سراسر آیات سوره آل عمران مدنی است، و به اتفاق آراء دارای دویست (200) آیه می‌باشد.
یکی از مشخصات بارز این سوره- که در قریب به پنجاه آیه( یعنی ایه 121 تا 165) جلب نظر می‌کند-
عبارت است از توصیف غزوه احد، و ثبت و ضبط رویدادهای مربوط به آن، و ارائه درسها وعبرتها در لابلای آن. به دنبال توصیف از غزوه احد، بیان و گزارشی راجع به فضیلت شهادت و منزلت شهداء در پیشگاه پروردگار- طی آیاتی – جلب نظر می‌کند، و قضیه و داستانی از غزوه " حمراء الاسد" و دعوت مردم به صبر و ثبات و پایداری نیز ضمن آیاتی از این سوره مطرح شده است.
در پایان سوره تصویر و تابلوی جالبی از دعاء مومنین و استجابت این دعا از سوی پروردگار جهان ترسیم گردیده است.
1- وجه تسمیه سوره های قرآن کریم
در سوره مورد بحث ، از عمران طی دو آیه- که در کنار هم قرار گرفته اند- یاد شده است بدینصورت:
" اِنَّ اللهَ اصطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ اِِبراهیمَ وَ آلَ عِمرانَ عَلَی العالَمینَ. ذُرِیةً بَعضُها مِن بَعضٍ وَ اللهُ سَمیعٌ عَلیمٌ . اِذ قالَتِ امرَأةُ عِمرانَ رَبِّ اِنّی نَذَرتُ لَکَ ما فی بَطنی مُحَرَّراً فَتَقَبَّل مِنی اِنَّکَ اَنتَ السَّمیعُ العَلیمُ( آل عمران:33، 35)
خداوند، آدم ابوالبشر و نوح و آل ابراهیم و آل عمران را بر جهانیان برتری داد، خاندان و دودمانی که برخی از برخی دیگر نشأت گرفته و با هم دارای پیوند و ارتباط بودند، و خداوند، شنوای دانا است. آنگاه که همسرعمران اظهار کرد: پروردگارا آنچه در شکم و رحم دارم نذر تو کرده ام که به عنوان خدمتگزار خانه تو انجام وظیفه کند، پس این نذر را از من بپذیر که تو شنوای دانائی.
عمران کیست؟
گروهی از مفسران برآنند:
آل عمران – که این سوره بدان نامبردار است- عنوان " عمران" در آن عبارت از عمران، پدر موسی می‌باشد؛ لکن بهتر آن است بگوئیم: وی، عمران، پدر مریم( سلام الله علیها) است؛ و طبق گفته رُوات و مورخین میان عمران، فاصله زمانی دور و درازی وجود دارد.
وقتی نامهای سوره های قرآن کریم را مورد مطالعه و بررسی قرار می‌دهیم ، می‌بینیم این نامها به مهمترین و جالبترین موضوعی که در آن سوره ها آمده است اشاره دارد:
سوره بقره- به خاطر داستان جالبی که مربوط به " بقره" است( بقره ای که بنی اسرائیل به ذبح آن مامور شدند) به این عنوان نامبردار شد، و قبلاً دیدیم: این بقره و ذبح آن به عنوان راهی برای تشخیص مجرم در حادثه قتلی که جانی و مجرم ناشناخته بود مورد استفاده حضرت موسی( علیه السلام ) و بنی اسرائیل قرار گرفت.
سوره مائده- از آن جهت بدین نام موسوم گردید؛ چون جریان" مائده" ای که حواریون نزول آنرا از آسمان درخواست کرده بودند در این سوره آمده است.
