بسیج و مدیریت بحرانهای داخلی

كلمات كليدي : بسيج و مديريت بحرانهاي داخلي، بسيج در انديشه امام، نقش بسيج در اغتشاشات داخلي، مأموريت هاي بسيج، وضعيت هاي چهارگانه در رابطه با امنيت داخلي�

نویسند:

بسیج در جامعه ما کلمه‌ای آشناست که تعبیرات مختلفی از سوی افراد و جریانهای سیاسی درباره آن بیان می شود. عده‌ای بسیج را دارای مفهومی عرفانی می‌دانند که همان خارج شدن از روز مرّگی و تعلّقات دنیوی است و بهترین شاهد آن را عملکرد بسیج در دوران هشت سال دفاع مقدس می دانند که امروزه با یک سری خصوصیات ویژه در تمامی عرصه های کشور اعم از ابعاد نظامی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و علمی گسترش یافته و حضور دارد. در مقابل عده‌ای دیگر بسیج را نهادی صرفاً نظامی می‌دانند که حتی از ورود به زندگی خصوصی مردم ابائی ندارد!

بسیج در اندیشه امام:

با مراجعه به واژه بسیج در اندیشه بنیانگذار نظام جمهوری اسلامی درمی‌یابیم که در اندیشه امام، بسیج قبل از آن که ارگانی دارای تشکیلات باشد، مدل و الگوی اداره انقلاب و کشور بود. موضوعی که در ادبیات انقلاب‌ها از آن به حرکت مردمی، نهضت عمومی، قیام توده و امثال آن یاد می‌شود. در ادبیات سیاسی از آن به عنوان مردم سالاری و دمکراسی و امثال آن تعبیر می‌گردد. روش فوق در مقابل روشهای انقلابی دیگر مانند قیام مسلحانه، حرکت‌های چریکی، کودتا و نظائر آن قرار می‌گیرد. به نظر امام امت تغییرات سیاسی از طریق به کارگیری قدرت توده مردم روش تجربه شده و موفقی بود که در نهضتهای انبیاء الهی از آن نتیجه لازم اخذ شده بود. امام در یکی از سخنرانی‌هایش چنین می‌فرماید:

«به حسب تاریخ، تاریخ اسلام هم که نزدیک است به ما، تاریخ دیگر هم که منقول است... قیامهای انبیاء همیشه اینطوری بوده که یکی از بین خود اینها از بین خود این مؤمنین که طبقه پایین بودند، از خود همین مردم پایین یکی انتخاب می‌شود برای اینکه تبلیغ کند و کارش هم، یکی از کارهایش هم این بود که همین جمعیت مستضعف مقابل مستکبر را تجهیز می‌کرد یا تبلیغاتی می‌کرد»[1]

بسیج و بحران:

این نهاد برخاسته از متن جامعه همچنانکه در مقابله با بحران‌های برون مرزی نقش پررنگی ایفا می‌کند، در بحرانهای داخلی نیز نقش بخصوصی ایفا خواهد کرد.

بحران وضعیت تنشی است که:

1- از قبل قابل حدس و مورد انتظار نمی‌باشد.

2- پاسخ صحیح و فوری لازم دارد.

3- روش‌های پیشگیری و سازگاری موجود توان پاسخگوی به آن را ندارند.

4- ارزشها، اهداف، فرضیه‌های موجود را تهدید می‌کنند.[2]

بحران از منظر سیستمی عبارت از وضعیتی است که سیستم اصلی و یا قسمتهائی از آن را که ما سیستم فرعی می‌نامیم، مختل کند و پایداری آن را به هم بزند. به زبان دیگر بحران وضعیتی است که یک تغییر ناگهانی در یک یا چند قسمت از عوامل متغیر سیستم به وجود می آورد.[3]

نقش بسیج در اغتشاشات داخلی:

براساس قوانین موجود مجموعه فعالیتهای بسیج تحت پوشش و نظارت فرماندهی نیروی مقاومت بسیج سپاه پاسداران انجام می‌گیرد.

این نیرو موظف است با برنامه‌ریزی، آموزش و سازماندهی، تعیین امکانات و تجهیزات و هدایت و فرماندهی و کنترل، آمادگی بسیج را حفظ کند و با هر نوع تهدید داخلی و خارجی که حاکمیت نظام جمهوری اسلامی و استقلال آن را به خظر بیندازد، مقابله نماید.

