جلوه اي از پيام هاي خطبه غدير
حامد علی اكبرزاده
غدیرخم بزرگترین رخداد دوره نبوت پیامبر گرامی اسلام(ص) و مکتب آسمانی و الهی اوست. آنچه در غدیرخم روی داد به واقع نتیجه زحمات و رنج های 23 ساله رسالت بود که خط مشی آینده مسلمانان را رقم زد و اتمام حجتی بود برای آنانکه بعداز پیامبر(ص) به دنبال هدایت و سعادت بودند.
به عقیده علماء و دانشمندان اسلامی نوع خطاب خداوند درباره اعلام جانشینی امیرمومنان علی(ع) در قالب آیه 67 سوره مائده (یا ایهاالرسول بلغ ما انزل الیک...) در هیچ جای دیگر از فرامین الهی وجود ندارد.
حال برای اینکه واقعه مهم غدیرخم به شکلی کوتاه در اذهان ترسیم شود می‌توان مهمترین نکات سخنان پیامبر(ص) دراین روز را دسته بندی کرد، اگر چه تمامی این بیانات پراهمیت است و تامل و تدبر بیشتر را می‌طلبد. این نکات در نوشتار زیر مورد اشاره قرار گرفته که با هم آن را از نظر می‌گذرانیم.
شرایط زمانی و مکانی واقعه
شرایط جغرافیایی و مکانی غدیرخم که در وادی جحفه قرار داشت، به علاوه زمان این واقعه و شرایط خاص آن دلایلی قابل توجه برای تبیین اهمیت ولایت پس از رسول خدا(ص) است. غدیرخم منطقه‌ای است در میانه راه مکه و مدینه، پیامبر پس از آخرین حج خود به همراه مسلمانان که «حجه الوداع» نامیده شد در شرایطی خاص مسئله جانشینی علی بن ابیطالب را مطرح نمود.
این واقعه در سال دهم هجری رخ داد و پیامبر(ص) پس از دستورالهی افرادی را به مدینه و اطراف آن فرستاد تا همگان از تصمیم رسول خدا(ص) براین سفر مطلع شده و خود را آماده همراهی نمایند.
حضرت علی(ع) که دراین ایام ماموریت یافته برای دعوت به اسلام و حل اختلافاتی که بین اهل یمن پیش آمده بود به این سرزمین سفر کند، پس از اطلاع از عزم پیامبر(ص) بر سفر حج، به همراه یاران و جمعی از اهل یمن رهسپار مکه شد، بطوری که به قولی دوازده هزار نفر از اهل یمن حضرت امیر(ع) را دراین سفر همراهی کردند.
حرکت به سوی میعادگاه
با اینکه انتظار می‌رفت پیامبر(ص) پس از حج مدتی را در مکه اقامت کنند، اما بلافاصله پس از اتمام مناسک دستور داد به مردم اعلام نمایند، چهارم ذی الحجه باید حرکت کنند تا در وقت معین در «غدیرخم» حاضر باشند. براساس دستور پیامبر تمامی مسلمانانی که در مراسم حج شرکت کرده بودند و تعداد آنها بالغ بر صدو بیست هزار نفر ذکر شده، برای حضور در این میعادگاه تاریخی عازم شدند. هیجدهم ذی الحجه هنگامی که کاروان به نزدیکی منطقه غدیر خم رسید، پیامبر(ص) مسیر حرکت خود را به سمت غدیر تغییر داد و فرمود: «ایهاالناس، اجیبوا داعی الله، انا رسول الله» ای مردم دعوت کننده خدا را اجابت کنید که من پیام آور خدایم. در ادامه دستور دادند همه مردم متوقف شوند و آنانکه پیش رفته‌اند باز گردند و آنانکه از عقب کاروان می‌آیند توقف کنند. هنگامی که این اجتماع عظیم شکل گرفت شدت گرمای هوا به حدی بود که مردم گوشه‌ای از لباس و عبای خود را زیرپا گذاشتند تا زمین داغ آنها را آزرده نکند.
