با دقت و تامل در اندیشه‌ها پو سلوک علمی و عملی عالم اسلام و ایرانیان به تفکری بر می‌خوریم که آن فتوت یا جوانمردی و تفکر و جهان بینی و اخلاق والای آن است. لفظ جوانمردی (فتوت) و جوانمردان (فتیان) ریشه قرآنی داشته و گواه این مدعا است که آئین فتوت و صفات جوانمردی ریشه در باطن ملکوتی انسان‌های آزاده و موحد در جهان ناسوتی از صفات حضرت حق بوده که بر بنده حقیقت‌جو افاضه می‌شود (فتوت) جوانمردی در قرآن چهار باراکمل و صراحتاً بیان گردیده است.
در این کتاب عظیم‌الشان لفظ فتی برای اولین بار در مورد حضرت ابراهیم (ع) و بار دوم به نام حضرت یوسف(ع) و بار سوم در مورد حضرت یوشع ابن نون و بار چهارم به اصحاب کهف اطلاق گردیده است.
گذشته از جوانمردانی که ذکر شد آزاد مردان دیگری نیز مانند حضرت ختمی مرتبت (ص) به امر خدا پا در عرصه کره خاکی گذارده و آزادگان و پهلوانان راستین را روحی دوباره بخشیدند چنانچه با جوانمردی ایشان خوی توحش و وحشیگری اقوام خودی و بیگانه مبدل به روحانیتی عالم گیر و اخلاق فاضله گردید و تربیت یافته‌گان حضرت ایشان آیین جوانمردی واقعی را نسبت به همنوعان خود مرعی داشته و در نتیجه عرفات فتوت به اوج و منتهای خود رسید.
حضرت محمد (ص) از اوان کودکی با تفضل خداوند متعال رهسپار طریق و آیین و اخلاق فتوت شده و از غایت صفات راستین انسانی و نوای توحیدی و اخلاق جوانمردی به جامه پیامبری آراسته و پیراسته گردیدند.
ابن بهار حنبلی بغدادی که قدیمی ترین کتاب اهل فتوت منسوب به اوست روایتی از امام جعفر صادق(ع) به نقل از پیامبر(ص) در مورد علامات و نشانه‌های فتیان امت شان نقل می‌کند؛ جوانمردان امت من ده نشان دارند، راستگویی، وفای به عهد، ادای امانت، ترک دروغگویی، بخشودن بر یتیم، دستگیری، بخشیدن آنچه رسیده، بسیاری احسان، خواندن مهمان، حیا.
بعد از آن حضرت شاگرد مکتب و تربیت یافته مستقیم ایشان حضرت علی (ع) نیز سرآمد فتیان و جوانمردان روزگار خود شدند که آوازه جوانمردی ایشان توسط سلمان پارسی و هرمزان شاهزاده ایرانی به گوش مردمان این سرزمین کهن رسید و آنان را مجذوب خود نمود و ایرانیان منجی و آرمان‌های پهلوانان خود را در ذی وجود حضرت مولا(ع) تجسم و تصور نمودند و وجود منور آن حضرت یادآور پهلوانان راستین دوران‌های کهن ایرانی مانند هوشنگ و کیخسرو و فریدون و رستم بود، همچنین سلمان فارسی توسط اهل فتوت استاد تمامی صنوف برشمرده شده و سلسله نسب خود را به وی می‌رسانند.
لویی ماسینیون می‌نویسید: اساس ورود به هر یک از اصناف صنعتکار مسلمان در شرق در مدت ششصدسال بر پایه مجموعه‌ای از مراسم رمزی استوار بوده است و آن فتوت که در تعلیمات توده‌ای عرب و ایرانی و ترک نقش بسته است و قدیمی ترین آن به زبان ترکی آذری متعلق به سال ششصد و نود است تکیه دارد و در آن چهره سلمان همه چهره‌های دیگر را به کسوف برده است، سلمان استاد افضل کلیه اصناف است.
حضرت مولا(ع) در دامان پیامبر (ص) رشد و نمو یافتند و به مبانی عالی فتوت و جوانمردی که در باطن قرآن نهفته بود آشنا شده چنان مجذوب این آرمان‌ها و اندیشه‌ها گردیدند که همواره با سیرت و صفات فتیان و جوانمردان راستین روزگار گذرانده و در میادین علمی و عملی خویش این طریقت را به اثبات رساندند و نهج‌البلاغه موید اندیشه حضرت ایشان است.
در این میان جوانمردان ایرانی با الهام از تعالیم قرآنی و سیره زندگی حضرت ختمی مرتبت(ص) و ابوتراب(ع) لفظ فتوت را همانند لفظ جوانمردی پذیرا شدند، با این که جوانمردان و پهلوانان ایرانی تعصب خاصی به حفظ سنن و آرمان پهلوانی ملی خود داشتند ولی لفظ قرآنی فتوت به احترام و تاثیر عمیق اسلام وارد سنت‌های این آئین شده و بشدت در هم ممزوج گردید.
