تاریخ‌ اجتماعى‌ شیعیان‌ ایران‌ و عراق‌ در قرن‌ پنجم‌ هجرى‌ (قسمت دوم-قسمت پایانی)

عالمان‌ و سخنرانان‌ میهمان‌: النقض‌، گزارش‌ دیگرى‌ نیز درباره‌ مجالس‌ وعظ‌ دارد. این‌ گزارش‌ نیز در ادامه‌ جواب‌شبهه‌ پیشین‌ است‌ که‌ شیعه‌ در هر مجلسى‌ شرکت‌ مى‌کند. وى‌ مى‌نویسد: اگر عالم‌ و گوینده‌ غریب‌، که‌ در شهر آید اگر نفاق‌ نکند و به‌ طمع‌ سیم‌ دنیا و مجامله‌ خواجگان‌ شیعى‌ و امید قبول‌ به‌ حضورعوام‌ و خواص‌ شیعه‌ در مذهب‌ خود مداهنه‌ نکند، و تعصب‌ سرد نکند، و على‌ را بر عمر فضیلت‌ نهد و اهل‌ البیت‌ را بر اصحاب‌ترجیح‌ دهد لابد شیعه‌ مجلس‌ او را مایل‌ باشند و اگر مذهب‌ خود روى‌ راست‌ گوید به‌ مجلس‌ وى‌ چندان‌ شوند که‌ به‌ مجلس‌مقیمان‌ شهر...42 این‌ گزارش‌ نیز خود حاکى‌ از وضعیت‌ اجتماعى‌ شیعیان‌ آن‌ عصر است‌؛ به‌ گونه‌اى‌ که‌ شیعه‌ و سنى‌ با هم‌ زندگى‌مى‌کردند و دست‌کم‌ مسجد واحدى‌ براى‌ شنیدن‌ وعظ‌ واعظان‌ داشتند. وى‌ سخن‌ از عالمى‌ غریب‌ به‌ میان‌ مى‌آورد که‌وارد شهر مى‌شود و سخنرانى‌ مى‌کند. دیگر این‌ که‌ از روحیه‌ و فرهنگ‌ بالاى‌ شیعیان‌ گزارش‌ مى‌کند که‌ اگر عالم‌سخنران‌ فردى‌ متعصب‌ نباشد و نخواهد مردم‌ را فریب‌ دهد، شیعیان‌ به‌ مجلس‌ وى‌ مى‌روند و به‌ سخنانش‌ گوش‌ فرامى‌دهند. تجدید بناى‌ مشهد امام‌ رضا(علیه السلام)‌ توسط‌ سلطان‌ محمود: دلیل‌ ذکر این‌ نکته‌ در این‌جا آن‌ است‌ که‌ شاهدى‌ برفعالیت‌هاى‌ متقابل‌ شیعه‌ و سنى‌ باشد؛ چرا که‌ در گزارش‌ آمده‌ است‌ که‌ سلطان‌ محمود از آزار زائران‌ جلوگیرى‌ نمود.این‌ اقدام‌ از طرف‌ اهل‌ سنت‌ صورت‌ گرفته‌ است‌؛ اما مى‌تواند گوشه‌اى‌ از تاریخ‌ اجتماعى‌ شیعیان‌ به‌ حساب‌ آید. طبق‌نقل‌ تاریخ‌، در عصر سلجوقیان‌ یکى‌ از حاکمان‌ این‌ سلسله‌، بناى‌ مقبره‌اى‌ از امامزادگان‌ را ترمیم‌ کرد. این‌ مى‌تواند یکى‌از ابعاد رفتارهاى‌ مسالمت‌آمیز شیعه‌ و سنى‌ باشد. ابن‌ اثیر در گزارشى‌ مى‌نویسد: یمین‌ الدوله‌ محمود بن‌ سبکتکین‌... بناى‌ مشهد طوس‌ را تجدید کرد که‌ در آن‌جا آرامگاه‌ على‌ بن‌ موسى‌ الرضا، و الرشید(مقصود هارون‌ الرشید است‌) قرار دارد و به‌ نیکوترین‌ وجهى‌ تجدید ساختمان‌ کرد. پدرش‌ سبکتکین‌ آن‌جا را خراب‌ کرده‌ بودو مردم‌ طوس‌ کسانى‌ را که‌ به‌ زیارت‌ آن‌جا مى‌رفتند اذیت‌ مى‌کردند، و محمود از کار آنها در آزار زائران‌ جلوگیرى‌ کرد. سبب‌کار محمود در تجدید بناى‌ آرامگاه‌ و مشهد على‌ بن‌ موسى‌ الرضا این‌ بود که‌ در خواب‌، امیرالمومنین‌ على‌بن‌ ابى‌طالب‌علیه‌السلام‌ را بدید که‌ باو گفت‌: این‌ کار تا کى‌ ادامه‌ خواهد داشت‌؟ محمود دریافت‌ که‌ مقصود امر مشهد است‌، پس‌ فرمان‌ به‌ بناى‌ آن‌داد.43 البته‌ نویسنده‌ نام‌ هارون‌ را نیز اضافه‌ کرده‌ است‌. این‌ اضافه‌ برآمده‌ از آن‌ است‌ که‌ به‌ هر حال‌ نویسنده‌ شیعه‌ نبوده‌ است‌. ب‌) نزاع‌هاى‌ محلى‌ بین‌ شیعه‌ و سنى‌: تاریخ‌، علاوه‌ بر نقل‌ دوستى‌ها و رفتار مسالمت‌آمیز مذاهب‌ مختلف‌، به‌ بیان‌مواردى‌ از درگیرى‌ و تخاصم‌ فرقه‌ها و نحله‌ها پرداخته‌ است‌. در قرن‌ پنجم‌، گزارش‌هایى‌ از کرخ‌ بغداد و یا خراسان‌مبنى‌ بر درگیرى‌ شیعیان‌ و اهل‌ تسنن‌ رسیده‌ است‌ که‌ در ذیل‌ مى‌آید. البته‌ این‌ نکته‌ قابل‌ ذکر است‌ که‌ این‌ گونه‌ گزارش‌هانباید سیاسى‌ تلقى‌ شود؛ زیرا این‌ نوع‌ نزاع‌ها از بطن‌ و متن‌ مردم‌ برخاسته‌ است‌ و لذا کاملاً تاریخ‌ اجتماعى‌ به‌ حساب‌مى‌آید. ذهبى‌ در گزارشى‌ از سال‌ 407ه‍ مى‌نویسد: در این‌ سال‌ (سال‌ 407) آتش‌ فتنه‌ و جنگ‌ بین‌ شیعه‌ و سنى‌ شعله‌ ور شد و خانه‌هاى‌ شیعیان‌ غارت‌ شد و آتش‌ زده‌ شد وبزرگان‌ شیعه‌ و علویین‌ فرار کردند... .44 هم‌چنین‌، وى‌ در گزارشى‌ از سال‌ 421 مى‌آورد: به‌ اهل‌ کرخ‌ اعلام‌ شد که‌ روز عاشورا عزادارى‌ نکنند. اما [شیعیان‌] سر باز زدند و لذا بین‌ آنها جنگ‌ و خونریزى‌ بسیار زیادى‌اتفاق‌ افتاد.45 مقدسى‌ نیز از تعصبات‌ مذهبى‌ گزارش‌ مى‌دهد: در بصره‌ میان‌ ربعیان‌ شیعى‌ و سعدیان‌ سنّى‌ تعصب‌هاى‌ وحشیانه‌ رخ‌ مى‌دهد، روستائیان‌ نیز بدان‌ درآیند. و کمتر شهر است‌که‌ در آن‌ تعصب‌ بر بیگانه‌ مذهبان‌ یافت‌ نشود.46 2 ـ 4. با سایر ادیان‌ فیلبپ‌ خورى‌ حتى‌، در کتاب‌ خود مى‌نویسد: مسیحیان‌ در زمان‌ خلفاى‌ عباسى‌، نیز در قرن‌ پنجم‌، به‌ راحتى‌ و آزادى‌در کنار مسلمانان‌ بودند. از شواهد وى‌ این‌ است‌ که‌ نصر بن‌ هارون‌ یکى‌ از وزیران‌ دربار آل‌ بویه‌ بوده‌ است‌.47 5. نماد اذان‌ و نقش‌ فعال‌ آن‌ در حوزه‌هاى‌ سیاسى‌ و اجتماعى‌ شیعه‌ از جمله‌ نمادهاى‌ مذهبى‌ که‌ تحت‌ تأثیر از وضع‌ سیاسى‌ جامعه‌ تغییر مى‌کرد، اذان‌ بود. عبارت‌ «اشهد ان‌ علیا ولى‌ الله‌»و «حى‌ على‌ خیرالعمل‌» در اذان‌ صبح‌ از نشانه‌هاى‌ یک‌ اذان‌ شیعى‌، و «الصلوة‌ خیر من‌ النوم‌» از نشانه‌هاى‌ اذان‌ اهل‌سنت‌ بود. طبق‌ گزارش‌هاى‌ تاریخى‌، آن‌ زمان‌ که‌ شیعه‌ احساس‌ آزادى‌ مى‌نمود، دو عبارت‌ نخست‌ با صدایى‌ رسا برمناره‌ها بلند بود، و آن‌جا که‌ اهل‌ سنت‌ قدرت‌ را در دست‌ مى‌گرفتند، شیعه‌ اجازه‌ گفتن‌ آن‌ را نداشت‌.48 دراوایل‌ قرن‌ پنجم‌، شیعه‌ در پناه‌ آل‌ بویه‌ این‌ عبارت‌ها را در اذان‌ به‌ کار مى‌برد. هم‌زمان‌ با آمدن‌ سلجوقیان‌، تغییرعبارت‌هاى‌ اذان‌ از اولین‌ سیاست‌هاى‌ طغرل‌ سلجوقى‌ است‌. ابن‌ اثیر در گزارشى‌ مى‌نویسد: سلطان‌ طغرل‌ امر کرد در اهواز بدون‌ نواحى‌ که‌ تضمین‌ آنها کرده‌ است‌ به‌ نام‌ خود خطبه‌ بخواند... و به‌ اهالى‌ کرخ‌ دستور داد که‌سحرگاهان‌ در اذان‌ صبحگاهى‌ بگویید: «الصلاة‌ خیر من‌ النوم‌».49 در تبعیت‌ از حکم‌ سلطان‌ طغرل‌، خلیفه‌ نیز در سال‌ 448ه‍ دستور داد که‌ در کرخ‌ در گفتن‌ اذان‌ نماز، به‌ جاى‌ «حى‌ على‌خیر العمل‌» گفته‌ شود: «الصلاة‌ خیر من‌ النوم‌» و آن‌چه‌ دستور داده‌ شده‌ بود از ترس‌ سلطنت‌ و قوت‌ آن‌ انجام‌شد.50 6. منقبت‌ و فضیلت‌ خوانى‌ قصه‌خوانى‌ سابقه‌اى‌ بسیار زیاد دارد و تاریخ‌ آن‌ به‌ پیش‌ از اسلام‌ نیز برمى‌گردد؛ اما روشن‌ است‌ که‌ این‌ امر دچار تغییر وتحولاتى‌ شده‌ و به‌ خصوص‌ پس‌ از اسلام‌ رنگ‌ مذهبى‌ به‌ خود گرفته‌ است‌.51 به‌ نظر مى‌رسد که‌ قصه‌خوانى‌تحت‌ تأثیر جو سیاسى‌ جامعه‌ نیز بوده‌ و گاهى‌ به‌ صورت‌ کم‌رنگ‌ یا پررنگ‌ جلوه‌گر مى‌شده‌ است‌. به‌ هر روى‌، در قرن‌ پنجم‌ نیز شاهد این‌ قضیه‌ هستیم‌. افرادى‌ براى‌ دفاع‌ از تشیع‌ به‌ منقبت‌ خوانى‌ از خاندان‌پیامبر… مى‌پرداختند و در مقابل‌ آنها، برخى‌ از سنیان‌ فضایل‌ خلفا را برمى‌شمردند. بررسى‌ این‌پدیده‌ اجتماعى‌ نشان‌ مى‌دهد که‌ شخصیت‌هایى‌، چون‌ فردوسى‌ و... در قرن‌ چهارم‌ و پنجم‌، عناصر داستانى‌ ایران‌ قبل‌از اسلام‌ را احیا کردند و اوقات‌ فراغت‌ مردم‌ نیز بدین‌ طریق‌ پر مى‌شد. در لابه‌لاى‌ این‌ اشعار