آغاز خطبه غدیر با حمد و ثنای الهی
اطرافیان با جهاز شتران و دیگر مرکب‌ها منبر پیامبر را آماده می‌کنند تا رسول خدا(ص) در هنگام ایراد خطابه بر همه اشراف داشته باشد. فردی نیز برای آنکه کلام رسول خدا(ص) به همگان برسد در میان جمعیت قرار گرفت تا بیانات را تکرار کند. حال جمعیت منتظرند تا ببینند و بشوند که فرستاده خدا چه مطلب مهمی را می‌خواهد بیان کند.
پیامبر در خطابه‌ای نزدیک به یک ساعت تمام آنچه را که برای سعادت بشریت و آینده مسلمانان نیاز است، بیان می‌کند. این سخنان را می‌توان به چند بخش تقسیم کرد که در ادامه می‌آید:
پس از اینکه پیامبر نماز را اقامه نمود بر فراز منبر ایستاد و علی(ع) را در کنار خود قرار داد، در شرایطی که حضرت امیر(ع) یک پله پایین‌تر بود و دستان رسول خدا(ص) بر شانه ایشان.
پیامبر(ص) سخن خود را همچون اغلب خطابه‌ها با حمد و ثنای الهی آغاز کرد. ستایش خدای را سزاست که در یگانگی‌اش بلندمرتبه و در تنهایی‌اش به آفریدگان نزدیک است. بر همه چیز احاطه دارد و بر تمامی آفریدگان با قدرت و برهان خود چیره است...
فرمان الهی برای ابلاغ پیامی حیاتی
سپس فرمود: ای مردم خداوند بر من چنین وحی فرموده که «ای فرستاده ما، آن چه از سوی پروردگارت (درباره علی و خلافت او) بر تو فرود آمده بر مردم ابلاغ کن و گرنه رسالت خداوندی را به انجام نرسانده‌ای و او تو را از آسیب مردمان نگاه می‌دارد.
پیامبر(ص) در ادامه چنین فرمود: همان جبرئیل سه مرتبه بر من فرود آمد از سوی پروردگارم که او سلام است و به من ماموریت داد که در این اجتماع بر هر سفید و سیاهی اعلام کنم که: «علی ابن ابیطالب برادر من و وصی من و جانشین من در میان امت و امام پس از من است. جایگاه او نسبت به من همچون هارون به موسی است، جز اینکه پیامبری پس از من نخواهد بود و او (علی«ع») صاحب اختیار شما پس از خدا و رسولش است.
استناد به ولایت در قرآن
رسول خدا(ص) در ادامه به آیه ای که به آیه ولایت مشهور است اشاره کرد که: پروردگارم آیه‌ای بر من نازل فرموده که
«انما ولیکم الله و رسوله والذین آمنو الذین یقیمون الصلوه و یوتون الزکاه و هم راکعون» (55 مائده)
ولی و صاحب اختیار و سرپرست شما، خدا و پیامبر او هستند و کسانی که ایمان آورده‌اند و نماز به پا می‌دارند و درحال رکوع زکات می‌پردازند. و این علی ابن ابیطالب است که نماز به پا داشته و در رکوع زکات پرداخته و پیوسته خداخواه است.
پیامبر ادامه میدهد که «من از جبرئیل درخواست کردم از خداوند سلام اجازه گرفته و مرا از این ماموریت معاف فرماید»، این مطلب نشان از سختی این ماموریت مهم دارد و رسول خدا کمی پرهیزگاران و فزونی منافقان و دسیسه ملامت گران و مکر مسخره کنندگان را دلیل آن می‌داند.
امامت تا رستاخیز باقی است
در بخش دیگری از خطبه غدیر، رسول الله با بیان اینکه آخرین بار است که در این اجتماع به پا ایستاده‌ام، به ولایت امامان بعد از علی(ع) اشاره می‌کند و می‌فرماید:
پس از من به فرمان پروردگار، علی، ولی و صاحب اختیار و امام شماست. آن گاه امامت در فرزندان من از نسل علی خواهد بود و این قانون تا برپایی رستاخیز که خدا و رسول او را دیدار کنید، دوام دارد.
