اسلام و فمینیسم

اسلام و فمینیسم خبرگزاری فارس: ساحلی که زورق آرمان‌های فمینیستی در آن پهلو می‌گیرد به تعبیر آندره میشل جامعه‌ای است، با پیوندهای آزاد و عاشقانه، طلاق و جدایی‌های مکرر، خانوادهای تک والدینی و فروپاشی و نابودی خانواده هسته‌ای, که آثار و پیامدهای گسترده‌ای نیز در پی دارد. تافلر نیز این گزینه‌ها را آینده محتوم و گریزناپذیر جوامع فمنیستی معرفی می‌کند. جنبش زنان از اوایل قرن نوزدهم به نام «فمینیسم» و با شعار تساوی و برابری زن و مرد در همة شئون در فرانسه پدیدار شد و در واقع نوعی اعتراض به مردسالاری حاکم بر اعلامیة حقوق بشر فرانسه بود. اعلامیة مذکور که بر اثر انقلاب کبیر فرانسه و بر اساس حقوق فطری و طبیعی در سال 1789 میلادی به تصویب رسید، با بی‌اعتنایی آشکار به حقوق زنان هیچ‌گونه حقی را برای آنان در نظر نگرفت و در حقیقت، اعلامیة دفاع از حقوق مردان بود. در نتیجه گروهی از زنان در مخالفت با این نابرابری، دست به اعتراض زدند و خواهان حقوق برابر با مردان شدند. این حرکت را بعدها «کندورسه», ریاضی‌دان و فیلسوف فرانسه ادامه داد که به تشکیل «مکتب طرفداران زن» انجامید. پایه‌گذاران اصلی این مکتب در اوایل قرن نوزدهم، سن سیمون و شاگردان او بودند که به گسترش نظریه برابری زن و مرد، کمک شایانی کردند. مکتب طرفداران زن در دفاع از حقوق زنان به سه نکتة اساسی تاکید داشت: 1. زن، انسانی بالغ و کامل است و در برابر مردان، به ویژه در زندگی زناشویی، از استقلال، اختیار و حقوق برابر برخوردار است؛ 2. زن، از نظر فکری، انسانی آزاد و مستقل است؛ 3. زنان، باید در مسائل سیاسی شرکت کنند و از حقوق مساوی با مردان برخوردار باشند. در دهه‌های اخیر دیدگاه‌های فمنیستی ـ در قالب کنوانسیون‌های بین‌المللی یا مباحث تئوریک ـ مرزهای جغرافیایی کشورهای مختلف را درنوردیده و به یُمن انقلاب ارتباطات، فضای فرهنگی جوامع مختلف و از جمله کشور ما را تحت تأثیر خود قرار داده است. جمهوری اسلامی ایران, به ویژه نخبگان فرهنگی ناگزیرند در قبال این پدیده یکی از سه رویة زیر را در پیش گیرند: نخست آنکه همة سنت‌های جاری دربارة جامعة زنان را دینی و بالطبع کامل تلقی کرده و بر هر گزاره و گزینة دیگر، مهر ابطال و انکار زنیم. نتیجة این رویکرد که در میان برخی از قشرهای مذهبی, هوادارانی دارد، تحریم مطالعات و پژوهش‌های ویژه در عرصة مسائل زنان و در پی آن، عدم احساس ضرورت حضور در اجلاسیه‌های داخلی و خارجی، و طرد همة عناصر و مؤلفه‌های فمنیستی است. راه دوم, خود باختگی در برابر هیمنة فمینیسم جهانی، پذیرش مطلق (یا قریب به اتفاق) گزاره‌های فمنیستی و تلاش برای تبلیغ و ترویج آن در ایران و جامعه اسلامی است. این رویه به چیزی کمتر از کنار گذاشتن سنت‌ها و آموزه‌های دینی یا توجیه و همگون‌سازی آن با الگوهای فمنیستی رضایت نمی‌دهد. گفتنی است اتخاذ این رویه، امتیازاتی را نیز به همراه دارد؛ از جمله اینکه به تحقیق و تأمل نیاز ندارد و تنها کافی است به آن سوی مرزها نگریست. افزون بر اینکه حمایت و پشتیبانی