قصصى‌، نکات‌ دینى‌ واخلاقى‌ نیز راه‌ یافته‌ بود که‌ در ایران‌ راه‌ خویش‌ را پیدا کرد و هم‌چنین‌ با فراز و نشیب‌هایى‌ فراوان‌ تداوم‌ یافت‌. آگاهیم‌که‌ در قرن‌ پنجم‌ و ششم‌ دو دسته‌ مختلف‌ از کسانى‌ که‌ کار تبلیغات‌ قصصى‌ را برعهده‌ داشتند عبارت‌ بودند از: گروهى‌از شیعیان‌ با عنوان‌ «مناقب‌ خوانان‌» و گروهى‌ دیگر از سنیان‌ با عنوان‌ فضایل‌ خوانان‌.52 در خصوص‌ تأثیرپذیرى‌ قصه‌خوانى‌ از وضع‌ سیاسى‌ جامعه‌ نیز این‌ نکته‌ مسلّم‌ به‌ نظر مى‌رسد که‌ در درون‌ این‌قصه‌ها افزودنى‌ها و کاستى‌هایى‌ بر اساس‌ مشى‌ سیاسى‌ و مذهبى‌ موجود در جامعه‌ ایران‌ رخ‌ داد. مجموعه‌هایى‌ چنداز آن‌چه‌ در آن‌ عهد و پس‌ از آن‌ در دوره‌ تیمورى‌ و صفوى‌ نگاشته‌ شده‌ نشان‌ مى‌دهد که‌ محتواى‌ قصص‌، برگرفته‌ ازقصه‌هاى‌ ایرانى‌ قبل‌ از اسلام‌ و نیز داستان‌هاى‌ برگرفته‌ از حوادث‌ قرون‌ اولیه‌ هجرى‌ است‌. در این‌ حوادث‌ خوى‌ایرانى‌ که‌ ضدیت‌ با بنى‌امیه‌ و بنى‌عباس‌ با آن‌ توأم‌ شده‌ است‌، به‌ چشم‌ مى‌خورد. یادآورى‌ این‌ نکته‌ نیز ضرورى‌ است‌ که‌ برخى‌ از این‌ قصص‌ عامیانه‌، خیالى‌ محض‌ و بیشتر صورت‌ اساطیرى‌ دارد و در آنهاهیچ‌ اشاره‌ به‌ مسائل‌ مذهبى‌ دیده‌ نمى‌شود.53 در نتیجه‌، در اثر فعالیت‌هاى‌ فرهنگى‌ و مذهبى‌، افرادى‌ وادار به‌ فعالیت‌ و اتخاذ موضع‌ و تبلیغ‌ مى‌شدند تا بتوانندمواضع‌ سیاسى‌ و مذهبى‌ خویش‌ را معرفى‌ نمایند. شاید بتوان‌ نوع‌ فعالیت‌ منقبت‌ خوانان‌ و فضیلت‌ خوانان‌ که‌ درحوزه‌ سیاسى‌ و فرهنگى‌ فعالیت‌ مى‌کردند، به‌ مطبوعات‌ امروزى‌ تشبیه‌ نمود. باز تأکید مى‌شود که‌ منقبت‌ خوانى‌ به‌جوامع‌ شیعى‌ اختصاص‌ داشته‌ است‌. 7. رونق‌ مساجد، مدارس‌ و محافل‌ علمى‌ در ابتداى‌ این‌ مقاله‌ گذشت‌ که‌ در قرن‌ پنجم‌ هجرى‌، دنیاى‌ اسلام‌ و به‌ تبع‌ آن‌ عالم‌ تشیع‌، رونقى‌ دوچندان‌ گرفته‌ بود وحضور عالمان‌ و متفکران‌، خود معرف‌ این‌ واقعیت‌ است‌. طبیعى‌ است‌ که‌ با حضور این‌ دانشمندان‌، گرمى‌ مدارس‌ ومحافل‌ علمى‌ نیز افزایش‌ مى‌یابد. در این‌ قسمت‌، مطلبى‌ از عبدالجلیل‌ قزوینى‌ دربارة‌ رونق‌ علمى‌ و فرهنگى‌ مدارس‌ذکر مى‌کنیم‌. این‌ گزارش‌، در واقع‌ موضع‌ گیرى‌ مؤلف‌ النقض‌ است‌ که‌ براى‌ نشان‌ دادن‌ میزان‌ فعالیت‌ مساجد و مدارس‌علمى‌ بیان‌ شده‌ است‌. وى‌ دربارة‌ وضعیت‌ مدارس‌ و مساجد شهر رى‌ چنین‌ گفته‌ است‌: اولاً مدرسه‌ بزرگ‌ سید تاج‌ الدین‌ محمد کیسکى‌ قریب‌ به‌ نود سال‌ است‌ که‌ [در آن‌] ختم‌ قرآن‌ و نماز جماعت‌ هر روز پنج‌ بار ومجلس‌ وعظ‌ هفته‌اى‌ یک‌ یا دوبار برگزار مى‌شود و در این‌ مدرسه‌ موضع‌ مناظره‌ و نزول‌ مصلحان‌ در آن‌ جا که‌ مجاورند از اهل‌علم‌ و زهد و سادات‌ و فقهاى‌ غریب‌ که‌ رسند باشند و معمور و مشهود است‌... و مدرسه‌ شمس‌ الاسلام‌... و مدرسه‌ سادات‌کیسکى‌... و مدرسه‌ نزدیک‌ دروازه‌ آهنین‌... و مدرسه‌ فقیه‌ على‌ جاسبى‌... و مدرسه‌ خواجه‌ عبدالجبار مفید که‌ چهارصد فقیه‌ ومتکلم‌ در آن‌ درس‌ آموختند... و مدرسه‌ حسین‌ حیدر مکى‌ و... .54 این‌ گزارش‌ بیانگر این‌ واقعیت‌ تاریخى‌ است‌ که‌ شیعیان‌ در قرون‌ گذشته‌ از چه‌ رونق‌ علمى‌ و فرهنگى‌ برخوردار بودند وچه‌ برنامه‌هاى‌ منظم‌ فرهنگى‌ به‌ صورت‌ روزانه‌ و هفتگى‌ انجام‌ مى‌دادند. نکته‌ دیگرى‌ که‌ در این‌جا مى‌توان‌ استفاده‌ نمود این‌ است‌ که‌ وى‌ مى‌نویسد: حدود نود سال‌ است‌ که‌ این‌ برنامه‌برپاست‌. این‌ جمله‌ در تأیید همان‌ سخن‌ ما در مقدمه‌ مقاله‌ است‌ که‌ رسمى‌ و سنتى‌ براى‌ سال‌هاى‌ متمادى‌ انجام‌مى‌گرفته‌ است‌ و لذا مى‌تواند براى‌ سال‌ها و قرن‌ها به‌ عنوان‌ شاهد مطرح‌ شود. 8. برچسب‌هاى‌ قرمطى‌گرى‌ ابن‌ اثیر در گزارشى‌ در تمجید از سلطان‌ محمود غزنوى‌ مى‌نویسد: یمین‌ الدوله‌، محمود بن‌ سبکتکین‌، مردى‌ خردمند، دین‌دار و خیّر بود. از دانش‌ و معرفت‌ برخوردارى‌ داشت‌... و دانشمندان‌از اقطار بلاد قصد او نمودند و او آنان‌ را گرامى‌ مى‌داشت‌ و از دیدارشان‌ استقبال‌ کرده‌، احترامشان‌ مى‌نمود و به‌ آنها احسان‌مى‌کرد. محمود مردى‌ دادگستر و بسیار با دهش‌ و... بود. ... چیزى‌ که‌ در او عیب‌ گرفته‌ شود نبود، مگر این‌که‌ از هر راهى‌ که‌ بوداموال‌ را مى‌گرفت‌؛ از جمله‌ این‌که‌ شنید شخصى‌ در نیشابور بسیار دولتمند و توانگر است‌، او را به‌ غزنه‌ احضار کرد و به‌ او گفت‌:ما شنیده‌ایم‌ تو قرمطى‌ هستى‌. آن‌ مرد گفت‌: من‌ قرمطى‌ نیستم‌. هر چه‌ دارایى‌ دارم‌ بگیرید و مرا از این‌ نام‌ (تهمت‌) معاف‌دارید. محمود مالى‌ از وى‌ بگرفت‌ و نامه‌اى‌ در صحت‌ اعتقادش‌ نوشته‌ بر آن‌ صحه‌ گذاشت‌.55 از این‌ نقل‌، چنین‌ مى‌توان‌ استفاده‌ نمود که‌ صفت‌ قرمطى‌ در جو اجتماعى‌ در قرن‌ پنجم‌ در منطقه‌ نیشابور بسیار بدشمرده‌ مى‌شد؛ از این‌ رو شخص‌ مجبور شده‌ است‌ که‌ تمام‌ دارایى‌ خویش‌ را بدهد و خود را از این‌ نام‌ و این‌ تهمت‌رهایى‌ بخشد؛ چرا که‌ قرمطیان‌56 ـ که‌ شاخه‌ اى‌ از اسماعیلیه‌ به‌ حساب‌ مى‌آیند ـ حتى‌ در نظر اسماعیلیه‌ نیزمنفور و خارج‌ از دین‌ تلقى‌ مى‌شوند؛ چه‌ رسد به‌ دیگران‌. 9. مهاجرت‌ و جابه‌جایى‌ 1 ـ 9. جابه‌جایى‌علویان‌ از مؤلفه‌هاى‌ بسیار مهم‌ در تاریخ‌ اجتماعى‌ شیعه‌، مهاجرت‌ کسانى‌ است‌ که‌ براى‌ رهایى‌ از ستم‌ ظالمان‌ مجبورمى‌شدند به‌ شهرها و مناطق‌ امن‌ مهاجرت‌ کنند. نمونه‌هاى‌ این‌ مسئله‌ نیز در تاریخ‌ بسیار زیاد است‌؛ از جمله‌ مهاجرت‌اشعرى‌ها به‌ قم‌ که‌ پى‌آمد آن‌، شیعه‌ نشین‌ شدن‌ شهر قم‌ براى‌ همیشه‌ است‌. هم‌چنین‌ مى‌توان‌ به‌ جابه‌جایى‌ سادات‌علوى‌ به‌ ناحیه‌ شمالى‌ ایران‌ اشاره‌ کرد. در زمان‌ امویان‌، بسیارى‌ از سادات‌ علوى‌ براى‌ فرار از ظلم‌ حکومت‌ اموى‌،عراق‌ را به‌ قصد ایران‌ ترک‌ کردند. این‌ مهاجرت‌ پى‌آمدهاى‌ بزرگى‌ به‌ همراه‌ داشت‌ که‌ تأسیس‌ حکومت‌ علویان‌طبرستان‌ در آن‌ ناحیه‌ از آن‌ جمله‌ است‌. نمى‌توان‌ کتمان‌ کرد که‌ از آثار و پى‌آمدهاى‌ این‌ جابه‌جایى‌ها، ازدیاد محبت‌ اهل‌بیت(علیهم السلام) در میان‌ مردم‌ ایران‌است‌. وجود بقعه‌ها و امامزاده‌ها در گوشه‌ و کنار ایران‌، گویاى‌ همین‌ نکته‌ بسیار مهم‌ است‌ که‌ پس‌ از گذشت‌ سال‌ها،هنوز مردم‌ با کمال‌ احترام‌ از آنها یاد مى‌کنند. به‌ یقین‌ بزرگ‌ترین‌ نمونه‌ این‌گونه‌ رویدادها آمدن‌ امام‌ رضا(علیه السلام)‌ به‌طوس‌ و در پى‌ آن‌ آمدن‌ حضرت‌ فاطمه‌ معصومه‌ƒ به‌ قم‌ مى‌باشد. به‌گونه‌ اى‌ که‌ تاریخ‌ این‌ دو شهر شیعه‌نشین‌ایران‌ و به‌ تبع‌ آن‌ در سال‌ها و قرن‌هاى‌ بعدى‌ تمام‌ ایران‌، تحت‌ تأثیر این‌ دو سفر خوش‌ یمن‌ و بابرکت‌ بوده‌ است‌. سخن‌گفتن‌ از لایه‌هاى‌ پیدا و پنهان‌ این‌ بعد از تاریخ‌ اجتماعى‌ شیعیان‌ در این‌ مجال‌ ممکن‌ نیست‌. 