كلمات كليدي :آرزوهای دراز ، طول امل، آرزوهای صادق، آرزوهای كاذب، آینده‌نگری
نویسنده :علي رحيمي اقدم
آرزوهای دراز
در علم اخلاق آرزو بر دو قسم است:
1- آرزوهای صادق، مثبت و سازنده که همچون آب حیات، وجود آدمی را سیراب و پرثمر ساخته و نشاط و معنویت انسان را بیشتر می‌کنند.
2- آرزوهای کاذب و دور و دراز و به تعبیر دیگر طول امل که از مهم‌ترین رذایل اخلاقی بوده و انسان را از خدا دور ساخته و به انواع گناهان آلوده می‌کنند. این آرزوها همچون سراب در بیابان زندگی ظاهر می‌شوند و هر لحظه انسان را تشنه‌تر می‌سازند تا از شدت تشنگی هلاک سازند.
البته اصل آرزو و امید نه تنها مذموم و نکوهیده نیست، بلکه نقش بسیار مهمی در حرکت چرخ‌های زندگی و پیشرفت در جنبه‌های مادی و معنوی بشر دارد. همان‌گونه که در حدیث معروف نبوی آمده است:
«امید و آرزو، برای امت من رحمت است و اگر امید و آروز نبود هیچ مادری فرزندش را شیر نمی‌داد و هیچ باغبانی نهالی نمی‌کاشت».
کسی که یقین کند مثلاً امروز روز آخر زندگی اوست یا در آینده بسیار نزدیکی از دنیا می‌رود، دست از همه کارها می‌کشد و شاید یکی از دلایل مخفی بودن پایان عمر هر کس همین باشد که امید و آرزو در دلش باشد و به تلاش‌های زندگی ادامه دهد. به همین دلیل برای ایجاد تحرک بیشتر در گروه‌های مختلف اجتماعی باید امید به آینده را در دل آنها زنده نگه داشت. ولی همین امید و آرزو که رمز حرکت و تلاش انسانهاست اگر از حد بگذرد سرانجام به صورت سیلابی انسان را غرق دنیاپرستی و ظلم و جنایت و گناه می‌کند. به همین دلیل پیامبر اکرم صلی‌الله علیه وآله طول امل را یکی از دو دشمن بسیار خطرناک برای انسان‌ها شمرده و فرموده است:
«چیزی که از آن بر شما می‌ترسم دو خصلت است: پیروی از هوی و آرزوی دراز زیرا هوا پرستی شما را از حق باز می‌دارد و آرزوی دور و دراز شما را حریص به دنیا می‌کند»
آرزوهای مثبت و سازنده
اگر آرزوها متوجه ارزش‌های والای انسانی باشند و یا جنبه مردمی و اجتماعی پیدا کنند و در مسیر تکامل و پیشرفت واقعی انسان‌ها و درجات کمال قرار گیرند، انسان را به تلاش و کوشش بیشتر در این راه‌‌ها وامی‌دارند. بدون شک چنین آرزویی هر قدر طولانی باشد، نه تنها نشانه پستی نیست بلکه نشانه کمال انسان است.
اصولاً همت انسان به اندازه آرزوهای مثبت اوست، هر قدر دامنه آنها گسترده‌تر باشد همت او والاتر است و خداوند به مقدار این آرزوها به افراد با ایمان، اجر و پاداش می‌دهد، چرا که نشانه آمادگی روح و جسم آنها برای انجام هر چه بیشتر اعمال صالح است. در حدیثی از رسول خدا صلی‌الله علیه وآله می‌خوانیم:
«کسی که آرزوی چیزی کند در حالی که رضای خداوند متعال در آن باشد از دنیا خارج نمی‌شود مگر اینکه به خواسته خود می‌رسد.»
البته ممکن است در مواردی مصلحت ایجاب کند که انسان به آرزویش نرسد، چرا که آثار بدی مانند غرور و غفلت و عشق به دنیا و مانند آن در او ایجاد می‌شود. بدین خاطر خداوند با الطاف حفیه‌اش او را از وصول به آرزویش باز می‌دارد.
تفاوت آینده‌نگری با آرزوهای دراز
آینده‌نگری نوعی تدبیر است که هر عاقلی به آن نیاز دارد زیرا هر کس باید برای زندگی آینده و هدف خود تدبیر کند و مشورت لازم را انجام دهد و فراز و نشیب کار را بسنجد سپس با توجه به همه اینها یک برنامه جامع و قابل عمل را طرح نماید و در عمل به آن کوشا باشد. ولی آروزهای طولانی که در روایات مذمت شده است همان بلند پروازی‌های خیالی و نفسانی هستند که انسان را به خود مشغول می‌سازنند و موجب غفلت می‌شوند.
آینده‌نگری و برنامه‌ریزی برای آینده به انسان آرامش می‌دهد و به زندگی امید می‌دهد و مایه نشاط روحی و روانی برای انسان است. ولی آمال و آرزوهای طولانی، حسرت و دست‌یابی به امور غیر معقول را در دل ماندگار می‌کنند و زندگی را تلخ و آرامش را از بین می‌برند.