کشورهای غربی را هم به دنبال دارد و همنوایی با آنها موجب اعتبار اجتماعی و جهانی نیز می‌شود. گرایش‌های نسبتاً شدیدی به این رویه در میان روشنفکران، نخبگان فرهنگی و مدیران اجرایی به ویژه در دهة سوم انقلاب مشاهده می‌شود. پیامدهای اجتماعی و فرهنگی این گرایش، به دو گونه در جامعه ما رخ نموده است: یکی تشکیک در آموزه‌ها و گزاره‌های اسلامی مربوط به زنان، که بیشتر از سوی روشنفکران تجددگرای لائیک، صورت می‌گیرد و دیگری تلاش برای همگون‌سازی آموزه‌های دینی با ارزش‌ها، توصیه‌ها و گزاره‌های فمنیستی، که بیشتر از سوی نخبگان تجددگرای مذهبی صورت می‌گیرد و در پایان به «عرفی شدن دین» یا «فمینیسم اسلامی» پایان می‌یابد. قدر مسلّم اینکه رویکرد حاضر با معیارهای عقلی و آموزه‌های دینی سازگار نیست، افزون بر آنکه آزمایش خود را در تاریخ معاصر ایران، بارها و بارها پس داده است. چه آنکه تأثیر ژرفِ آموزه‌های ملّی ـ دینی بر رفتار و آداب و رسوم زنان ایرانی، مانع از گرایش عمیق به آموزه‌های فمنیستی می‌گردد. به نظر می‌رسد رویکرد عقلانی و آگاهانه به سنّت و مدرنیته و نقد جسورانه و پالایش و معرفی عناصر کارآمد هر دو حوزه، بهترین راه برخورد با اندیشه‌های فمنیستی است. این رویکرد اگر چه به برکت انقلاب اسلامی و خود آگاهی ملّت ایران احیا شد و زینت‌بخش محافل علمی و فرهنگی گشت، در مقام عمل هیچ‌گاه به طور کامل و جامع تحقق نیافت. امروزه بسیاری از اندیشمندان و نخبگان انقلابی و مسلمان که در مقام مباحث تئوریک، روش عقلانی و نقادی را در مبادلات فرهنگی ـ و از جمله مباحث زنان ـ پذیرفته‌اند، عملاً تحت تأثیر مؤلفه‌های مدرنیسم قرار گرفته و به ترویج و تبلیغ ارزش‌ها و هنجارهای آن پرداخته‌اند. اینان به درستی دریافته‌اند که لازمة برخورد با هر نوع انحرافی، به کارگیری روشی متناسب و هم‌سنخ با آن است و از این‌رو به جای برخوردهای چکشی و حذفی باید از رهگذر منطقی و عقلانی با پدیده‌های جدیدی همچون اندیشه‌های زن‌مدارانه در حوزه مسائل زنان برخورد کرد. برگزاری همایش اسلام و فمینیسم، طی روزهای سوم و چهارم اسفند ماه 1379 در دانشگاه فردوسی مشهد، تلاشی از این دست است که مجموعه مقالات ارائه شده به آن، طی مجموعه دو جلدی حاضر، برای استفاده همگان تدوین شده است. نقد و بررسی‌ بر اساس فراخوان همایش «اسلام و فمینیسم» از صاحب‌نظران و اصحاب قلم برای ارائه مطلب دربارة محورهای زیر، دعوت شده بود: 1) فمینیسم؛ شامل: الف) عوامل و زمینه‌های پیدایش فمینیسم در غرب و ایران؛ ب) نظریه‌های فمینیستی؛ ج) وضعیت فمینیسم در غرب و ایران. به نظر می‌رسد هشت مقاله از مقالات مندرج در دو جلد کتاب مذکور در این چارچوب قابل طبقه‌بندی باشد، که عبارت‌اند از: اصول و نظریه‌های فمینیسم در غرب, نوشتة علیرضا انوشیروانی؛ بررسی جنبش فمینیسم در غرب و ایران, نوشتة احمد رضا توحیدی؛ فمینیسم، اسلام و ایران, بررسی فمینیسم در غرب و مقایسه آن با ایران و تئوری اسلام در این زمینه, نوشتة عبدالرّحمن حسنی‌فر؛ فمینیسم در جامعة اسلامی, نوشته فاطمه