2 ـ 9. جابه‌جایى‌ علما و تأسیس‌ دانشگاه‌ ایرانى‌ در بغداد مهاجرت‌ عالمان‌ دینى‌ به‌ مناطق‌ مختلف‌ براى‌ تحصیل‌ علم‌ نیز مى‌تواند در این‌باره‌ شاهدى‌ بر گفته‌هاى‌ ما باشد. نمونه‌بارز آن‌ مهاجرت‌ شیخ‌ طوسى‌ از طوس‌ به‌ بغداد است‌. وى‌ در محضر عالمانى‌، هم‌چون‌ مفید و مرتضى‌، درس‌ آموخت‌و اقدام‌ به‌ برپایى‌ مرکز علمى‌ و کتابخانه‌اى‌ بزرگ‌ جهت‌ نشر معارف‌ شیعى‌ نمود. با حمله‌ سلجوقیان‌،57 وى‌مجبور شد به‌ نجف‌ هجرت‌ کند. این‌ هجرت‌ برکات‌ بسیارى‌ به‌ دنبال‌ داشت‌ که‌ حوزه‌ عملیه‌ نجف‌ بزرگ‌ترین‌ یادگارایشان‌ به‌ حساب‌ مى‌آید. یکى‌ از ابعاد تاریخ‌ اجتماعى‌ شیعیان‌، حضور شاگردان‌ ایرانى‌ در حلقة‌ درس‌ شیخ‌ طوسى‌ است‌. بعد از آن‌ که‌ شیخ‌طوسى‌? در جایگاه‌ مجتهد افقه‌ و اعلم‌ جامعه‌ شیعه‌ قرار گرفت‌، تشنگان‌ دانش‌ را از نقاط‌ مختلف‌ به‌ سوى‌خود جذب‌ مى‌نمود. بسیارى‌ نیز به‌ منظور کسب‌ دانش‌ از محضر شیخ‌ طوسى‌، از ایران‌ عازم‌ بغداد شدند که‌ در ادامه‌دانشگاهى‌ در بغداد و سپس‌ در نجف‌ تشکیل‌ شد که‌ استاد و شاگرد آن‌، هر دو ایرانى‌ بودند. مؤلف‌ محترم‌ کتاب‌ تاریخ‌تشیع‌ در ایران‌، نام‌ تعداد زیادى‌ از این‌ شاگردان‌ ایرانى‌ را ذکر مى‌کند که‌ برخى‌ از آنها عبارتند از: آدم‌ بن‌ یوسف‌ نسفى‌؛ احمد بن‌ حسین‌ بن‌ احمد خزاعى‌ نیشابورى‌؛ اسحاق‌ بن‌ محمد بن‌ حسن‌ بن‌ حسین‌ بابویه‌قمى‌، به‌ همراه‌ برادرش‌؛ حسن‌ بن‌ حسین‌ بن‌ بابویه‌ قمى‌، معروف‌ به‌ حسکا؛ حسین‌ بن‌ مظفر بن‌ على‌ حمدانى‌ قزوینى‌؛سید ذولفقار بن‌ محمد بن‌ معبد حسنى‌ مروزى‌؛ عبدالجبار عبدالله بن‌ على‌ مقرى‌ رازى‌؛ عبدالرحمن‌ بن‌ احمد بن‌حسین‌ مفید نیشابورى‌؛ محمد بن‌ فتال‌ نیشابورى‌ و منصور بن‌ حسین‌ آبى‌.58 این‌ جابه‌جایى‌ از حوادث‌ مهم‌ در تاریخ‌ اجتماعى‌ قرن‌ پنجم‌ شیعیان‌ به‌ حساب‌ مى‌آید که‌ سبب‌ شد نجف‌ تا زمان‌مطرح‌ شدن‌ حله‌ به‌ عنوان‌ مرکز فقه‌ و فقاهت‌ عالم‌ تشیع‌ در عصر مغولان‌، طلایه‌دار عرصه‌ علم‌ و فرهنگ‌ دنیاى‌ تشیع‌باشد. در حدود سه‌ قرن‌ مرکزیت‌ فقه‌ و فقاهت‌ از آن‌ نجف‌ بود به‌ گونه‌اى‌ که‌ تا زمان‌ علامه‌ حلى‌، کسى‌ یاراى‌ صدورفتوایى‌ متفاوت‌ با فتاوا و آراى‌ شیخ‌ طوسى‌ نداشت‌. 10. توسعه‌ شهرى‌ قم‌ مؤلف‌ تاریخ‌ قم‌، چند باب‌ از کتاب‌ خود را به‌ معرفى‌ بناهاى‌ عمومى‌ و خصوصى‌ شهر قم‌ در نیمه‌ دوم‌ قرن‌ چهارم‌اختصاص‌ داده‌ است‌؛ از جمله‌ فصل‌هاى‌ این‌ کتاب‌ مى‌توان‌ به‌ «حمامات‌ قم‌»، «مساجد قم‌» و «آسیاب‌هاى‌ قم‌» اشاره‌نمود که‌ از توسعه‌ شهرى‌ قم‌ در سال‌هاى‌ مشرف‌ به‌ قرن‌ پنجم‌ هجرى‌ حکایت‌ مى‌کند و مى‌تواند گواه‌ مدعاى‌ ما باشد. ازنکات‌ جالب‌ توجه‌ این‌که‌ نویسنده‌ در کتاب‌ خود به‌ آسیابى‌ در نزدیکى‌ زنبیل‌آباد59 اشاره‌ مى‌کند: آسیاى‌ مرز که‌ بقرب‌ کهنه‌ یکى‌، آسیاى‌ شاذوکه‌ علیا و بقرب‌ صحراى‌ تاجیکاباد دو در یک‌ حصار، آسیاى‌ عبد الله‌ بقرب‌ باغ‌مرزبان‌ دو در یک‌ حصار، آسیاى‌ نو بقرب‌ زنبیلاباد دو در یک‌ حصار، آسیاى‌ عبید الله‌ بقرب‌ گرگان‌ دو در یک‌ حصار، آسیاى‌سعد بقرب‌ ازدورقان‌ دو در یک‌ حصار، آسیاى‌ سیاووشان‌ بقرب‌ ازدورقان‌.60 ناگفته‌ نماند که‌ تاریخ‌ قم‌ به‌ طور مفصل‌ از آسیاب‌ها و نیز بناهاى‌ دیگر سخن‌ به‌ میان‌ آورده‌ که‌ به‌ رعایت‌ اختصار از ذکرآنها خوددارى‌ مى‌کنیم‌. کوتاه‌ سخن‌ این‌که‌ وجود این‌ تعداد از آسیاب‌ها مى‌تواند حاکى‌ از کشت‌ و