کنوانسیون حقوق کودک

أ‌) فرآیند تصویب کنوانسیون

کنوانسیون حقوق کودک[1] در زمره معاهدات حقوق بشری خاصی است که در راستای حمایت از حقوق و آزادی‌های کودکان در سال 1989 به تصویب رسیده است. کودکان از جمله گروههای آسیب پذیری هستند که علاوه بر آنکه از حمایت‌های مندرج در اسناد عام حقوق بشر برخوردارند،[2] اسناد خاص حقوق بشر نیز در حمایت از آنها به تصویب رسیده که از جمله مهمترین این اسناد کنوانسیون حقوق کودک است. در سال 1959 اعلامیه حقوق کودک در راستای حمایت از حقوق کودکان به تصویب رسید. اما از آنجایی که این اعلامیه تعهد الزام آوری برای دولت‌های عضو ایجاد نمی‌نمود و از طرف دیگر رشد فزاینده تضییع حقوق و آزادی‌های کودکان در سراسر جهان همچنان ادامه داشت، لذا تدوین سندی الزام آور در راستای حمایت از حقوق کودکان امری ضروری به شمار می‌آمد. گزارش‌های بسیار نگران کننده از وضعیت کودکانی که در کارهای سخت به کار گمارده شده‌اند یا مجبور به ترک تحصیل و ترک خانواده‌هایشان شده‌اند و همچنین کودکانی که در فحشاء و بهره برداری جنسی مورد استفاده قرار می‌گیرند و همچنین وضعیت نامناسب بهداشتی کودکان و.... همگی لزوم توجه به حقوق آنها را گوشزد می‌نماید.[3] از این روی در راستای حمایت مؤثر از حقوق کودکان، کنوانسیون حقوق کودک در تاریخ 20 نوامبر 1989 به اتفاق آراء از تصویب مجمع عمومی سازمان ملل گذشت و تنها در نخستین روز 61 دولت آن را امضاء کردند و درتاریخ 2 سپتامبر 1990 قابل اجرا شد. تا نوامبر سال 2004 بیش از 192 کشور به آن پیوسته‌اند و تنها دولت آمریکا که در فوریه 1995 این سند را امضاء نموده، هنوز کنوانسیون مزبور را تصویب نکرده است.[4]

ب‌) محتوای کنوانسیون

کنوانسیون حقوق کودک از یک مقدمه و 54 ماده که در سه بخش بیان شده، تشکیل گردیده است. در بخش اول که بیشترین مواد کنوانسیون (ماده 1 تا 41) به آن اختصاص یافته، به تعریف کودک و انواع حقوق و تعهد دولت‌های عضو برای رعایت آن حقوق پرداخته شده است. بخش دوم کنوانسیون هم از ماده 42 تا 45 را شامل می‌شود، که در آنها به سازوکارهای اجرایی و نظارتی کنوانسیون و چگونگی تشکیل و ترکیب و نحوه عمل کمیته حقوق کودک به عنوان نهاد ناظر بر اجرای مقررات این کنوانسیون توجه شده است. بخش سوم کنوانسیون نیز شامل مواد 46 تا 54 می‌باشد که مقرراتی را درباره نحوه امضاء، تصویب و الحاق به کنوانسیون و اعلام حق شرط و خروج از کنوانسیون مقرر نموده است.

در مقدمه کنوانسیون با اشاره به منشور سازمان ملل متحد نوعی عطف میان مقررات مندرج در کنوانسیون حاضر با اصول مدرج در این منشور را گوشزد می‌نماید و باز هم مشابه مقدمه بسیاری از اسناد دیگر به ارزش و کرامت اعضای خانواده بشری و اصل عدم تبعیض توجه می‌دهد. سپس طی اشاره‌ای کوتاه به فرآیند طی شده در حمایت از حقوق کودکان در اعلامیه جهانی حقوق بشر و میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی و میثاق بین المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی تدوین کنوانسیون حاضر را در راستای همین فرآیند در جهت لزوم توجه به ویژه به کودکان برمی‌شمارد.[5]

در ماده یک کنوانسیون در اولین گام کودک به افراد زیر 18 سال تعریف می‌شود.[6] بنابراین هرجا در کنوانسیون از کودک نام برده شده و حقوقی برای او ذکر شده شامل هر فردی می‌شود که زیر 18 سال باشد. یک استثناء ذیل ماده یک به این عبارت بر این تعریف وجود دارد: «مگر این که طبق قانون لازم الاجرا در مورد کودک، سن بلوغ کمتر از 18 سال باشد.» به این ترتیب اگر طبق قانون هر یک از کشورهای عضو سن بلوغ و یا بزرگسالی کمتر از 18 سال تعیین شده باشد همان تعریف بر کودک صادق است.[7]