بسیج در ارتباط با امنیت داخلی در حالتهای عادی، غیر عادی، فوق‌العاده و بحرانی ماموریت‌ها و وظایف خاصی را به عهده دارد. در این بخش به مأموریت‌ها و وظایف بسیج در هر یک از وضعیت‌های عادی، غیر عادی، فوق العاده و بحرانی اشاره خواهیم داشت.

مأموریت‌های بسیج:

مأموریت‌های بسیج در قالب مأموریت‌های نیروی مقاومت بسیج سپاه پاسداران انقلاب اسلامی به شرح زیر تعیین شده است:

1- جذب، آموزش و سازماندهی ارتش بیست میلیونی و تأمین نیروی یگان‌های رزم سپاه؛

2- فعالیت‌هایی در جهت حفظ و انجام و ارتقاء روحیه بسیجیان، از قبیل امور فرهنگی - ورزشی، اردو و ارتقاء تحصیلی؛

3- دفاع محلی و مقاومت مردمی؛

مأموریت دفاع محلی و مقاومت مردمی شامل پنج قسمت عمده به شرح زیر می‌باشد:

3-1) مقابله با بحران‌ و اغتشاشات داخلی در وضعیت زرد و کمک در وضعیت قرمز و سفید به نیروی زمین سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و نیروی انتظامی؛

3-2) کمک به امنیت داخلی و مقابله با مفاسد اجتماعی و تهاجم فرهنگی استکبار (امر به معروف و نهی از منکر)؛

3-3) انجام عملیات تاخیر در روستاها و شهرهای مرزی و مقاومت مردمی در شرایط جنگی و تأمین اعضای بسیج یگان‌های رزمی؛

3-4) کمک به امداد و نجات مصدومین در سوانح طبیعی و شرایط جنگی

3-5) کسب اطلاع مردمی و انعکاس به مراجع ذی‌ربط (شبکه خبری بسیج).

4- همکاری با ارگان‌ها (از قبیل سوادآموزی، جهادسازندگی، بهداشت و درمان و....)

5- حفاظت از شخصیت‌ها، اماکن حیاتی و حساس، امنیت پرواز هواپیما‌های غیرنظامی.

قانون استخدامی سپاه پاسداران، اعضای پرسنل بسیجی را از زاویه تعهدی که به نظام سپاه دارند، به سه دسته، بسیجی عادی، بسیجی فعال و بسیجی ویژه تقسیم کرده است که انجام مأموریت‌های فوق بر حسب شرایط موقعیت و نیازی که سپاه پاسداران بر اساس وضعیت پیش آمده اعلام می‌نماید، توسط آنان به اجرا گذاشته می‌شود.[4]

وضعیت‌های چهارگانه در رابطه با امنیت داخلی:

با توجه به انواع رویدادهای چهار وضعیت به شرح زیر وجود دارد:

1) وضعیت سفید (عادی):

در این وضعیت هیچ گونه رویداد، قرائن و شواهدی که دلالت بر اختلال در نظم عمومی و امنیت داخلی باشد، وجود نداشته و دشمنان انقلاب و عناصر وابسته به آنها، فعالیت‌های آشکار و علنی (بجز اقدامات تبلیغاتی) علیه امنیت کشور انجام نمی‌دهند.

2) وضعیت خاکستری (غیرعادی):

در این وضعیت احتمال دارد نیروهای مخالف با نظام با عناصر شرور و اوباش به عملیات خصمانه دست زده و اقدامات ضد امنیتی هماهنگ نشده‌ای را آغاز کرده باشند، در این صورت وضعیت اقدامات محل انجام و امنیت عمومی در مراحل اولیه بوده و عملیات مخرب آغاز نشده است. به عنوان نمونه جریاناتی همچون اعتصاب در کارخانجات و مراکز کارگری را می توان نام برد.

3) وضعیت زرد (فوق‌العاده):

در این وضعیت عملیاتی ضد امنیتی و مخلّ نظام عمومی با مقیاس بزرگ و هماهنگ شده (اعم از مسلح و غیر مسلح) به صورت سازمان یافته و هدف‌دار توسعه یافته است.

