفته شود. مباحث الفاظ و حجت از جمله مباحثی است که در فقه رسانه کاربرد دارد. در مباحث الفاظ سخن از انواع دلالات لفظی است و در آن از مسایلی چون اوامر و نواهی، عام و خاص، مجمل و مبین، مشتق مطلق و مقید و مفاهیم بحث شده است. در مبحث حجت، از دلیل شرعی که از آن به حجت و یا اماره یاد می‌شود، سخن از ظواهر الفاظ کتاب و سنت مطرح شده است. بحث خبر متواتر و خبر واحد در این مبحث از مباحث اصول فقه بیان می‌شود.

منابع خبری اهل رسانه می‌تواند بسیار متنوع و متعدد باشد. در اینجا به برخی از این منابع اشاره می‌شود.

1- مشاهدات: خداوند در آیات بسیاری به مسأله ابزارها و منابع شناختی اشاره می‌کند. در انسان همه ابزارها و قوای مورد نیاز برای شناخت و تشخیص حق از باطل بیان شده است. انسان از این امکان برخوردار است که هر آنچه در درون و بیرون خود می‌گذرد بشناسد و دریابد و تحلیل نماید. این بدان معناست که انسان از توانایی معرفت و شناخت برخوردار است و این گونه نیست که توانایی ارتباط واقعی با بیرون را نداشته باشد و گرفتار توهم و تخیل باشد چنان که سوفسطایی‌ها بر این باورند. خداوند در آیاتی چند از ابزارهای حسی شناخت و قوه قلب برای تحلیل داده‌ها سخن گفته است. البته انسان‌هایی هستند که ابزارهای شناختی چون گوش و چشم و بینی و مانند آن را دارا می‌باشند ولی قوه قلب که مرکز تحلیل داده‌هاست را از کار انداخته اند و نمی‌توانند از ابزارهای شناختی و داده‌های آن استفاده کنند. (اعراف، آیه 195، هود، آیه 20، بقره، آیات 7 و 10 و 74 و 88 و 93 و آیات دیگر) مشاهدات به عنوان بخشی از منابع اطلاعاتی و خبری اهمیت بسیاری دارد. از این رو در قرآن از سفر در جهان و سیاحت در آن برای مشاهده و دریافت حقایق هستی سخن بسیار گفته شده و از مردم می‌خواهد تا در آفرینش بنگرند و تفکر نمایند. (آل عمران، آیه 137، انعام، آیه 11، یوسف، آیه 139 و آیات دیگر)