سوره نساء- بدان جهت این عنوان را احراز کرد؛ چون مهمترین مطلبی که این سوره متعرض آن شده است عبارت از احکامی است که خداوند متعال از رهگذر آنها به اوضاع و احوال زنان ، سازمانی داده و حقوق آنها را صیانت کرده، و از وارد کردن هر گونه ضرر و آسیب و آزار به آنها پیشگیری نموده است ، تا این شمار از انسانهای آسیب دیده در طول تاریخ از همه مزایا و مواهب در خورشان بهره مند گردند.
سوره انعام- چون از " انعام" یعنی دامها و چهارپایان و انواع مهم آن از قبیل شتر و گاو و گوسفند و بز یاد کرده است این سمت را به دست آورد.
سوره اعراف- از آن جهت که در آن از " اعراف" سخن رفته است بدین عنوان موسوم شد. اعراف از نگاه بسیاری از مفسرین عبارت از موضعی است میان بهشت و دوزخ، و مردمی در آن به سر می‌برند که حسنات و سیئات و اعمال نیک و بد آنها با هم برابر است.
سوره انفال- از آنرو که موضوع صحبت " انفال" یعنی غنائم و کیفیت توزیع آن است با این عنوان نامگذاری شده است.
سوره توبه- چون از قبول توبه مومنین و آن چند نفری که از شرکت در غزوه " تبوک" تخلف ورزیده بودند یاد کرده به همین نام موسوم گردید.
سویه یونس- از آن جهت که ضمن آن از یونس و ایمان همگی مردم آن قریه و آبادی که یونس در آن به سر می‌برد سخن به میان آورده این عنوان را برای خود احراز کرده است.
سوره هود- از آنجا که از هود و رسالت و ماموریت او در رابطه با قومش گفتگو کرده است این عنوان را برای خود یافت، خداوند متعال طی همین سوره می‌فرماید:
" وَ اِلی عادٍ اَخاهُم هُوداً قالَ یا قَومِ اعبُدُواللهَ ما لَکُم مِن إِلهٍ غَیرُهُ اِن اَنتُم اِلاَّ مُفتَرُونَ"( هود:50)
و به سوی قوم"عاد" ، برادرشان هود را گسیل داشتیم. او می‌گفت: ای قوم من! خدای را پرستش کنید که شما را جز او معبودی دگر شایسته پرستش نیست؛ شما افتراجو و دروغ آورانی بیش نیستید.
در این سوره- به دنبال هم، از رسالتها و ماموریتهای آسمانی صالح به سوی قوم ثمود و رسالت شعیب به سوی قوم مدین، و رسالتهای ابراهیم و لوط و موسی به سوی اقوام و گروههایشان سخن رفته است.
سوره یوسف- تقریباً سراسر آن به داستان یوسف- از آغاز تا انجامش- پیوند خورده و اکثر قریب به تمام آیات آن در ارتباط با داستان او است.
و بدینسان می‌بینیم اساس و ملاک عمده نامگذاری سوره ها عبارت از مهمترین موضوعی است که در آن سوره ها آمده، و یا عبارت از جالبترین و نمودارترین مساله ای است که در آن سوره ها مطرح می‌باشد.
آنگاه که به سوره سوم قرآن کریم، یعنی سوره " آل عمران" مراجعه می‌کنیم، و از آغار تا پایان آنرا از نظر می‌گذرانیم مطلب جالب و یا مهمی- که به ویژه مربوط به موسی وهارون( علیهما السلام) باشد- در آن نمی بینیم؛ لکن نمودارترین و چشمگیرترین ابعاد و جهات این سوره عبارت از یک گزارش مبسوط و گسترده ای است که به عیسی (علیه السلام) و مادر او ارتباط دارد. همین نکته است که ما را بر آن می‌دارد موافقت خود را با رای و نظریه پاره ای از مفسرین اعلام کنیم. مبنی بر اینکه " عمران"- که ضمن این سوره از او یاد شده است- عبارت از " عمران"، پدر مریم است، نه " عمران" پدر موسی و هارون( علیهما السلام).