اقدامات عناصر تجمع کننده از حالت آرام خارج شده و به شکل تظاهرات و اغتشاش تبدیل شده است که به عنوان مثال اقداماتی چون راه‌پیمایی، انسداد معابر عمومی، حمله به اماکن و تأسیسات دولتی و تخریب و آتش سوزی آنها، استفاده از سلاح و تیراندازی را می‌توان نام برد.

4) وضعیت قرمر (بحرانی):

در این وضعیت که ادامه توسعه وضعیت زرد (فوق‌العاده) می‌باشد، دامنه فعالیت‌ نیروهای مخالف نظام، گسترش پیدا نموده و به صورت سازمان یافته و با استفاده از کلیه توانایی‌های خود از جمله سلاح‌های گرم و سرد و به کارگیری عوامل پشتیبانی با هدف براندازی نظام صورت می‌گیرد. بنابراین در این وضعیت کارگزاران نظام، آحاد مختلف مردم، اماکن و تأسیسات حیاتی و حساس کشور، مراکز نظامی و انتظامی و اطلاعاتی مورد تهاجم قرار می‌گیرند و در این حالت دخالت‌ها و تحریکات دشمنان خارجی در بحران‌ علنی شده و به اوج خود می‌رسد. مثل اوضاع تهران در 30 خرداد سال 1360.

وظایف بسیج در اغتشاشات داخلی:

در هر یک از وضعیت‌های سفید، خاکستری، زرد، قرمز، متناسب با واقعه ضدامنیتی بسیج وارد عمل شده و اقدامات و فعالیت‌هایی را براساس دستور‌العمل‌های خاص به شرح زیر به اجرا در خواهد آمد:

1) در وضعیت عادی:

نیروی مقاومت بسیج ضمن سازماندهی و آموزش نیروهای مردمی، در صورت ضرورت، و اعلام نیاز با نیروی انتظامی همکاری خواهد نمود.

2) در وضعیت غیر عادی:

نیروهای انتظامی فعالیت‌هایی را در جمع‌آوری اطلاعات مورد نیاز در مورد عاملین حرکت‌های غیر عادی انجام می‌دهد. نیروهای سازمان یافته بسیج در این وضعیت آماده خواهند شد تا در صورت ضرورت و اعلام نیاز وارد عمل شوند.

3) در وضعیت فوق‌العاده:

نیروهای سازمان یافته بسیج با جدیت وارد عمل شده و در کنترل عملیاتی نیروی انتظامی قرار گرفته و اجرای ماموریت خواهند کرد. نیروی زمینی سپاه پاسداران آماده خواهد بود تا در صورت ضرورت بنا به دستور وارد عمل شود. مراکز اطلاعاتی به صورت مستمر و فوری اطلاعات به دست آمده را در اختیار نیروهای عمل کننده قرار خواهند داد.

4) در وضعیت بحرانی:

این وضعیت چنانچه در سطح یک شهرستان یا استان ایجاد گردد، مطابق فرمان مقام معظم رهبری و یا بنا بر درخواست شورای عالی امنیت ملی، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی با نیروهای سازمان یافته بسیج وارد عمل خواهند شد.[5]

عوامل موثر بر توانمندی بسیج:

با توجه به مباحث مطرح شده مجموعه عواملی که می‌تواند به توانمندی بسیج در بحران ناشی از اغتشاشات داخلی موثر باشد به سه دسته کلی:

1- اقدامات قبل از بحران؛

2- اقدامات حین بحران؛

3- اقدامات پس از بحران؛

تقسیم می‌شود که فهرست‌وار به آنها اشاره می‌گردد.

الف) اقدامات قبل از بحران:

مجموعه اقدامات قبل از بحران‌ شامل پیش‌بینی و پیش‌گیری از رویدادهای بحرانی است که بسیج می‌بایستی با توجه به مأموریت‌های و وظایف خود در زمینه‌های نظامی و فرهنگی آنها را مدنظر قرار داده و با تطبیق وضع موجود خود خلأها و کاستی‌ها را جبران نماید.

پیش‌بینی شامل موارد ذیل می‌شود: احتمال وقوع رخدادهای غیر منتظره، سیستم از پیش هشدار دهنده بحران، سیستم تجزیه و تحلیل کننده محیط درونی و بیرونی بسیج، راه‌حل‌های پویا نمودن برنامه‌های ضد اغتشاش بسیج و...