2- اخبار اهل وثوق: پس از مشاهدات، دومین منبع دانشی، شناختی و اطلاعاتی بشر، اخبار دیگران است. در آموزه‌های اسلامی اخبار اهل وثوق می‌تواند در دو شکل در اختیار بشر قرار گیرد. بخشی از اخبار به سبب تواتر و تعدد منابع اهل وثوق از درجه اعتبار بسیاری برخوردار است و می‌تواند در حکم مشاهدات قرار گیرد و بر اساس زندگی و تحرکات خود را سامان داد. البته همان گونه که تأکید شده است، اخبار متواتر از منابع موثق است؛ چرا که همواره برخی از گروه‌ها و اقشار به هدف رسیدن به مقاصد و منافعی، به تواترسازی اقدام می‌کنند تا این گونه افکار عمومی را مدیریت کنند. از این روست که روزنامه و رسانه‌های زنجیره‌ای شکل می‌گیرد که همه آنها یک خبر را در اشکال گوناگون تکرار می‌کنند تا تواتر دروغین ایجاد کنند. در جنگ امروز، جنگ روانی و نرم بر اساس تواترسازی صورت می‌گیرد. بنابراین، زمانی تواتر ارزش دارد که از سوی منابع خبری دارای وثاقت به دست آید. اما خبر واحد را اگر دارای وثاقت باشد می‌توان به عنوان اخبار معتبر پذیرفت و به آن ترتیب اثر داد. خداوند گزارش می‌کند که حضرت سلیمان(ع) به خبر واحد پرنده‌ای به نام هدهد(پوپک) توجه می‌کند و از او می‌خواهد تا خود برای کسب اطلاعات دقیق تر به مأموریت برود. (نمل، آیات 20 تا 23) اما اگر خبر واحد از اهل وثاقت نباشد مانند کسی که اهل فسق و فجور است و از تقوای عقلانی و الهی برخوردار نمی‌باشد، می‌بایست ضمن توجه یافتن به اصل خبر، هر گونه انتشار خبر را متوقف بر تحقیق و تفحص از منابع معتبر و موثق کرد. (حجرات، آیه 6) اعزام کارشناس خبر می‌تواند بسیار کارساز باشد. کارشناس می‌بایست از زیرکی خاصی برخوردار باشد و همه جزئیات و تحرکات پیرامون حادثه و رخداد خبری را تحقیق کرده و از دور و نزدیک تحت نظر قرار داده و واکنش‌های دوست و دشمن را درباره خبر، تحلیل و ارزیابی کند و حتی در مقام مسئولیت انسانی و اسلامی، با حضور در میان دشمنان، واکنش‌های ایشان را مراقبت و تحلیل کرده و در صورت نیاز به دور از آگاهی آنان از موقعیت خود، راهنمایی مثبتی را ارایه داده و افکار و رفتارهای آنان را تغییر دهد. خداوند گزارش‌های چندی در این باره ارایه کرده است. از جمله در داستان حضرت موسی(ع) گزارش می‌کند که خواهر موسی(ع) از سوی مادرش مأموریت می‌یابد تا حضرت موسی(ع) را تعقیب کند و از دور مراقبت نماید تا واکنش‌های فرعون و فرعونیان را ارزیابی کرده و رفتار مناسبی به عنوان یک گزارشگر زیرک و باهوش از خود در موقعیت‌های خاص بروز دهد. این گونه است که خواهر ضمن مأموریت خبری، از دور کودک و رفتار فرعونیان را مراقبت می‌کند و با زیرکی و تیزهوشی کاری می‌کند تا کودک به نزد مادر بازگردد. (قصص، آیات 11 تا 13) همچنین خداوند گزارش می‌کند که حضرت سلیمان هدهد را مأموریت می‌دهد تا به عنوان یک کارشناس خبر که اطلاعات نخستینی را به دست آورده و در این زمینه آگاهی دارد به عنوان نخستین خبر رسان در این حوزه، نامه ای را به سوی ملکه سبا ببرد و واکنش‌های آنان را ارزیابی و تحلیل نماید و گزارش کند. (نمل، آیات 20 تا 25)

3- شایعات: شایعات هر چند که نمی‌تواند یک منبع مناسب برای خبر باشد، ولی نمی‌توان از کنار شایعات بی‌توجه گذشت؛ بنابراین می‌بایست به شایعات به عنوان یک احتمال نگریست و با آن همانند خبر فاسق برخورد کرد. پس لازم است که از طریق منابع موثق و معتبر این شایعات بررسی و تحقیق و تفحص شود؛ زیرا شایعه، خبری است که فاش شده ولی صحت و نادرستی آن معلوم نباشد. (لغت نامه، ج 9، ص 12435، «شایعه».) در آیات قرآنی بیان شده که در صورت عدم امکان مشخص کردن صحت و سقم شایعه می‌بایست آن را به مسئولان و کارشناسان ارایه کرد تا از هر گونه آثار مخرب آن جلوگیری به عمل آورد. (نساء، آیه 83؛ نور، آیات 11 تا 17) مراجعه به کارشناسان و اهل فن از وظایف هر کسی است که گرفتار فتنه شایعه و یا اخباری از منابع ناموثق و نامعتبر است. از این رو خداوند پرسش از اهل ذکر و خبرگان (نحل، آیه 43) و راسخون در علم و دانش (آل عمران، آیه 7) و مسئولان و رهبران مرتبط با امور مربوطه (نساء، آیه 59) را وظیفه کسانی می‌داند که گرفتار امری چون شایعات و شبهات و متشابهات و منازعات شده‌اند. روزنامه نگار مانند هر عضو رسانه نیز می‌بایست در این مورد به این اصل عمل کند.

سیاست‌های خبری

اخباری که از سوی رسانه‌های اسلامی انتشار می‌یابد می‌بایست در چارچوب سیاست‌های مشخصی باشد؛ زیرا اگر سیاست‌های خبری مشخص نباشد، می‌تواند به جای یک ابزار روشنگری، اطلاع رسانی و دانش افزایی و رشد و کمال فرد و جامعه به عنوان یک ابزار مخرب باشد.