بند یک ماده 2 هم به نوعی به یکی از مهمترین اصول حقوق بشری که همان اصل عدم تبعیض است تصریح نموده و دولتها را ملزم نموده که حقوق مندرج در این کنوانسیون رابدون ملاحظه نژاد، جنس، رنگ، مذهب، عقیده سیاسی، ریشه ملی، قومی، اجتماعی، دارایی، ناتوانی، تولد یا دیگر وضعیتهای کودک یا والدین یا سرپرستان قانونی محترم شمرده و تضمین نمایند. برای تأکید واحتیاط بیشتر، بند 2 ماده 2 نیز دولت‌ها را ملزم نموده، اقداماتی مناسب و لازم در جهت تأمین حمایت کودکان در برابر اعمال تبعیض اتخاذ نمایند.[8]

مواد 3 و 4 و 5 نیز به طرق مختلف، تعهدات دولتها و اقدامات شایسته و ضروری که باید در جهت اولویت بخشیدن به منافع کودکان و اجرای حقوق مندرج در کنوانسیون به عمل آورند را بیان می‌کنند. مواد 6 و 7 به مهمترین حقوق ماهوی چون حق حیات، حق داشتن نام، تابعیت، امنیت و رفاه کودکان تصریح نموده و مواد 18 ، 19، 20، 21، 24، 28 و 49 و...نیز تعهدات دولتها را در زمینه جلوگیری از سوء استفاده از کودکان و استثمار کودکان، تعیین سرپرست برای آنان مراقبت‌های بهداشتی، تغذیه و آموزش ابتدایی رایگان و اجباری را بیان کرده است. مواد 31 تا 40 ضمن به رسمیت شناختن حقوق کودکان، تعهدات دولتها درباره جلوگیری از کار اجباری، تعیین ساعات کار، عدم مشارکت کودکان مخاصمات مسلحانه و استخدام در نیروهای مسلح، محاکمه عادلانه، اصل برائت و دادرسی محرمانه را بیان کرده و اعمال مجازات اعدام و حبس ابد را درباره آنها ممنوع شمرده است.[9]

هر چند اتخاذ حق شرط توسط دولت‌ها در ماده 51 به رسمیت شناخته شده اما مطابق بند 2 ماده 52 کنوانسیون حقوق کودک حق شرط‌ها نباید مغایر هدف و مقصود کنوانسیون باشد.[10]

ج) ابعاد مختلف کنوانسیون

کنوانسیون حقوق کودک از وسعت و گستردگی ویژه‌ای برخوردار است و اصول مندرج در آن شامل تمامی کودکان جهان می‌شود بدون این که سلسه مراتبی بین اصول مختلف آن قرار داده شده باشد. به طور کلی حقوق مندرج در کنوانسیون را می‌توان به اصول حقوق بنیادین و اساسی، حق مشارکت و آزادیهای مدنی، حق حماییت و حق تأمین دسته بندی نمود.[11]

البته باید توجه داشت که مهمتر از تمامی این اصول، اصل احترام به کرامت ذاتی انسان یا کودک است که تمامی مقررات مندرج در کنوانسیون و سایر اصول بر آن مبتنی می‌باشد.

1- حقوق بنیادین و اساسی

چهار اصل کنوانسیون را می‌توان در زمره اصول پایه‌ای و بنیادین حقوق کودک معرفی نمود. این اصول عبارتند از اصل عدم تبعض[12]رعایت منافع کودکان[13] حق حیات و بقاء و رشد،[14] احترام به دیدگاه‌های کودک.[15] اصل عدم تبعیض در ماده 2 به رسمیت شناخته شده و اصل رعایت منافع کودکان با تعبیر «تأمین منافع عالیه کودکان یا بهترین منافع کودکان»[16] درماده 3 کنوانسیون به عنوان اصل راهنما مدنظر قرار گرفته، هر چند ابهاماتی در خصوص معیارهای مربوط به این اصل وجود دارد. حق حیات، بقاء و رشد در ماده 6 کنوانسیون کلاحظه شده واحترام به دیدگاههای کودک هم در ماده 12 مورد توجه قرار گرفته است.[17]

2- حق برخورداری از حمایت

اصولی چند از کنوانسیون به حق برخورداری از حمایت و اعمال روشهای حمایتی در شرایط اضطراری جهت حمایت از کودکانی که در شرایط اضطراری جهت حمایت از کودکانی که در شرایط ویژه به سر می‌برند اختصاص یافته است. حمایت از کودکان پناهنده[18]، منع بکارگیری و استخدام افراد زیر 15 سال در درگیریهای مسلحانه و نیروهای مسلح،[19] جلوگیری از شکنجه و رفتارهای غیرانسانی نسبت به کودکان،[20] منع مجازات اعدام یا حبس ابد کودکان،[21] منع بازداشت و حبس خودسرانه و غیرقانونی کودکان،[22]ضرورت جداسازی زندان کودکان از زندان بزرگسال[23] لزوم حمایت از کودکانی که در معرض خطربهره کشی یا سوء استفاده قرار دارند[24]...از جمله مقرراتی هستند که در راستای حق برخورداری از حمایت برای کودکان مقرر شده است.

