اندیشه آزادیخواهی در جنبش مشروطیت

29 مرداد 1386, 0:0

وشنفکران اصلاح طلب و انقلابی، بازرگانان ترقی خواه و روحانیان روشن بین سه عنصر اصلی سازنده آن نهضت بودند. روشنفکران که جملگی در زمره درس خواندگان جدید به شمار می رفتند نماینده تعقل سیاسی غربی و خواهان تغییر اصول سیاست و مروج نظام پارلمانی بودند. تکیه گاه فکری این گروه در درجه اول اندیشه های انقلاب بزرگ فرانسه بود... بازرگانان که فعالیت اقتصادی جدید را مدتی بود آغاز کرده بودند، طبیعتاً در پی به دست آوردن پایگاه اجتماعی تازه ای بودند...

درست است که گرایش به نظام قانونمند پارلمانتاریستی و اندیشه دموکراسی از غرب به ایران آمده بود، اما در تقویت این جریان نباید از نقش بسیار موثر و سازنده سیدابوالحسن اصفهانی، شیخ عبدالکریم حائری و به ویژه میرزا حسن نائینی به سادگی گذشت. کتاب «تنبیه الامه و تنزیه المله» نائینی در واقع تئوریزه کننده فکر مردم سالاری و مشروعیت آرای مردم در تبیین حکومت قانون به شمار می رود. با تقریر این کتاب مناسبات سیاسی حاکم بر روال مندی نهضت مشروطیت، پشتوانه ای غنی از تفکر شرعی یافت و نوعی توجیه مستدل و منطقی از اندیشه دموکراسی در حوزه های دینی به دست داده شد. از سوی دیگر باید به این نکته نیز توجه داشت که با تشکیل فرقه «اجتماعیون عامیون» - که گرایش سوسیال دموکراسی داشت - اندیشه آزادیخواهی در نهضت مشروطیت ایران نهادینه شد. ریشه اصلی این جریان فکری به طور مشخص در قفقاز قرار داشت و رهبران این جمعیت آشکارا به دستاوردها و کاروندهای انقلاب اکتبر چشم دوخته بودند. بیانیه ها و اعلامیه هایی که در قفقاز نوشته می شد به آذربایجان می رسید و سپس در سراسر کشور توزیع می شد.
اساس این اعلامیه ها بر محور آزادیخواهی و مبارزه با استبداد قرار گرفته بود. ناظم الاسلام کرمانی یکی از این «اعلام نامه ها» را به شرح ذیل نقل کرده است؛ «ای اهالی ایران، ای فقرای کاسب ایران، جمع شوید. اتفاق نمایید. خودتان را از دست این حاکمان خودمختار ظالم جبار لامذهب بی دین خلاص نمایید. بر ریشه این بدتر از مرتدان کربلای معلی تیشه بزنید تا حریت گرفته، سلطنت مشروطه تاسیس نموده، این لکه بی عاری را از روی ملت و دولت بشویید... زنده باد طرفداران حریت و ملیت. نیست بود طرفداران استبداد.» (ناظم الاسلام کرمانی، 1362، ص372)
چنان که پیداست این فرقه به رغم گرایش های سوسیالیستی «مستبدان» را متهم به «لامذهبی و بی دینی» و افرادی بدتر از «مرتدان کربلای معلی» کرده است. همین امر نشان می دهد که اندیشه دموکراسی در میان هواخواهان سوسیالیست مسلک نهضت مشروطیت از صبغه دینی بی بهره نبوده است. به عبارت دیگر طیف آزادیخواهی و مبارزه با استبداد آن چنان گسترده بود که افراد مختلف با اندیشه های متخالف را در یک جبهه متحد کنار هم قرار می داد و چنین بود که برای مثال در آستانه کودتای سوم اسفند 1299، حاکمیت استبداد جمعی از آزادیخواهان را - که به مسلک های مختلف گرایش داشتند - دستگیر کرد. از نام این مبارزان می شود به سادگی دریافت که تمام قامت آزادی در مقابل همه لاشه استبداد صف کشیده و به نبرد مشغول بوده است.
محمدتقی بهار می نویسد؛ «در این وقت کودتای سوم اسفند 1299 علم شد. حکومت کودتا در یکی دو روز همه سرجنبانان را دستگیر کرد. هم آقای شیخ حسین یزدی و هم مدرس، هم حاج مجدالدوله و هم فرمانفرما، هم آقای رهنما و هم آقای دشتی، هم آقای فرخی و هم آقای فدایی، هم بنده و هم آقای سیدهاشم. خلاصه هر کس از هر حزب و از هر عقیده و مسلک که بود حبس شد. پس معلوم شد که این حرکت یک حرکت حزبی و مرامی و مسلکی نبوده است بلکه مراد آن بود که در ایران سرزنده و سرجنبانی که بتواند حرف خودش را بزند یا لایحه ای بنویسد، باقی نماند.» (محمدتقی بهار، 1363، صص 20-19)

جدیدترین ها در این موضوع

اهمیت شعار سلاح هسته‌ای ندادن در اذهان عمومی

در تقابل ایران با اسرائیل و آمریکا، همیشه گزینه حمله اتمی چالش‌برانگیز بوده و هست. عده‌ای می‌گویند: وقتی آمریکا و اسرائیل به عنوان دشمن اصلی ما سلاح اتمی دارند و تجربه نشان‌داده، اگر لازم شود هیچ تعارفی در استفاده از آن ندارند، پس ما هم باید سلاح اتمی داشته باشیم. 12 اسفند 1402, 3:49

باغ خسروشاهی

کی از شبهاتی که در سال‌های اخیر سبب تحریف امام در ذهن نسل جوان شده است این ادعا است که برخی می‌گویند امام در باغ‌های بزرگ و مجلل اطراف جماران زندگی می‌کردند و بااین‌وجود در رسانه‌ها به مردم یک‌خانه کوچک و ساده به‌عنوان محیط زندگی ایشان نمایش داده می‌شد 12 اسفند 1402, 3:24