اسباب و انگیزه‌های طول امل
الف) جهل و بی‌خبری: جهل انسان نسبت به دنیا، قدرت و لطف خدا، آخرت و نعمت‌های بی‌پایان آن و همچنین نسبت به وضع خویش و عدم توجه به این حقیقت که هر لحظه ممکن است پایان عمر او فرا رسد، او را به وادی آرزوهای دراز می‌کشاند. امام علی علیه‌السلام می‌فرماید:
«از فریب آرزوها بپرهیزید، چه بسیار کسانی که آرزو داشتند روزی را (در آغوش ناز و نعمت بگذارنند) و هرگز به آن نرسیدند، چه بسیار کسانی که خانه و قصری ساختند ولی هرگز در آن ساکن نشدند و چه بسیار کسانی که اموال زیادی اندوختند ولی هرگز از آن نخوردند.»
ب) حب دنیا: هنگامی که دلبستگی نسبت به ظواهر دنیا جای «زهد» را گرفت و انسان در زرق و برق دنیا غرق شد کم‌کم از خدا غافل می‌شود و زشتی‌ها در نظرش به صورت زیبایی جلوه می‌کند و او را گرفتار آرزوهای دور و دراز می‌سازد، لذا حق را به دست فراموشی سپرده و به آن پشت می‌کند.
آثار و پیامدهای طول امل
1- ارتکاب گناه: رسیدن به آرزوهای دراز معمولاً از طریق مشروع غیرممکن است، بنابراین گرفتاران این رذیله اخلاقی خود را ناگزیر می بینند که در کسب درآمدها چشم بر هم نهند و حلال و حرام را شناسایی نکنند و از غصب حقوق دیگران، خوردن اموال یتیمان، کم‌فروشی، رباخواری، رشوه و مانند این امور ترسی نداشته باشند. در روایت آمده:
«کسی که آرزویش دراز باشد عملش بد می‌شود و کسی که آرزویش کوتاه باشد عملش نیک خواهد بود.»
2- قساوت قلب: طول امل انسان را از خدا غافل می‌کند و به دنیا حریص می‌سازد و آخرت او را به دست فراموشی می‌سپارد و اینها همه اسباب سنگدلی و قساوت است. به همین دلیل در حدیثی آمده است که خداوند به موسی علیه‌السلام فرمود:
«ای موسی! آرزوی خود را در دنیا طولانی نکن که قسی القلب خواهی شد و قسی القلب از من دور است.»
3- فراموشی مرگ و آخرت: این اثر به خوبی در زندگی آنها که گرفتار این رذیله اخلاقی هستند نمایان است؛ هرگز نه سخنی از مرگ بر زبان می‌رانند و نه در فکر آخرتند، بلکه دائماً در گرداب غفلت غوطه‌ورند. امیرمؤمنان علی علیه‌السلام می‌فرمایند:
«آرزوهای دراز عقل انسان را می‌برد و وعده آخرت را دروغ می‌شمرد و انسان را به غفلت وا می‌دارد و سرانجام آن، حسرت و ندامت است.»
4- داشتن زندگی پر رنج و محرومیت از نعمت‌ها: هر قدر آرزوها طولانی‌تر باشد تهیه مقدمات بیشتری را می‌طلبد، همچنین صرفه‌جویی بیشتری برای حفظ اموال و ثروت‌ها جهت رسیدن به آن آرزوهای دور و دراز لازم است و نتیجه این دو، یک زندگی توام با درد و رنج و سخت‌گیری و بخل بر خود و خانواده و توام با تلاش شبانه‌روزی بی‌رویه خواهد بود و انسان را از بهره‌گیری از نعمت‌های الهی محروم می‌سازد.
5- داشتن زندگی ذلت‌بار: صاحبان آرزوهای دراز ناچارند شخصیت انسانی خود را درهم شکنند و برای رسیدن به مقصود خیالی در برابر هر کسی خضوع کنند و دست التماس به سوی این و آن دراز نمایند و به زندگی ذلت‌بار تن دهند.
6- محروم بودن از درک حقایق: آرزوهای دراز همچون سرابی است که تشنگان را در بیابان زندگی به دنبال خود می‌کشانند و چهره واقعیت‌ها را به گونه‌ای دروغین نشان می‌دهند و انسان به خاطر آنها درک نمی‌کند کجاست و به کجا می‌رود؟ و وظیفه‌اش در برابر این سرنوشت چیست؟ حضرت علی علیه‌السلام می‌فرمایند:
«آرزوهای دراز دیدگان بصیرت را نابینا می‌کند»
کسی می‌تواند چهره زیبای حقیقت را آن گونه که هست ببیند و به سرچشمه زلال معرفت برسد که دیده عقل خود را با حجاب آرزوها نپوشاند.
7- کفران نعمت: آرزوهای دراز، انسان را به آنچه ندارد و شاید هرگز به آن نمی‌رسد دلبند می‌سازد، به همین دلیل آنچه از نعمت‌های الهی در دست دارد کوچک می‌شمارد و نسبت به آنها بی‌اعتنا می‌شود و این کفران نعمت، پیامدهای شومی در دنیا و آخرت برای او دارد.
درمان طول امل
1- توجه به آخرت و یاد مرگ
2- انسان خود را بشناسد و بداند موجودی آسیب‌پذیر است که فاصله میان مرگ و زندگی او بسیار کم است.
3- توجه به بی‌اعتباری دنیا و کم‌کردن علاقه به آن
4- مطالعه پیرامون پیامدهای بسیار شوم آرزوهای دراز؛ امیرمؤمنان علی علیه‌السلام می‌فرماید:
«حاصل آرزوهای دراز تأسف است و ثمره آن تلف شدن عمر و امکانات و سعادت انسان.»
5- واقع بین بودن و برنامه‌ریزی کردن بر طبق واقعیت‌ها، امکانات و استعدادها نه براساس خیالات و آرزوها.