رجبی؛ تاریخچة فمینیسم در ایران؛ نوشتة فاطمه عطایی؛ گذری بر فمینیسم ایرانی, نوشتة مجید کافی؛ زمینه‌های ظهور فمینیسم در غرب, نوشتة حمیرا مشیرزاده؛ فمینیسم، علل و پیامدها, نوشتة احمد علی راسخ. مجموع این مقالات هشتگانه می‌کوشد ضمن ارائة تعریفِ جامعی از واژه «فمینیسم»، تاریخچه‌ای از آن، به عنوان جنبشی اجتماعی ـ سیاسی ارائه نماید. همچنین با اشاره به آرای برخی از اندیشمندان و نظریه‌پردازان این نهضت، نظریه‌های بنیادین اندیشة فمینیستی تشریح می‌گردد. در برخی از نوشتارها سعی بر آن است تا به ارائه طریق در خصوص وضعیّت کنونی زنان در جوامع انسانی پرداخته شود و در این راستا دستاوردهای جنبش فمینیسم و موضع‌گیری‌های مختلفِ دربارة آن مورد بررسی قرار گرفته است. همچنین به جنبش حقوق و آزادی زنان ایران و تاریخچه جنبش زنان در عصر پهلوی پرداخته شده و این‌گونه نتیجه‌گیری شده که تکوین جنبش زنان در ایران بر مبنای اعتراض به شرایط موجود قابل توجیه است، لکن نظر به حاکمیّت گفتمان اسلامی بر فضای کنونی جامعه، این جنبش باید در چارچوب قوانین دینی سازماندهی شود، تا بتواند به اهداف مورد نظر اسلام، در جهت آزادی زن و حفظ حقوق و تکامل و رشد آن دست یابد. به اعتقاد یکی از نویسندگان مقالات این بخش، نه برگشت به گذشته و نه تقلید کورکورانه از فرهنگ غرب, راه به جایی نخواهد برد. راه درست همانا بازگشت به ارزش‌های الاهی است. چنان‌که اسلام می‌گوید: «ملاک ارزشمندی انسان‌ها فقط در تقوا است و هیچ عامل دیگری، حتی جنسیّت، تأثیری در انسانیّت انسانها ندارد». 2. زن و انسان‌شناسی؛ شامل: الف) ویژگی‌های جسمی ـ روانی زن و مرد از دیدگاه اسلام؛ ب) ویژگی‌های جسمی ـ روانی زن و مرد از دیدگاه فمینیسم؛ ج) مقایسه ویژگی‌های جسمی ـ روانی زن و مرد از دیدگاه اسلام و فمینیسم. دو مقاله با عناوین: تفاوت‌های رفتاری زن و مرد (پایه‌های فیزیولوژیک و غیر فیزیولوژیک), نوشتة حمیدرضا آقا محمّدیان و رضا پورحسین؛ نگرشی بر تفاوت‌های بیولوژیک زن و مرد, نوشته محمد ربانی و بلوغ, نوشته سید محمد موسوی بجنوردی دربارة موضوعات مطرح در این محور، قابل طبقه‌بندی است. بین دو جنس زن و مرد تفاوت‌های بسیاری، از جنبه‌های مختلف وجود دارد که اکثراً پایه‌های آن فیزیولوژیک و زیستی است، و عوامل اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی زمینه‌های بروز و اظهار تفاوت‌ها را فراهم کرده و در حدّ بالایی منجر به تغییراتی در آنها می‌شوند. در مجموعه مقالاتی که پیرامون محور زن و انسان‌شناسی به نگارش در آمده، اصولاً به تفاوت‌هایی پرداخته شده که صرف نظر از پایه و علّت وجودی و رشد آنها، نمود رفتاری در احوال و کردار فرد داشته است. از این رو در نوشتارهای این بخش به مواردی همچون تفاوت‌های وراثتی، تفاوت‌های ساختار تشریحی (آناتمیک)، تفاوت‌های فیزیولوژیک، اختلاف از نظر حسّاسیت و بروز بیماری‌ها میان زن و مرد به طور کلی و به مقولة بلوغ، به طور خاص پرداخته شده است. 3. زن و فرهنگ؛ شامل: الف) نقش زن در توسعة فرهنگی از دیدگاه