برداشت‌ قابل‌ توجه‌گندم‌ و نظیر آن‌ و شاهدى‌ بر شکوفایى‌ کشاورزى‌ باشد. نتیجه‌ در این‌ نوشتار کوشش‌ شد تا زوایایى‌ از تاریخ‌ اجتماعى‌ شیعه‌ در قرن‌ پنجم‌ روشن‌ شود که‌ برخى‌ از دست‌آوردهاى‌ آن‌عبارت‌ بودند از: . نقش‌ مذهب‌ در تمام‌ ابعاد زندگى‌ اجتماعى‌ شیعیان‌ پیداست‌. از زندگى‌ عالمان‌ تا زندگى‌ مردم‌ عادى‌، از بغداد تاخراسان‌، شیعیان‌ به‌ مسائل‌، باورها و رسوم‌ مذهبى‌ خویش‌ توجهى‌ خاص‌ داشتند. . زندگى‌ دوستانه‌ شیعیان‌ با سایر ادیان‌ و مذاهب‌: اگرچه‌ گزارش‌هایى‌ حاکى‌ از درگیرى‌هاى‌ مقطعى‌ شیعیان‌ و اهل‌سنت‌ در بغداد وجود دارد، و حتى‌ با آمدن‌ سلاجقه‌ این‌ درگیرى‌ها شدت‌ گرفت‌ و در دیگر مناطق‌ شیعه‌نشین‌ نیز گاهى‌انجام‌ مى‌شد اما مى‌توان‌ موضع‌ گیرى‌ مسالمت‌ آمیز شیعیان‌ در برخورد با دیگر فرقه‌ها را به‌ وضوح‌ مشاهده‌ کرد. . رابطه‌ عالمان‌ دینى‌ و مردم‌ و بالعکس‌: این‌ رابطه‌ در قالب‌ سوال‌ و جواب‌ ها و استفتائات‌ بوده‌ است‌ که‌ از دورترین‌مناطق‌ با زعیم‌ شیعیان‌ برقرارمى‌ شد. . مدیریت‌ اجتماعى‌ سادات‌ و علویان‌ در درون‌ جامعه‌ شیعه‌ در ساختار نقابت‌ که‌ در واقع‌ نقیب‌ از عالمان‌ بزرگ‌ ورهبر و پشتیبان‌ شیعیان‌ به‌ حساب‌ مى‌آمده‌ است‌ نیز قابل‌ توجه‌ است‌. . شاید نتوان‌ منقبت‌ خوانى‌ و در کل‌ قصه‌ خوانى‌ را با مطبوعات‌ امروزى‌ مقایسه‌ کرد. اما به‌ نظر مى‌رسد که‌شباهت‌هایى‌ وجود دارد. موضع‌ گیرى‌ مذهبى‌ و سیاسى‌ شیعه‌ و سنى‌، آن‌ هم‌ در قالب‌ افرادى‌ منقبت‌ خوان‌ که‌ به‌صورت‌ دوره‌ گرد در شهرها و روستاها به‌ تبلیغ‌ مواضع‌ خود مى‌پرداختند، از ابعاد مهم‌ و از مؤلفه‌هاى‌ پر رنگ‌ در زندگى‌اجتماعى‌ مسلمانان‌ و به‌ ویژه‌ شیعیان‌ بوده‌ است‌. . رونق‌ مجامع‌ و محافل‌ علمى‌ و فرهنگى‌ شیعیان‌ در قرن‌ پنجم‌ بسیار مهم‌ بوده‌ است‌. در آغاز این‌ مقاله‌ نام‌ شمارى‌ ازعالمان‌ و اندیشوران‌ شیعه‌ را آوردیم‌. هم‌چنین‌، از باب‌ نمونه‌، مطلبى‌ از کتاب‌ النقض‌ مبنى‌ بر فعالیت‌ مساجد و مدارس‌شهر رى‌ نقل‌ کردیم‌. کتاب‌ نامه‌ . ابن‌ اثیر، عزالدین‌ ابوالحسن‌ على‌ بن‌ الکرم‌، الکامل‌ فى‌ التاریخ‌، ترجمه‌ ابو القاسم‌ حالت‌ و عباس‌ خلیلى‌، تهران‌، موسسه‌ مطبوعاتى‌ علمى‌،1371ش‌. . ابن‌ کثیر، ابوالفدا اسماعیل‌ بن‌ عمر، البدایه‌ و النهایه‌، بیروت‌، دار الفکر، 1407ق‌. . جعفریان‌، رسول‌، از طلوع‌ طاهریان‌ تا غروب‌ خوارزمشاهیان‌، قم‌، مؤسسه‌ فرهنگى‌ دانش‌ و اندیشة‌ معاصر، 1378. . ، پژوهشى‌ درباره‌ نقش‌ دینى‌ و اجتماعى‌ قصه‌ خوانان‌ در تاریخ‌ اسلام‌ و ایران‌، رئوف‌، 1370 ش‌. . ، تاریخ‌ تشیع‌ در ایران‌، چاپ‌ سوم‌: قم‌، انتشارات‌ انصاریان‌، 1380ش‌. . خورى‌ حتى‌، فیلیپ‌، تاریخ‌ عرب‌، ترجمه‌ ابوالقاسم‌ پاینده‌، چاپ‌ سوم‌: تهران‌، انتشارات‌ علمى‌ فرهنگى‌، 1380ش‌. . ذبیح‌ زاده‌، علینقى‌، مرجعیت‌ و سیاست‌ در عصر غیبت‌، قم‌، انتشارت‌ مؤسسه‌ امام‌ خمینى‌، 1384ش‌. . ذکاوتى‌ قراگزلو، علیرضا، ماجرا در ماجرا (سیر عقل‌ و نقل‌ در پانزده‌ قرن‌ هجرى‌)، تهران‌، انتشارات‌ حقیقت‌، 1381ش‌. . ذهبى‌، شمس‌ الدین‌ محمد، تاریخ‌ الاسلام‌، تحقیق‌ عمرعبدالسلام‌ تدمرى‌، چاپ‌ دوم‌: بیروت‌، دارالکتاب‌ العربى‌، 1413ق‌. . راوندى‌، مرتضى‌، تاریخ‌ اجتماعى‌ ایران‌، چاپ‌ سوم‌: انتشارات‌ روزبهان‌، 1372ش‌. . قزوینى‌، رشیدالدین‌ عبدالجلیل‌، النقض‌، تصحیح‌ میرجلال‌ الدین‌ محدث‌، تهران‌، نشر انجمن‌ آثار ملى‌، 1358 ش‌. . قمى‌، حسن‌ بن‌ محمد بن‌ حسن‌، تاریخ‌ قم‌، تحقیق‌ سید جلال‌ الدین‌ تهرانى‌، تهران‌، انتشارات‌ توس‌، 1361ش‌. . گردیزى‌، ابوسعید عبدالحى‌ بن‌ ضحاک‌، زین‌ الاخبار، تحقیق‌ عبدالحى‌ حبیبى‌، چاپ‌ اول‌: تهران‌، دنیاى‌ کتاب‌، 1363ش‌. . مسکویه‌ رازى‌، ابوعلى‌، تجارب‌ الامم‌ و مناقب‌ الهمم‌، تحقیق‌ ابو القاسم‌ امامى‌، چاپ‌ دوم‌: تهران‌، انتشارات‌ سروش‌، 1379ش‌. . مشکور، محمد جواد، فرهنگ‌ فرق‌ اسلامى‌، چاپ‌ چهارم‌: مشهد، انتشارات‌ آستان‌ قدس‌ رضوى‌، 1384ش‌. . مفید، محمد بن‌ محمد بن‌ نعمان‌، المسائل‌ السرویة‌، تهران‌، انتشارات‌ کنگره‌ جهانى‌ هزاره‌ شیخ‌ مفید، 1413 ق‌. . ، المسائل‌ الصاغانیة‌، تهران‌، انتشارات‌ کنگره‌ جهانى‌ هزاره‌ شیخ‌ مفید، 1413ق‌. . ، المسائل‌ الطوسیة‌، تهران‌، انتشارات‌ کنگره‌ جهانى‌ هزاره‌ شیخ‌ مفید، 1413ق‌. . ، جوابات‌ اهل‌ الموصل‌، تهران‌، انتشارات‌ کنگره‌ جهانى‌ هزاره‌ شیخ‌ مفید، 1413ق‌. . ، مسارالشیعة‌، بیروت‌، دارالمفید، 1414ق‌. . مقدسى‌، ابوعبد الله‌ محمد بن‌ احمد، احسن‌ التقاسیم‌، ترجمه‌ علینقى‌ منزوى‌، چاپ‌ اول‌: تهران‌، شرکت‌ مولفان‌ و مترجمان‌ ایران‌، 1361ش‌. . مناظر، احسن‌ محمد، زندگى‌ اجتماعى‌ در حکومت‌ عباسیان‌، تهران‌، انتشارات‌ علمى‌ فرهنگى‌. 1 دانشجوى کارشناسى ارشد تاریخ تشیع. 2 در اینجا منظور دانش تاریخ است. 3 ابن اثیر، الکامل، ترجمه، ج‌22، ص 317. 4 البته در مورد ابونعیم اصفهانى اقوالى مبنى بر اینکه وى شیعه بوده نیز هست که نیاز به اثبات دارد. 5 فیلیپ خورى حتی، تاریخ عرب، ص 483. 6 همان، ص 476. 7 قزوینی، النقض، ص 194. 8 ابن اثیر، الکامل، ترجمه، ج‌20، ص‌262. 9 نوعى مشروب الکلی. 10 شاید همان کتابخانه صاحب بن عباد باشد. 11 ظاهرا مرکز میوه فروشى باشد. 12 محله یا قریه اى از رى بوده است. 13 مقدسی، احسن التقاسیم، ترجمه، ج 2، ص 583. 14 مرتضى راوندی، تاریخ اجتماعى ایران، ج 5، ص 387. 15 همان. 16 مقدسی، احسن التقاسیم، ج‌2، ص 517. 17 همان، ص 572. 18 همان، ص 475. 19 همان، ج‌1، ص‌16. 20 فى المحرم منها اذن فخرالملک الوزیر الروافض ان یعملوا بدعتهم الشنعاو الفضیحه الصلعا من الانتحاب و النوح والبکاء و تغلق الاسواق من الصباح الى المساء و ان تدوروا النساء جاسرات عن وجوههن و رووسهن یلطمن خدودهن کفعل الجاهلیه الجهلاء على الحسین بن على فلا اجرالله خیرا و سود الله وجهه یوم الجزاء ... . ر.ک: ابن کثیر، البدایه و النهایه، ج 11، ص 345. 21 ابن اثیر، الکامل، ترجمه، ج‌22، ص 265. 22 هجدهم ذى الحجه صحیح مى‌باشد و ابن اثیر در این مورد دچار اشتباه شده است. 23 ابن اثیر، الکامل، ترجمه، ج‌20، ص:263. 24 ذهبی، تاریخ الاسلام، ج 28، ص 12. 25 گردیزی، زین الاخبار، تحقیق عبدالحى حبیبی، ص 451. 26 نکته مهم آن‌که وى تمامى روزها، اعم از روزهاى شادی، مانند میلاد پیامبرصلى الله علیه وآله، و نیز روزهاى غم، مانند روز وفات آن حضرت، و یا روزهاى دیگرى که نه حکایت‌گر شادى است و نه نشانه غم، مانند روز جنگ جمل را با کلمه عید معرفى نموده است. به عبارت دیگر کلمه «عید» در این‌جا، به معناى لغوى آن است، نه معناى اصطلاحى امروزى که عید را فقط براى ایام شادى به کار رود. ضمناً بعضى از روزهاى تولد ائمه‌علیهم‌السلام مانند روز تولد حضرت على‌علیه‌السلام و امام حسین‌علیه‌السلام با آن‌چه امروز مشهور و رایج شده، متفاوت بوده است. 27 گردیزی، زین الاخبار، ص 454. 