3- حق مشارکت و آزادی‌های مدنی

چند اصل کنوانسیون نیز به آزادیهای مدنی و حق مشارکت اجتماعی، فرهنگی و سیاسی کودکان توجه نموده و در این راستا حق آزادی ابراز عقیده و اظهار نظر کودکان را چه به صورت کتبی و چه شفاهی مورد توجه قرار داده است.[25]

لزوم احترام به حق آزادی اندیشه، عقیده و مذهب کودکان،[26] حق شرکت کودک در اجتماعات و مجامع مسالمت آمیز[27] احترام به حق خلوت کودکان (حریم خصوصی کودکان) و منع مداخله خودسرانه در امور خصوصی، خانوادگی یا مکاتبات کودکان،[28] انتشار کتاب‌های مناسب برای کودکان و اقدام درباره آموزش زبان به کودکان مربوط به گروه‌های اقلیت و بومی،[29] حق ثبت نام، ملیت کودک و ولادت[30] او نیز از جمله حقوقی هستند که در راستای مشارکت و بهره‌منید کودک از آزادی‌های مدنی در این کنوانسیون به رسمیت شناخته شده‌اند.

4- حق تأمین و بهره‌مندی از بهداشت

در کنوانسیون بر اهمیت رشد کودک در محیطی مملو از شادی و تفاهم تأکید شده و لزوم تأمین منافع عالیه کودکان مورد توجه قرار گرفته و به همین جهت به وضعیت کودکان در هنگام طلاق و موارد جدایی ناشی از اقدامات دولتی از قبیل بازداشت، تبعید و غیر نیز توجه شده و لزوم اتخاذ اقدامات حمایتی و خدماتی ویژه در این شرایط توسط دولتها گوشزد شده است.[31]

در کنار توجه به حقوق مدنی و سیاسی کودکان توجه به حقوق اقتصادی و فرهنگی آنها نیز در کنوانسیون مشاهده می‌شود. از جمله این حقوق می‌توان به لزوم تأمین بهداشت و فراهم آوردن امکانات بهداشتی به عنوان یکی از مهمترین ابزارهای رشد و رفاه، کودکان اشاره کرد. کشورهای عضو موظفند حداکثر خدمات بهداشتی و پزشکی ضروری را برای کودکان فراهم نمایند و بهره‌مندی از مزایای تأمین اجتماعی و بیمه را برای آنها فرام آورند.[32]

5- حق بهره‌مندی از آموزش، اوقات فراغت و انجام فعالیتهای فرهنگی

بهره‌مندی از آموزش در زمینه‌های مختلف بدون هرگونه تبعیضی و ایحاد امکانات و شرایط مناسب برای استفاده کودکان اقلیت‌ها از مزایای آموزشی، انطباق آموزش با زبان مادری و فرهنگ آنها و انجام اعمال مذهبی در زمره حقوقی‌اند که بطور ویژه‌‌ای در کنوانسیون مورد توجه قرار گرفته است.[33]

شناسایی اوقات فراغت و حق بازی و تفریح برای کودکان[34] وظایف متعددی را بر عهده دولتها قرار می‌دهد، تا سازوکارهای مناسبی را در راستای تأمین و اجرای این حقوق فراهم آورد.

د) ساز و کار نظارتی کنوانسیون

در کنوانسیون حقوق کودک کمیته‌ای به نام کمیته حقوق کودک به عنوان سازوکار نظارتی این کنوانسیون پیش بینی شده که بر اجرای مقررات این کنوانسیون توسط دولتهای عضو نظارت نموده و گزارشهای آنها را در این راستا مورد ارزیابی قرار می‌دهد. مطابق ماده 43 کمیته مزبور مرکب از ده کارشناس عالی رتبه و برخوردار از صلاحیتهای والای اخلاقی و آشنایی با مسایل مربوط به کنوانسیون می‌باشند.[35]