اسلام و فمینیسم؛ ب) مقایسه آرمان زندگی در اسلام و فمینیسم؛ ج) فعالیت‌های فرهنگی زنان در جامعه ایران. مقاله‌های سیمای متفاوت شخصیت زن، محترم در آینه اسلام راستین و محقّر در اغلب فرهنگ‌های بشری و برخی آثار ادب فارسی, نوشتة حسین رزمجو؛ المرأة فی القرآن, نوشتة محمّدهادی معرفت؛ فمینیسم اسلامی, ترکیب پارا دوکسیکال, نوشتة جعفر مرادی، در این بخش قابل طبقه‌بندی است. در این نوشتارها، با بررسی اجمالی در نگرش آیین آسمانی اسلام نسبت به زنان از لحاظ آفرینش و حقوق اجتماعی ـ به ویژه نقش اساسی که مادران در کامل کردن نظام خانوادگی و تعلیم و تربیت ایفا می‌کنند ـ میزان تأثیرگذاری این آموزه‌ها بر فرهنگ و ادب ایرانی به تصویر کشیده می‌شود. ضمن آنکه با غور در آیات قرآنی و نیز روایات موجود در زمینة تفاوت میان زن و مرد، به شبهاتِ برتری مردان نسبت زنان به در بینش اسلامی، پاسخ داده شده است. همچنین با انجام مقایسه‌ای میان اسلام و فمینیسم در حوزه‌های عقیدتی، اقتصادی، روانی، سیاسی، حقوقی و خانواده، امکان تحقق فمینیسم اسلامی مورد کنکاش قرار گرفته است. 4. زن و اجتماع؛ شامل: الف) پایگاه و نقش اجتماعی زن از دیدگاه اسلام؛ ب) پیامدهای اجتماعی رویکردهای فمینیستی؛ ج) وضعیّت اجتماعی زنان در ایران قبل و بعد از انقلاب اسلامی؛ د) زن مسلمان، مدرنیسم و پست مدرنیسم. دو مقالة طرح واره‌های ظریف تبعیض جنسی (پیامد اجتماعی رویکرد فمینیستی, نوشتة فرزانه غنیمی؛ موانع مشارکت سیاسی زنان در ایران پس از انقلاب, نوشتة عباس محمّدی اصل، در این بخش قرار می‌گیرد. در این مقالات، با انجام یک تحقیق پیمایشی در زمینه باورداشتِ نقش‌های جنسیتی تعریف شده برای هر یک از دختر و پسر در جامعة ایرانی، میزان تأثیر سطح تحصیلات بر این امر مورد بررسی قرار گرفته است. ضمن آنکه تأثیرپذیری مشارکت سیاسی زنان در ایران پس از انقلاب از شکاف جنسی به عنوان یک شکاف ساختی از تقسیم جمعیت جامعه میان دو گروه مردان و زنان، مبنای کندوکاو قرار گرفته و این گونه نتیجه‌گیری شده که ایزوله‌سازی شکاف جنسی به عنوان متغیر وابسته، تابعی از حضور و عملکرد متغیرهای مستقلی چون نیروهای اجتماعی حاکم بر صحنة قانونگذاری نظام حکومتی و عملکرد قوة مجریه بر این بنیان، در عرصة آموزش و پرورش رسمی است. (صفحه 470, جلد دوم). 5. زن و خانواده؛ شامل: الف) خانوادة آرمانی از دیدگاه اسلام و فمینیسم؛ ب) اسلام، فمینیسم و تربیت کودکان. مقاله‌های جایگاه خانواده از دیدگاه اسلام و فمینیسم, نوشته حسین بستان؛ بررسی سه دیدگاه مختلف در مورد کارکرد اصلی ازدواج, نوشتة علی ربّانی خوراسگانی، در چار چوب این محور قابل طبقه‌بندی است. خانواده در اشکال مختلف آن، نهادی است که از دیر باز کار کردهای مهمی چون تنظیم روابط جنسی، حمایت عاطفی، تولید مثل و جامعه‌پذیری کودکان را ایفا کرده است. با توجه به الگوهای جهانی و فرا تاریخی تقسیم کار جنسی، زنان همواره بیش از مردان، مسئولیت تأمین این کارکردها را بردوش کشیده‌اند و همین امر نقطه عزیمت بسیاری از مباحث فمنیستی