1- اطلاع رسانی شفاف: اطلاع رسانی باید شفاف و به دور از هر گونه شائبه باشد. این نوع اطلاع رسانی می‌تواند از هر گونه تردیدها و ایجاد شبهه جلوگیری کند. سیاست‌های دولت اسلامی در عصر نبوی نشان داد که هر گونه اطلاع رسانی شفاف می‌تواند عرصه را بر هر گونه شایعه پراکنی تنگ کند و اجازه ندهد تا در جنگ روانی و جنگ نرم از فقدان اطلاع رسانی شفاف در عرصه ملی سوءاستفاده شود. شایعات در زمان فقدان اطلاع رسانی شفاف شکل می‌گیرد و به سرعت گسترش می‌یابد. یک رسانه اسلامی می‌بایست با اطلاع رسانی شفاف راه را علیه شایعات و شایعه پراکنی سد کند.

2- روشنگری: اطلاع رسانی می‌بایست در راستای دانش افزایی و بصیرت بخشی و روشنگری به جامعه باشد و هر گونه شبهه و شایعه ای را از آن بزداید و فتنه را خاموش و خفه نماید. اصولاً پیامبران وظیفه خود را روشنگری و ایجاد بصیرت در مردم می‌دانند. بنابراین، رسانه اسلامی می‌بایست اصل روشنگری و بصیرت افزایی را در تولید اخبار و اطلاعات در نظر داشته باشد و مردم را با قوانین، حقوق، توانایی‌ها و اهداف ابتدایی و میانی و غایی زندگی و جامعه آشنا سازد (حدید، آیه 25؛ فاطر، آیات 19 و 22 و 23؛ ق، آیات 6 تا 8) بنابراین، رسانه‌ها موظف هستند با اطلاع رسانی خود موجبات بصیرت و رهایی از غفلت را در جامعه فراهم آورند. (ق، آیه 22 و آیات دیگر)

3- جریان آزاد اطلاعات: همه انسان‌ها از این حق برخوردارند تا از حقایق آگاه شوند و از گفتمان‌های دیگر اطلاع یابند. از این رو اسلام شرایطی را فراهم می‌آورد تا حتی دشمنان با حضور در میهن اسلامی با امکانات اسلامی و در امنیت کامل از گفتمان اسلامی عدالت محور و استکبارستیز و ظلم ستیز آگاه شوند و با توحید و حکمت آفرینش آشنا شوند و سبک زندگی اسلامی را بشناسند. (توبه، آیه 6) اسلام با هر گونه استبداد رأی و گفتمان مخالفت می‌کند و خواهان جریان آزاد اطلاعات است تا همگی از حقایق هستی آگاه شوند و در یک فضای عادلانه به تفکر و انتخاب برخیزند. (حدید، آیه 25؛ سوره کافرون؛ انسان، آیه 3)

4- مبارزه با دشمن حق و عدالت: از سیاست‌های اسلامی در عرصه اطلاع رسانی، حمایت از جریان توحید و ایمان و عدالت و مبارزه با کفر و بی عدالتی و ظلم و استکبار است. بنابراین، هر گونه اطلاع رسانی می‌بایست در راستای آگاهی بخشی به مردم و ایجاد شناخت نسبت به ظالمان و مستکبران و تقویت اهل حق و ایمان و عدالت باشد.

5- جنگ نرم و جنگ روانی: جنگ نرم مبتنی بر تسلط بر فکر و قلب است. بنابراین، نقش رسانه در این حوزه بسیار روشن و حساس است. سیاست‌های رسانه اسلامی می‌بایست به گونه ای تنظیم شود که ضمن مقابله با جنگ روانی دشمن از طریق شایعات بتواند با اطلاع رسانی دقیق و شفاف و روشنگری با جوامع دیگر بشری را با حقایق اسلام و قرآن و جامعه اسلامی آگاه سازد و امکان تسلط و تسخیر اذهان و قلوب را برای ولایت ایمان فراهم آورد.