پس سوره آل عمران یاد آور طبقات و رده هائی از انسانها است که خداوند متعال آنها را از میان جامعه بشری گزینش و انتخاب کرده است، و اینان عبارتند از: آدم، نوح ، آل ابراهیم و آل عمران.
هدف این است که انتخاب و اصطفاء عیسی( علیه السلام) و مادرش به سان انتخاب دیگران نیست . خداوند متعال در اینجا هشدار می‌دهد: خوارق عادات و حوادث شگفت آور و معجزاتی که به دست عیسی( علیه السلام) ظهور کرده، و مردم آنرا دلیل بر نبوت و یا الوهیت و یا حلول خداوند در او تصور کرده اند را نباید جز به عنوان اثری از آثار تکریم الهی به چیز دیگری تلقی کرد، یعنی سنت الهی در جهان بر این اصل قرار گرفته است که این آثار و پدیده های خارق‌العاده به دست انبیاء و مرسلین ظاهر گردد.
مطلبی که این حقیقت را تایید می‌کند این است که خداوند متعال انتخاب آل عمران را بدین صورت گزارش می‌فرماید:
"... وَاللهُ سَمیعٌ عَلیمٌ. اِذ قالَتِ امرَأَةُ عِمرانَ اِنّی نَذَرتَ لَکَ ما فی بَطنی مُحَرَّراً..."
و درباره انتخاب و اصطفاء مریم ( سلام الله علیها) می‌فرماید:
" وَ اِذ قالَتِ المَلائکَةُ یا مَریمُ اِنَّ اللهَ اصطَفاکِ وَ طَهِّرکِ وَ اصطَفاکِ عَلی نِساءِ العالَمینَ."( آل عمران"42)
و آنگاه که فرشتگان گفتند : ای مریم! خداوند بدون تردید ترا برگزیده و ترا پاکیزه ساخته، و با گزینش تو از میان جامعه، ترا بر تمام زنان جهان به ویژه سرافراز ساخته است.
و بدینصورت می‌بینیم مساله انتخاب آل عمران به گونه ای مجمل و فشرده در آغاز این سوره- ضمن یاد کردن از کسانی که خداوند آنها را گزین کرده است- مطرح شده، و آنگاه انتخاب و گزینش مریم از میان همه عالم ، ویژگی او مورد گفتگو قرار گرفته است.
سرانجام پس از گذر بر این مطالب نتیجه می‌گیریم، عمران در سوره " آل عمران" عبارت از پدر مریم( سلام الله علیها) می‌باشد، و پدر موسی و هارون که او هم " عمران" نام داشت در این سوره مورد نظر نیست.
2- اهداف و مقاصد سوره آل عمران:
همانطور که اشاره شد، سراسر آیات سوره " آل عمران"، مدنی است، اما نباید آنرا ازسوره های نخستینی دانست که در مدینه نازل شدند، چرا که این سوره پس از گذر مدتی طولانی- که مسلمین طی این مدت در مدینه به سر بردند- نازل گردید. ضمن همین مدت طولانی بود که رویدادهای مربوط به فتح و پیروزی و یا هزیمت و شکست مسلمین، دگرگونی مطلوبی در حالاتشان به ارمغان آورده ، و اوضاع را متحول ساخت. مسلمین آشکار با اهل کتاب حشر و نشر داشتند و میان آنها در زمینه دعوت اسلامی و احکام و تعالیم اسلام منازعات و احتجاجاتی جریان یافت.
در سوره آل عمران- همانطور که در آغاز امر یادآوری شد- از غزوات " بدر" و " احد"و" حمراء الاسد" و " بدر اخیر" که در شعبان سال چهارم هجری روی داد ، سخن رفته است. سوره مزبور پس از سوره انفال نازل گردید، و در سوره انفال از
بدر" نیز گفتگو شده است. پس از آن سوره احزاب نازل شد، و می‌دانیم واقعه و غزوه احزاب به سال پنجم هجری می‌پیوندد.