ه) وضعیت جمهوری اسلامی ایران نسبت به کنوانسیون

دولت جمهوری اسلامی ایران نیز جزء دولتهایی است که کنوانسیون مزبور را امضاء و سپس تصویب کرده است. این کنوانسیون در اول اسفند ماه 1372 به تصویب مجلس شورای اسلامی ودر 11 اسفند ماه نیز به تأیید شورای نگهبان رسیده است.[36] جمهوری اسلامی ایران هنگام امضای کنوانسیون در 5 سپتامبر 1990 به این شرح اعلام حق شرط نسبت به کنوانسیون اعلام نمود: «جمهوری اسلامی ایران نسبت به مواد و مقرراتی که مغایر با شریعت اسلامی باشد، اعلام حق شرط می‌نماید واین حق را برای خود محفوظ می‌دارد که هنگام تصویب چنین حق ظرطی را اعلام نماید.»[37] به این ترتیب با وجود این که در هنگام بررسی فرایند تصویب این کنوانسیون در شورای نگهبان نسبت به بند 1 ماده 12 و بندهای 1 و 2 ماده 13 و بندهای 1 و 3 ماده 14 و بند 2 ماده 15 و بند 1 ماده 16 و بند د قسمت 1 ماده 29 اشکال مغایرت با شرع وارد شده اما مجلس شورای اسلامی در نهایت با اعلام حق شرکت کلی مبنی بر عدم مغایرت با موازین اسلامی این کنوانسیون را مورد تصویب قرار داده است.[38]

برای آشنایی بیشتر با این کنوانسیون و سایر مباحث مربوطه به منابع زیر مراجعه نمایید:
1. Alston, pkilip (2000), The Impact of Ten years of the convention on the Rights of the child, 1990-2000, sep.
2.Landsdown, Gerison (2000), The Reporting process under the convention on the Rights of the child in: Alston Philip and Crawford James (Eds) Future of un Human Rights preaty monitoring, combridge, Cambridge university press, pp. 113-128.

[1] . Adopted by the united Nations General Assembly on 20 November 1989 Entered into Force on 2 september 1990, GA Res No. 44/25. convention on the Rights of the child (CRC)
[2] . ر.ک: سید محمد قاری سید فاطمی، حقوق بشر در جهان معاصر دفتر اول درآمدی بر مباحث نظری: مفاهیم، مبانی، قلمرو و منابع، مرکز چاپ و انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، 1382، تهران، صص 194-192.
[3] . برای نمونه ر.ک: un Doc. E/ CN.4/1997/95, The Rights of the child, Fact sheet No. 10 , p. 2,

حسین مهرپور، نظام بین المللی حقوق بشر، انتشارات اطلاعات، چاپ دوم 1383، ص 134.
[4] . حسین مهر پور، پیشین، ص 135.

Marilia sardenberg, The convention on the Rights of the child , in : The Essentials of Human Rights , Ed. By Rhona K.M. smith and christien van Den Arker, Hodder Arnold, 2005,p.65.
[5] . Ibid
[6] . CRC (1989), Art.1.
[7] . حسین مهرپور، پیشین، ص 136.
[8] . همان.
[9] . ر.ک: جمشید شریفیان، راهبرد جمهوری اسلامی ایران در زمینه حقوق بشر در سازمان ملل متحد، مرکز چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه، چاپ اول، 1380، ص 146.
[10] . ر.ک: CRC(1989), Art. 51 and 52 (2).
[11] . نسرین مصفا و همکاران، کنوانسیون حقوق کودک و بهره وری از آن در حقوق داخلی ایران، انتشارات دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، چاپ اول، زمستان 1383، صص 6 و7.
[12] . Non - Discrimination
[13] .The child Intersts.
[14] . The Rights to survival and Development.
[15] .Respect views of the child
[16] . Best Interests of child
[17] . برای توضیح مختصر ر.ک: نسرین مصفا و همکاران، پیشین، صص 10 -7.
[18] . ر.ک: CRC,Art.22.
[19] . ر.ک: CRC,Art.38 (2) (3)
[20] . ر.ک: CRC,Art. 39 and 37 (a)
[21] . CRC,Art.37.
[22] . CRC, Art. 37.
[23] . CRC,Art. 37 (b) (c)
[24] . CRC,Art.32 (1) (2)
[25] . ر.ک: CRC. Art. 13
[26] . CRC.Art. 14
[27] . CRC.Art . 15
[28] . ر.ک: CRC.Art. 16.
[29] . CRC.Art 17 (b) (c) (d)
[30] . 1) 7 CRC.Art
[31] . CRC.Art . 18 (1), 5 and,
[32] . ر.ک: CRC.Art 24, 18 (3) , 26 and 27 (1) (2) (3)
[33] . ر.ک: CRC.Art 28. 30.
[34] . CRC.Art . 31.
[35] . برای توضیح بیشتر ر.ک: حسین مهرپور، پیشین، صص 141-140.
[36] . همان، ص 144.
[37] . ر.ک: حسین مهرپور، حقوق بشر در اسناد بین المللی و موضع جمهوری اسلامی ایران، انتشارات اطلاعات، چاپ دوم، 1386، ص 334.
[38] . برای توضیح بیشتر ر.ک: حسین مهرپور، نظام بین المللی حقوق بشر، صص 148-144؛ جمشید شریفیان ، پیشین، ص 147.