28 همان، ص 451. 29 همان. 30 مفید، مسار الشیعه، ص 29. 31 همان، ص 60. 32 همو، المسائل السرویه، مقدمه کتاب. 33 و قد اختصرت ذکر المتون و الاسانید لئلا ینتشر به الکلام، و اودعت ذلک فى کتابى (مصباح النور فى علامات اوائل الشهور) فمن اراد این یقف على التفصیل فیه، والشرح لمعانیه، فلیلتمسه هناک ان شاء اللَّه. ر.ک: مفید، جوابات اهل الموصل، ص 46. 34 برخى آن را منسوب به «ساری» از شهرهاى شمالى ایران مى‌دانند. براى اطلاع ر.ک: مفید، المسائل السرویه، مقدمه کتاب. 35 على‌نقى ذبیح زاده، مرجعیت و سیاست در عصر غیبت، جلد اول، ص 174. 36 همان، ص 175. 37 این منصب به منزله مدعى العموم در قضا است. علت پیدایى چنین مسئولیتى این بود که تمام شهرهاى قلمرو عباسى تشکیلات قضایى داشتند که به شکایات مردم رسیدگى مى‌کردند. اگر حل و فصل پرونده‌اى از عهده قاضیان خارج بود به مرکز مى‌فرستادند تا یا خلیفه خود تصمیم نهایى را بگیرد و یا فرد مجتهدى که سرپرست دیوان مظالم بود آن را حل و فصل نماید. ر.ک: ذبیح زاده، همان، ص 176. 38 و فیها ( سنه 380) فى ربیع الاول قلد الشریف ابواحمد والدالرضى نقابه الطالبیین، و المظالم، و اماره الحاج ر.ک: ابن اثیر، الکامل، ج 9، ص 78. 39 همان، ج 21، ص 293. 40 قزوینی، النقض، ص 104. 41 همان. 42 همان، ص 106. 43 ابن اثیر، الکامل، ترجمه، ج 22، ص 115. 44 «و فیها هاجت الفتنة بین الشیعة و السنة بواسطة، و نهبت دور الشیعة الزیدیة و أحرقت، و هرب وجوه الشیعة و العلویّین،. .. »، ر.ک: ذهبی، تاریخ الاسلام، ج 28 ص 25. 45 «تُقدّم إلى أهل الکرخ أن لا یعملوا مأتما- یوم عاشوراء، فأخلفوا و جرى بین أهل السّنّة و الشّیعة ما زاد على الحدّ من القتل و الجراحات» ر.ک: ذهبی، همان، ج 30، ص 5. 46 مقدسی، احسن التقاسیم، ج 1، ص 180. 47 فیلیپ خورى حتی، تاریخ عرب، ص 451. 48 ابن اثیر، الکامل، ترجمه، ج 22 ص 317. 49 همان. 50 همان، ص 336. 51 ر.ک: رسول جعفریان، پژوهشى درباره نقش دینى واجتماعى قصه‌خوانان در تاریخ‌اسلام وایران، ص 128. 52 همان، ص 140. 53 همان، ص 142. 54 قزوینی، النقض، ص 34. 55 ابن اثیر، الکامل، ترجمه، ، ج 22، ص 114. 56 قرمطیان یا قرامطه از انشعابات فرقه اسماعیلیه و منسوب به مردى به نام حمدان قرمط بودند. قرامطه در اواخر قرن سوم هجرى در بحرین دولتى تاسیس کردند و بر بین النهرین و خوزستان و بحرین و یمن و سوریه نیز دست یافتند. ایشان کسانى که حجرالاسود را مى‌بوسیدند کافر مى‌شمردند (ر.ک: محمد جواد مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، انتشارات آستان قدس رضوی، چ چهارم ص 358). 57 در این سال (سال 449) خانه ابى جعفر طوسى فقیه امامیه در کرخ مورد غارت واقع شد و هر چه در آن یافته مى‌شد تاراج کردند (ر.ک: ابن اثیر، الکامل، ج 22، ص 343). 58 رسول جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ج 3، ص 1101-1097. 59 از مناطق امروزى شهر قم، منطقه زنبیل آباد است. 60 حسن بن محمد بن حسن قمی، تاریخ قم، ترجمه حسن بن على بن حسن عبد الملک قمی، تحقیق سید جلال الدین تهرانی، ص‌53. ........................................................................... منبع:فصلنامه «تاریخ درآینه پژوهش» ، شماره 13

خبر گزاری فارس