تفسیر حقیقی قرآن در دست علی بن ابیطالب(ع)
خطبه غدیر این چنین از سوی پیامبر ادامه می‌یابد: ای مردم! در قرآن اندیشه کنید، ژرفی آیات آن را دریابید و بر محکماتش نظر کنید و از متشابهات آن پیروی نکنید. پس به خدا سوگند باطن و تفسیر آن را آشکار نمی‌کند مگر همین شخص که دست و بازوی او را گرفته و بالاآورده ام.
قرآن و عترت دوثقل گرانبها
رسول الله(ص) پیش از آنکه به نقطه عطف این سخنرانی برسد در قسمتی دیگر از خطبه این گونه بیان می‌کند:
«هان ای مردم! همانا علی و پاکان از فرزندانم از نسل او، یادگار گران سنگ کوچکترند (ثقل اصغر) و قرآن یادگار گران سنگ بزرگتر (ثقل اکبر)، هر یک از این دو از دیگری خبر میدهد و با آن سازگار است، این دو هرگز از هم جدا نخواهند شد تا در حوض کوثر بر من وارد شوند.»
این بخش از کلام پیامبر در جایی دیگر نیز که به حدیث ثقلین مشهور است در واپسین روزهای زندگی رسول خدا(ص) بیان شده و ایشان قرآن و عترت را لازمه سعادت مسلمانان و انسان‌ها می‌دانند و تاکید می‌کنند که این دو از یکدیگر جدا ناشدنی هستند.
من کنت مولاه فهذا علی مولاه
رسول خدا(ص) آن گاه علی(ع) را به نزدیکتر فرا می‌خواند، هر دو بازوی او را می‌گیرد و می‌فرماید: مردم چه کسی سزاوارتر از شما به شماست؟ گفتند: خدا و پیامبر او (اشاره به آیه قرآن)، فرمود: آگاه باشید آن که من سرپرست اویم، پس این علی هم سرپرست اوست. خداوندا دوست بدار هر آن که سرپرستی او را بپذیرد و دشمن بدار هر آن که او را دشمن دارد و یاری کن یار او را و تنها گذار آن را که او را تنها بگذارد. «الامن کنت مولاه فهذا علی مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه و انصر من نصره و اخذل من خذله »
کامل شدن دین خدا
پیامبر آیه‌ای را که به آیه اکمال شهرت دارد در این بخش از خطبه بیان می‌کند به این شکل که:معبودا! تو خود در هنگام بر پاداشتن او و بیان ولایتش نازل فرمودی که:
«الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دینا» (مائده3)
امروز دین شما را به کمال و نعمت خود را بر شما به اتمام رساندم و اسلام را به عنوان دین شما پسندیدم.
فضایل علی و اهل بیت(ع)
پیامبر پس از این مرحله حساس به بیان فضایل علی(ع) و امامان معصوم علیهم السلام می‌پردازد و بیان می‌کند که: ای مردم! نور از سوی خداوند عز و جل در جان من، سپس در جان علی بن ابیطالب، آن گاه در نسل او تا قائم مهدی(عج) که حق خدا و ما را می‌ستاند جا گرفته است...
ای مردم! صراط مستقیم خداوند که شما را به پیروی آن امر فرموده، من هستم و پس از من علی است و آن گاه فرزندانم از نسل او پیشوایان راه راست اند که به درستی و راستی راهنمایند و به آن حکم و دعوت می‌کنند...
دوستداران امامان آن مومنانی اند که قرآن چنین توصیف نموده «آنان که ایمان آورده و باور خود را به شرک نیالوده اند در امان و در راه راست هستند» هان! یاران امامان در نهان از پروردگار خویش ترسانند و پاداش بزرگ (الهی) برای آنان خواهد بود.