اصول روزنامه نگاری

1- امانت داری: اصل امانت داری از اصول مهم در عرصه رسانه‌ها و اطلاع رسانی است. امانت داری از احکام عقل عملی است و همه انسان‌ها آن را به عنوان یک اصل اخلاقی پذیرفته و قبول دارند. خداوند از مؤمنان می‌خواهد تا در همه امور اصل امانت داری را رعایت کنند. (نساء، آیه58؛ مؤمنون، آیه8؛ معارج، آیه32) این امانت می‌توان حقیقت یا واقعیتی باشد که در اختیار انسان قرار می‌گیرد. بنابراین هر گونه خیانت در امانت (انفال، آیه27) کاری خلاف اصول اخلاقی است. از جمله این خیانت‌ها می‌تواند کتمان حقیقت یا واقعیتی باشد (بقره، آیات42و 283) که در اختیار آدمی است و شخص با سکوت و عدم بیان آن، در آن امانت خیانت می‌کند. عدم ذکر منابع خبری نیز از مصادیق خیانت در امانت است.

2- صداقت و راستگویی: اصل راستی و صداقت از دیگر اصول اخلاقی است که می‌بایست در کار روزنامه نگاری و خبرنگاری مورد توجه قرار گیرد. اسلام دروغ را از مصادیق گناهان کبیره دانسته و آن را کلید همه گناهان برمی شمارد. بنابراین، صداقت از مهمترین اصول خبری است که می‌بایست رعایت شود. صداقت موجب افزایش اعتماد عمومی به رسانه و توجه بیشتر بدان می‌شود. خداوند از مؤمنان می‌خواهد که همواره و در همه حال با صادقین و راستگویان باشند. اگر خبر و مطلبی است که احتمال صدق و کذب در آن می‌رود، خبرنگار مسلمان جز به صدق خبری را نمی گوید و همواره با صداقت و راستی با خبری مواجه می‌شود. (توبه، آیه119؛ آل عمران، آیه17)

3- استقلال: رسانه می‌بایست از هر گونه وابستگی به گروه‌ها و جناح‌ها و احزاب برکنار باشد؛ زیرا وابستگی فکری و مالی موجب می‌شود تا منفعت گرایانه و طرفدارانه اخبار را تحریف و کتمان کند و یا تغییر دهد و یا از صدور اخباری جلوگیری کند و توانایی روشنگری رسانه خود را کاهش دهد و این گونه ضربات خطرناکی به خود و آرمان مردم وارد سازد. هر گروه و جناحی افکار و رفتارهای خاصی دارد که گرایش به آنها موجب می‌شود تا رسانه نتواند حقایق و واقع را چنان که هست ببیند و یا تحلیل و یا گزارش کند. (بقره، آیه53؛ روم، آیه32)

4- حقیقت محوری: حقیقت همواره آن چیزی نیست که در جهان حضور دارد؛ زیرا بسیاری از حقایق، همچنان تحقق نیافته است. جهان عدالت خواه هنوز آرمانی است که تحقق نیافته است. بسیاری از حقایق، رنگ واقعیت به خود نگرفته است. آرمان‌های اسلامی و انسانی از جمله حقایقی است که می‌بایست همواره در اطلاع رسانی مدنظر قرار گیرد و بر آن تأکید شود تا از یادها نرود. آزادی حقیقی، رهایی انسان از کفر و شرک و هواپرستی، تحقق عدالت فراگیر و همه جانبه از حقایق هستی است که می‌بایست در رسانه‌ها اطلاع رسانی و به عنوان آرمان گوشزد شود.

5- وقایع نگاری: رسانه موظف است ضمن پاسداشت آرمان‌ها و حقایق به وقایع نگاری بپردازد و توصیف مناسب و تحلیل درست از واقعیت‌های جهان و جامعه و انسان ارایه دهد. گزارش‌های قرآنی همواره بر این دو امر مبتنی بوده است؛ زیرا با گزارش از وضعیت موجود جامعه خواهان تغییر و تحول می‌شود و از انسان‌ها می‌خواهد تا واقع بینانه مسایل را درک کرده و مبتنی بر حقایق عمل کنند.