جوانمردان و پهلوانان ایرانی گمشده خود را در ذی وجود مولا علی(ع) یافته و سر بر آستانشان ساییدند و خود را کمر بسته حضرت بر شمردند و سلمان فارسی در این میان نقش مهمی ایفا کرده و تعالیم راستین قرآن و طرز سلوک علی (ع) را به ایرانیان انتقال دادند و جوانمردان ایران نیز واله سیرت اسدالله(ع) شدند چنانچه در قیام حسین بن علی(ع) ایرانیان معاضدت‌هایی با ایشان کرده و حتی در واقعه کربلا عده‌ای از جوانمردان ایرانی در رکاب سالار شهیدان جان به جان آفرین تسلیم کردند و همچنین در یاری خاندان شیعی زیدی از هیچ اقدامی فروگذاری نکردند و هر موقع فرصتی یافتند نام علی (ع) را بر زبان رانده آرزوی حکومت علوی و سلوک و سیره ایشان را در سینه‌ها داشتند و عباسیان با این ترفند غاصب حکومت شده و به نام آل علی توسط ایرانیان به حکومت رسیدند و در ادوار بعدی سلسله‌های آل بویه و سربداریه و صفویه که به دست عده‌ای از پیروان جوانمردی تاسیس شد نمونه‌ای از این تلاش و اندیشه و آرمان ایرانیان در ادوار مختلف بوده است.
حضرت به جهت شجاعت و صلابت در میادین جنگ و همچنین احاطه در علوم و فنون و سیر و سلوک واقعی به سرور فتیان عالم ملقب گردیدند و حلقه فتوت تا پایان کره ارض بر مدار ایشان خواهدچرخید و جوانمردان عالم تاسی به سیره و صفات ایشان نموده و در سیر زندگی خاکی به کار خواهند بست.
همین سیرت و صفات و سلوک راستین سبب شد تا حضرت ایشان را به پهلوان آئینی و دینی ایرانیان تبدیل نماید و حضرت قبله عالم فتیان جوانمردان و پهلوانان ایرانی و غیرایرانی باشند.
پهلوانی و جوانمردی و عیاریتی که حضرت در سیر زندگی خویش در تمامی میادین علمی و عملی با شجاعت و سلحشوری تام و دور از آلودگی‌های دنیوی و در کسوت مردانگی درس اخلاق و شجاعت توام با عرفان ناب قرآنی را به آزادگان جهان دادند و لفظ مبارکشان با عرفان جوانمردی و ایثار و سلحشوری و انسانیت توام گردید.
جریان فکری و عملی پهلوانی و جوانمردی که در وجود ایرانیان قبل از اسلام ساری وجاری بود و به علل مختلف تضعیف شده بود با نور قرآنی و حقیقت محمدیه منور گردیدو توسط ائمه اطهار(ع) در کالبد این ملت رنج کشیده دمیده و پیروان این آئین در سرزمین کهن ایران در خدمت قرآن و رکاب ائمه اطهار(ع) به اشاعه تفکر شیعی که همان طریق جوانمردان و آزادگان بود پرداختند و ایرانیان از شاگردان بلامنازع عصر ائمه(ع) بوده و از بذل جان و مال ذره ای در راه اندیشه‌های شیعی کوتاهی نکردند.
زندگی ائمه اطهار(ع) که توام باعرفان ناب و جوانمردی بود سرمشق سالکین راستین این آئین در ایران زمین قرار گرفت و جرگه‌های عیاران و حلقه‌های فتیان از طرز سلوک اخلاقی ایشان پدیدار گشت و نهضت‌های شیعی به وجود آمده بعد از آن به دست جوانمردان و پهلوانان خود گواه این مدعا می‌باشد و چون فتیان به اخلاق والاو الهی گونه توجه خاصی مبذول می‌داشتند همین امر سبب شد تا در ادوار بعدی فتوت نامه‌هایی که توسط صنوف مختلف جزو قوانین هر صنف ایجاد شد از الگو و پیوند با قرآن و ائمه اطهار (ع) به هم گره خورده و سفارش حضرت ختمی مرتبت(ص) به قرآن و عترتشان و ادامه جریان شیعی اسلامی ایرانی و بخصوص در میان جوانمردان و پهلوانان تداوم یافت نشانگر این پیوند می‌باشد. فتوت نامه‌هایی مانند فتوت آهنگران، سراجان، چیت سازان و رنگرزان موید توجه به آن می‌باشد.
فتیان و جوانمردان ایران زمین در تاثیر اندیشه‌های شیعی، ادبیات و فرهنگ باستانی خود را به ادبیات و فرهنگ و سنن قرآنی و شیعی تغییر دادند و این امر حتی در مسئله مهم انتظار و ظهور منجی که قدمتی به اندازه تفکر توحیدی ایرانی داشته با فرهنگ اسلامی شیعی منطبق گردید. بنابراین فرزند علی(ع) و فاطمه زهرا(ع) پهلوان و منجی سلحشوری خواهد بود که جهان را از بیداد، پلیدی و آلودگی پاک خواهد نمود و عدل، داد و دهش را که از اصول آئین پهلوانی بوده به امر خداوند در جهان گسترده خواهند فرمود.
روزنامه ایران، شماره 4611، 5/7/89، صفحه 22 (اندیشه)