را تشکیل داده است که هر کدام از زاویه‌ای خاص و با رویکرد ویژه‌ای به موضوع پرداخته‌اند. بر این اساس در مقالة نخست این بخش، ابتدا به بیان آرای برخی از صاحب‌نظران فمنیست در باب خانواده و سپس دیدگاه اسلام در این زمینه پرداخته شده است. آنگاه طی مقالة دوم، مقولة ازدواج و نگرش‌های مختلفِ نسبت به آن، شامل دیدگاه مبتنی بر کارکرد زیستی ازدواج و لزوم ارضای کامل نیاز جنسی در انسان، دیدگاه مبتنی بر، قلمداد کردن ارضای نیاز جنسی به عنوان سدّ راه کمال انسان و در نهایت کارکرد اخلاقی و معنوی مورد نظر اسلام در امر ازدواج مورد بررسی قرار گرفته است. 6. زن و حقوق؛ شامل: الف) حقوق زن از دیدگاه اسلام (کتاب و سنّت)؛ ب) حقوق زن از دیدگاه فمینیسم؛ ج) مقایسه حقوق اساسی و حقوق موضوعة مربوط به زن در ایران؛ د) نگرش مردم نسبت به تغییرات حقوق زن در جامعه و مبانی اجتماعی آن. با توجه به محتوای مطالب کتاب، مقاله‌های زیر را می‌توان در ارتباط با این محور طبقه‌بندی کرد: گمانه‌های نابرابری در ساختار اسلامی حقوق زن, نوشتة سیّد مرتضی حسینی؛ حقوق مختصه زنان در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران, نوشته حسن خانجانی موقّر؛ مقایسة حقوق اساسی و حقوق موضوعة مربوط به زن در ایران اسلامی, نوشتة نادر پورارشد و شهناز محمودی. اهداف مقالات مذکور به طور غالب، تبیین و بازیابی نارسایی‌های حقوقی قوانین موضوعه در ارتباط با زن، با در نظر گرفتن فلسفة وضع آنهاست. این نوشته‌ها به جهت رهنمون شدن به این مطلب است که با کاستن از نارسایی‌های مذکور می‌توان ریشة جلوه‌های ناامنی زنان را خشکاند و از این طریق، زن را برای نقش‌آفرینی شایسته‌اش تأمین کرد. در این رابطه، تفاوت‌های اقتصادی زن و مرد در نظام اقتصادی اسلام و پاسخ به شبهات و پرسشهایی در این زمینه از قبیل اینکه چرا زنان در مسائل اقتصادی مانند ارث، دیه، قصاص و مانند آن با مردان برابر نیستند؟ و آیا این نابرابری، به منزلة نادیده انگاشتن حقوق اقتصادی زنان نمی‌باشد، وجهه همت اصحاب قلم بوده است. 7. زن و اقتصاد؛ شامل: الف) استقلال اقتصادی زن از دیدگاه اسلام؛ ب) احکام اقتصادی مربوط به زن در اسلام (مهریه، ارث و...)؛ ج) عوامل و موانع فعالیت اقتصادی زن در ایران. عناوین مقالات مرتبط با این محور عبارت‌اند از: برخی موانع اشتغال زنان در بازار کار, نوشتة نادره عطاریان؛ بررسی مزایا و معایب اشتغال خارج از منزل زن در خانواده, نوشتة شهناز ولکجی. از نظر دیدگاه غالب مقالات ارائه شده در این بخش، امروزه دیدگاه مطرحی که مخالف با اشتغال زنان باشد، وجود ندارد و روی هم رفته پذیرفته شده که زن می‌تواند در صحنه اجتماع حاضر شود و با پذیرش شغل و مسئولیت‌های دیگر اجتماعی به گردونه تحرکات و فعالیت‌های اجتماعی بپیوندد. لکن با عنایت به انتظارات خاص از زنان (همچون اداره امور خانه در کنار اشتغال بیرونی) اتخاذِ تمهیداتِ لازم از جمله برنامه‌های تأمین اجتماعی و تعدیل تعهدات و الزامات قانونی و به ویژه اصلاح باورها و ذهنیت‌های منفی مخالف کار خارج