6- ساده نگاری: قرآن بر بیان ساده و آسان و روان مطالب تأکید دارد. شیوه ای که قرآن در پیش گرفته، اطلاع رسانی شفاف و ساده و آسان از حقایق و واقعیت‌های هستی و انسان است. (نور، آیات34و 46؛ قصص، آیه2 و آیات دیگر)

7. جذابیت: خبر و یا مطلب می‌بایست جذاب باشد و مخاطب خود را جذب کند. آیات قرآنی از این شیوه برخوردار است. اصولاً نبا یا خبر مطلبی است که توجه انسان را به خود جلب می‌کند و او را به امری خاص که برای او جاذبه دارد آگاه می‌سازد. اخبار می‌بایست از این ویژگی نبا بودن برخوردار باشد که در اصطلاح همان جذابیت خبری است. وقتی حضرت آدم(ع) انباء می‌کند، توجه فرشتگان را جلب و جذب می‌کند و یا وقتی پیامبر(ص) از قیامت اخبار می‌دهد از چنین خاصیتی برخوردار است. (بقره، آیه 31؛ آل عمران، آیه44؛ قمر، آیه4؛ آیات دیگر)

8- وفاداری: خبر می‌بایست وفادار به اصول انسانی و اخلاقی جامعه باشد چنان که می‌بایست به واقعیت وفادار باشد

9- فراگیری: اخبار باید از عنصر فراگیری و عمومیت برخوردار باشد؛ زیرا اخبار شخصی و جزیی نمی تواند مفید فایده ای باشد مگر اینکه خبر به گونه ای تنظیم شود که حاوی اطلاعاتی مفید باشد و دیگران بتوانند از آن در زندگی سود برده و آن را سرمشق عمل خویش قرار دهند.

10- انصاف: در اخبار می‌بایست رعایت انصاف را داشت. انصاف نوعی عدالت است با این تفاوت که حالت رأفت و عطوفت و احساسات و عواطف در آن بیشتر خودنمایی می‌کند. انصاف ویژه انسان است و انسان‌ها به سبب حالت رأفت و عطوفت در هنگام عدالت نوعی ایثار دارند. این انصاف گری به ویژه در مواجهه با رفتارهای خلاف و عفو و گذشت از دیگران می‌بایست مورد توجه قرار گیرد. از این رو در دعای توفیق الطاعه امام زمان(عج) سخن از انصاف از سوی امت در ارزیابی عملکرد دولتمردان به میان آمده است.

11- صراحت و روشنی: اطلاع رسانی می‌بایست به دور از هر گونه اما و اگر باشد و سعی شود تا محکمات خبر و قول سدید در آن رعایت شود. (نساء، آیه 9؛ احزاب، آیه 70)

12- اصلاح گری: دوری از فساد به عنوان نوعی ظلم آشکار می‌بایست در دستور کار رسانه‌ها باشد. مبارزه با فساد و افساد در هر شکلی امری است که در آموزه‌های قرآنی بر آن تأکید شده است. هر کسی در هر سطح و توان می‌بایست در اصلاح فساد در جامعه بکوشد و هنجارها و ارزش‌ها را جایگزین فساد و تباهی کند. (هود، آیه88)

13- اصول دیگری هم در آیات قرآنی مورد توجه قرار گرفته که به لحاظ رعایت اختصار از بیان آنها خودداری می‌شود.

آداب روزنامه نگاری

اگر بخواهیم آداب روزنامه نگاری را در اینجا بیاوریم می‌بایست طوماری را ردیف کنیم که از آداب گفت وگو است. بنابراین به همین نکته در اینجا بسنده می‌شود که روزنامه نگاری باید به دور از هر گونه امر ضد اخلاقی و هنجاری و عرفی باشد. تأکید بر اموری چون:

1. جدال به احسن و پرهیز از جدال به باطل در هنگام تهیه و تدوین خبر
2. انتخاب بهترین شیوه نگارش و محتوای مناسب

3. پذیرش نصیحت و تأکید بر اندرزگویی و نصیحت مردم به خیر و نیکی و عفو و دیگر فضایل اخلاقی

4. سخن حکیمانه و پرسش‌های خردمندانه در هنگام تهیه و تدوین خبر (زمر، آیه 18 و آیات دیگر)

و مانند آن از جمله مهم‌ترین اصولی است که می‌بایست بدان توجه داشت. امام خمینی(ره) مطالب بسیاری را در اصول و سیاست‌های روزنامه نگاری و اخلاق آن بیان داشته است که همگی آنان مبتنی بر آموزه‌های وحیانی اسلام است. می‌توان با مراجعه به این سخنان، بخش دیگری از آموزه‌های قرآنی را در این حوزه یافت.