دستور به بیعت با امیرالمومنین(ع)
رسول خدا در بخش دیگری از خطبه، مردم را برای بیعت با امام علی(ع) آماده کردند و چنین اظهار داشتند:
اینک شما را می‌خوانم که پس از پایان خطبه با من و سپس با علی دست دهید تا با او بیعت کرده و به امامت او اقرار کنید. آگاه باشید من با خداوند و علی با من پیمان بسته و من اکنون از سوی خداوند برای امامت او پیمان می‌گیرم.
پیامبر به آیه‌ای از قرآن اشاره می‌کند تا اهمیت مساله بیعت را تبیین کند، آنجا که خداوند متعال می‌فرماید:
«(ای پیامبر) آنانکه با تو بیعت کردند همانا با خدا بیعت کرده اند. دست خدا بالای دست آنان است، پس هر کس بیعت را بشکند این شکستن به ضرر خود اوست و هر کس به آنچه با خدا عهد بسته وفادار باشد خداوند به او اجر عظیمی عنایت خواهد کرد.»
بیعت گرفتن پیامبر(ص) از حاضران برای ائمه معصومین(ع)
اینجای خطبه است که پیامبر برای علی و امامان بعد از او از مردم بیعت لسانی می‌گیرد، اینچنین که:
ای مردم شما بیش از آن هستید که در یک زمان با یک دست من بیعت نمایید. از اینروی خداوند به من دستور داده که با زبان از شما اقرار بگیرم و پیمان ولایت علی امیرالمومنین را محکم کنم و نیز بر امامان پس از او که از نسل من و اویند. همان گونه که اعلام کردم ذریه من از نسل اوست. پس همگان بگویید: «ما شنیدیم و اطاعت می‌کنیم و راضی هستیم و سر تسلیم فرود می‌آوریم درباره آنچه از جانب پروردگار و خودت به ما رساندی، درباره امر امامت علی، امیرالمومنین و امامانی که از صلب او به دنیا می‌آیند. بر این مطلب با قلب، جان، زبان و دستانمان با تو بیعت می‌کنیم. براین عقیده زنده ایم و با آن می‌میریم و با آن محشور می‌شویم...پس برای آنان عهد و پیمان از ما گرفته شده، از قلب هایمان و جانهایمان و زبانهایمان و ضمیرهایمان و دستهایمان. هرکس توانست با دست بیعت می‌نماید وگرنه با زبانش اقرار می‌کند...»
وقتی کلام پیامبر(ص) پایان یافت همه مردم سخن او را تکرار کردند و بدین شکل بیعت عمومی گرفته شد.
ازدحام مردان و زنان برای بیعت با علی(ع)
تاریخ چنین می‌گوید که: پس از اتمام خطبه، صدای مردم بلند شد که آری، شنیدیم و طبق فرمان خدا و رسول با قلب و زبان و دستمان اطاعت می‌کنیم. بعد به سوی پیامبر(ص) و امیرالمومنین(ع) ازدحام کردند و برای بیعت سبقت می‌گرفتند و با ایشان دست می‌دادند.
پیامبر برای نظم دادن به بیعت مردم، دستور دادند دو خیمه برپا شود یکی برای خود و دیگری برای علی(ع) و مردم بدین ترتیب پس از حضور در خیمه پیامبر در خیمه مخصوص امیرالمومنین بر او سلام می‌کردند.
پیامبر(ص) دستور دادند تا ظرف آبی آوردند و پرده‌ای زدند که نیمی از ظرف آب در یک سوی پرده و نیم دیگر آن در یک سوی دیگر قرارگرفت، تا زنان با دست خود در یک سوی آب با امیرالمومنین(ع) که دستش را در سوی دیگر قرار داده بود بیعت کنند و به این شکل زنان نیز بیعت کردند.
تاج ولایت
پیامبر(ص) در ادامه این مراسم عمامه خود را که سحاب نام داشت به عنوان تاج افتخار بر سر امیرالمومنین قرار دادند. حضرت امیر(ع) خود در این باره می‌فرمایند:
پیامبر در روز غدیرخم عمامه‌ای بر سر بستند و یک طرفش را بردوشم آویختند و فرمودند: خداوند در روز بدر و حنین مرا بوسیله ملائکه‌ای که چنین عمامه‌ای بر سر داشتند یاری کرد.