پیشگیری نیز شامل موارد ذیل می‌شود: تهیه طرح‌های مقابله با رخدادهای و تهدیدات بالقوه و بالفعل، ایجاد و تقویت صحیح از موقعیت و شرایط هشدار دهنده و...

ب) اقدامات حین بحران:

اقدامات حین بحران شامل مجموعه فعالیت‌ها و حالت‌های لازم برای تصمیم‌گیری مدیران و فرماندهان است که نقش مؤثری در تثبیت یا تشدید بحران‌ دارد که مواردی از آن عبارتند از:

اطلاع به موقع از زمان وقوع اغتشاش، حضور نزدیک در محل اغتشاش، برآوردن تقریبی میزان تهدید شدن اهداف، برآورد تقریبی میزان زمان لازم برای عکس العمل مناسب و...

ج) اقدامات پس از بحران:

مجموعه اقدامات پس از بحران شامل ارزشیابی بحران، عواقب و پیامدهای آن است که ذیلا به مواردی از آنها اشاره می‌گردد:

ارزیابی علل بروز بحران، ارزیابی منبع و منشأ بحران، ارزیابی مجموعه اقدامات پیش‌بینی شده، ارزیابی مجموعه اقدامات تصمیم‌گیرندگان و عمل کنندگان و...[6]

بررسی عوامل موثر بر توانمندی بسیج:

الف) بین سیستم هشدار دهنده بحران در بسیج، کارآیی، سیستم آموزشی بسیج، تهیه طرح‌های عملیاتی در بسیج، دسترسی فرماندهان بر وسائل، تجهیزات و امکانات، انعطاف‌پذیری و آیین نامه‌ها و دستورالعمل‌ها با پیش‌بینی بحران و پیش‌گیری از بحران،‌ همبستگی معنادار‌، در سطح اطمینان بالائی بایستی وجود داشته باشد. به این معنا که هر چه کارایی سیستم هشدار دهنده بحران در بسیج و کارآیی سیسم آموزشی بسیج تقویت گردند و هر چه دسترسی فرماندهان به وسایل، تجهیزات و امکانات مقابله با اغتشاش بیشتر فراهم گردد، و هر چه آیین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌های بسیج انعطاف‌پذیری بیشتری داشته باشند، امکان پیش‌بینی و همچنین پیش‌گیری از بحران‌ بیشتر فراهم می‌گردد.

ب) بین آمادگی روحی بسیجیان و امکان تشکیل ستاد بحران‌ با تیم‌های مقابله با اغتشاش یا پیش‌بینی بحران، همبستگی مناسبی باید باشد، که با پیش‌گیری از بحران‌ همبستگی معناداری در سطح اطمینان بالائی موجود خواهد بود. به این معنا که هر چه توجه به آمادگی روحی بسیجیان بیشتر شود و نیز هر چه امکان تشکیل ستاد بحران و یا تیم‌های مقابله با اغتشاش برای فرماندهان بیشتر فراهم گردد، پیش‌گیری از بحران ناشی از اغتشاش داخلی بهتر برای بسیج فراهم می‌گردد.

ج) بین آزادی عمل فرماندهان بسیج با پیش‌گیری از بحران همبستگی قابل قبولی بایستی موجود باشد. که با پیش‌بینی بحران در سطح اطمینان بالائی همبستگی وجود خواهد داشت. به این معنا که با اعطای آزادی عمل بیشتر به فرماندهان بسیج می‌توان امکان پیش‌بینی بحران‌ناشی از اغتشاش داخلی را بیشتر فراهم نمود.

د) بین کارایی ساختار سازمانی بسیج با پیش‌بینی و پیش‌گیری از بحران ناشی از اغتشاشات داخلی همبستگی معناداری بایستی مشاهده شود.

نتیجه گیری:

نقش بسیج مردمی در مقابله با بحرانهای داخلی را نمی توان نادیده گرفت. لذا همچنانکه در 30 سال گذشته این نهاد مردمی – انقلابی تحت امر فرماندهی کل قوا توانسته است در مقاطع بسیار حساس از جمله در هشت سال دفاع مقدس دشمنان برون مرزی و منافقین داخلی و مزدوران اجانب را وادار به عقب نشینی و تحمل شکست سختی نماید با حفظ همان روحیه انقلابی در صورت تکرار عملیات موذیانه دشمن وقوع حماسه های عاشورائی دور از انتظار نخواهد بود.