از منزل بانوان، که به دنبال، تداوم نقش‌های سنتی صرف (همسری ـ مادری) برای زنان است، همچنین روند بهره‌گیری از نیروی کار زنان، که بخش قابل توجهی از توانمندی جامعه را در اختیار دارند ضروری به نظر می‌رسد. در این بخش، با انجام یک تحقیق پیمایشی ابعاد مختلف بحث کار خارج از خانة زنان، همچون گرایش کارگران زن به کار در خارج از خانه، میزان گرایش به قوانین حمایتی زنان و وضعیت آینده جامعه پیش‌بینی شده است. در یک نگاه کلی در ارزیابی کتاب می‌توان به این جمع‌بندی رسید که گذشته از گستردگی محورهای مورد بحث، در همایشی که مجموعه مقالات عرضه شده در آن، در این کتاب به چاپ رسیده است، در برخی مقاطع، هم پوشی‌ها و تداخل‌هایی بین محورها مشاهده می‌شود. ضمن آنکه چاپ محورهای فراخوان نگارش مقاله، به جای انتهای جلد دوم، در صفحات آغازین جلد اول می‌توانست در روشن ساختن اذهان عموم و به ویژه پژوهشگران حوزة زنان و رهنمون ساختن آنان به بخش‌های تخصصی مورد علاقة خود، مؤثر باشد. از این گذشته، گرچه در مقدمة کتاب به نگرش اسلام به مقولة زن اشاره شده، لکن، از نگرش فمینیستی، چندان سخنی به میان نیامده و نیز ارتباط منطقی بین اسلام و فمینیسم که انگیزة اصلی برگزاری همایش مورد نظر را تشکیل می‌داده، تبیین نگردیده است. از سوی دیگر به رغم تفاوت محسوس در سطح علمی مقالات منتخب برای چاپ در مجموعة دو جلدی حاضر، عدم دسته‌بندی موضوعی مقالات در این مجموعه، از وزانت و کاربردی بودن مطالب تا حدودی کاسته است. همچنین عدم ارائه ترجمة فارسی مقاله المرأة و کرامتها فی القرآن امکان بهره‌وری از مطالب آن را از افراد ناآشنا به زبان عربی سلب کرده است. صرف نظر از ایرادهای شکلی و محتوایی مذکور، مجموعه مقالات حاضر می‌تواند در آشنا ساختن افکار عمومی با برکه‌ای که زورق فمینیسم در آن پهلو می‌گیرد، اقدامی مثبت و سازنده قلمداد شود. به رغم نبود نوشتاری در تأیید مبانی فمینیسم و همخوانی آن با شرایط کنونی جامعة ایران، در مجموعة حاضر که می‌توانست بستر مناسب‌تری برای داوری و قضاوت ذهن‌های جست‌وجوگر فراهم آورد. آنچه مجموعة مطالب حاضر بدان رهنمون می‌گردد این است که: چه دیدگاه‌های نظریه‌پردازان فمینیست ملاک واقع شود و چه از نظریات نقادانه جامعه شناسان و منتقدان اجتماعی پیروی گردد و یا عقل و تحلیل‌های ذهنی به داوری برگزیده شود، در هر سه صورت یک نتیجه عاید خواهد شد و آن اینکه ساحلی که زورق آرمان‌های فمینیستی در آن پهلو می‌گیرد به تعبیر آندره میشل جامعه‌ای است، با پیوندهای آزاد و عاشقانه، طلاق و جدایی‌های مکرر، خانوادهای تک والدینی و فروپاشی و نابودی خانواده هسته‌ای, که آثار و پیامدهای گسترده‌ای نیز در پی دارد. تافلر نیز این گزینه‌ها را آینده محتوم و گریزناپذیر جوامع فمنیستی معرفی می‌کند.[1] پی‌نوشت: 1.‌ استفن مور, دیباچه‌ای بر جامعه‌شناسی، ترجمة مرتضی ثاقب‌فر، تهران: ققنوس، 1376، ص 71. ................................................................................. منبع: www.i-b-q.com

خبر گزاری فارس