دو اتفاق بزرگ دیگری که دراین مراسم پرشکوه سه روزه رخ داد مسئله حضور جبرئیل و معجزه‌ای است که در قضیه حارث فهری پیش آمد و این وقایع نیز بر حقیقت مسئله غدیر تاکید داشتند که در اینجا از ذکر آن پرهیز می‌کنیم.
به عقیده علماء در تواتر غدیر جای بحث وجود ندارد. از نظر شیعیان این حدیث که بخشی از خطبه پیامبر(ص) در روز غدیرخم است، آنقدر از افراد مختلف موافق و مخالف علی(ع) نقل شده که هرگز نمی توان احتمال داد دروغ یا تبانی درکار بوده باشد. بسیاری ازکسانی که این خبر را نقل می‌کنند جزو افرادی هستند که در طول عمر خود علاقه ای به امیرالمومنین علی(ع) نشان نداده‌اند و شیعه و سنی بر این مسئله واقفند. ضمن اینکه نبی مکرم اسلام چه قبل از این واقعه در طول سالهای نبوت و چه بعد از این رویداد مهم، بارها در تفسیر و تاویل و بیان شان نزول آیات قرآن و احادیث مختلف برجانشینی علی(ع) تاکید داشتند که از آن جمله می‌توان به آیه ولایت (مائده آیه55) و حدیث منزلت (کتب مختلف حدیثی) اشاره نمود و در حقیقت غدیرخم نقطه ای از زمان و مکان بود که پیامبر به صورت عمومی بر این مسئله تصریح کرد.
معنی مولا
برخی می‌گویند کلمه «مولا» که دراین خطبه به آن اشاره شد به معنی دوستی است، حال آنکه در جای جای خطبه می‌بینیم پیامبر با اشاره به آیات قرآن وشان نزول آنها تاکید بر مسئله خلافت و جانشینی حضرت امیر(ع) دارند و دیگر اینکه بیعت گرفتن از آن جمعیت عظیم و در شرایطی که ذکر شد، آیا می‌تواند تنها برای اثبات دوستی و محبت علی بن ابیطالب(ع) باشد. این بیعت نشان میدهد مسئله ای که مطرح شد برخلافت و جانشینی پیامبر(ص) تاکید داشته و به هیچ شکل دیگری نمی توان آن را تاویل کرد.
مسئله دیگری که در این مقوله مطرح می‌باشد این است که اگر این واقعه به خوبی سرلوحه امت مسلمان قرار می‌گرفت، اختلافاتی که در طول تاریخ برای مسلمین پیش آمد، هرگز به وقوع نمی پیوست و وحدت اسلامی به معنای واقعی کلمه تحقق می‌یافت، زیرا پیامبر علاوه بر علی(ع) به جانشینان او تا قیامت نیز اشاره کردند، لکن اتفاقات و مسائل مختلفی جامعه اسلامی را از این موهبت عظیم الهی محروم کرد و تنها عده‌ای اندک در طول تاریخ توانستند از برکات وجودی ائمه هدی(ع) بهره مند شوند و این مسئله مسئولیت علماء و اندیشمندان شیعی را در تبیین صحیح جانشینی بعد از پیامبر(ص) دوچندان می‌کند. زیرا برخلاف ظاهر، این رخداد بزرگ تاریخ اسلام می‌تواند نقطه اتحاد مذاهب و فرقه‌های مختلف اسلامی بر حول محور ولایت باشد و تمامی مسلمانان در یک مسیر حرکت کنند و با بهره گیری از این معادن حکمت و علم و معرفت، جهانی پر از عدل و داد را رقم بزنند. شرح واقعه غدیرخم در کتب معتبری همچون الاقبال سیدبن طاووس، جلد اول الغدیر علامه امینی، جلد37 بحارالانوار مجلسی و جلد نخست ترجمه احتجاح طبرسی بیان شده است.