تبلیغ اخلاق و اخلاق تبلیغ /قسمت اول

یکی از حوزه‌های اخلاق کاربردی، اخلاق تبلیغات است و برحسب گونه‌های مختلف تبلیغات مانند تجاری، سیاسی و دینی مباحث اخلاقی خاصی به میان می‌آید. تبلیغ دین در اثربخشی، کارایی و نیز سازگاری درونی محتاج اخلاق دینی تبلیغ است. راغب اصفهانی درباره معنای لغوی تبلیغ می‌گوید: «بلوغ و ابلاغ یعنی رسیدن به انتهای مقصد اعم از آنکه مقصد، مکان باشد یا زمان یا امری معین». درخصوص معنای اصطلاحی تبلیغ نیز تعریفهای مختلفی ذکر شده است ولی آنچه می‌تواند برآیند مشترکات انبوهی از تعاریف موجود باشد این است که تبلیغ عبارت است از: «رساندن مجموعه اطلاعاتی به مخاطب به منظور اقناع و برانگیختن احساسات وی، به سود یا بر ضد یک موضوع». تبلیغ اسلامی عبارت است از رساندن پیام الهی به شیوه روشنگرانه از طریق ایجاد ارتباط و تشویق به پذیرش محتوای موردنظر با استفاده از ابزارهای مشروع هر عصر. با این بیان روشن می‌شود که میان تبلیغ اسلامی و غیر اسلامی تفاوتهایی هست؛ در تبلیغ اسلامی بر خلاف تبلیغ غیر اسلامی، انگیزه الهی، معنوی و عشق به هدایت انسانها وجود دارد. در تبلیغ اسلامی، پیام رسان شرط امانت و صداقت را رعایت می‌کند و بدون افزودن یا کاستن بر محتوای پیام، آن را به پیام گیرندگان می‌رساند و مهمتر از همه اینکه در تبلیغ اسلامی از ابزار و وسایل نامشروع و ترفندها و حیله‌های شیطانی استفاده نمی شود و ابزار آن« همانند هدفش مشروع و مقدس است. در حقیقت تبلیغ اسلامی شناساندن خوبیها و تشویق به انجام آن و ترسیم بدیها و راه گریز و منع از آن است. در میان فضایل اخلاقی، برخی بیش از سایرین برای مبلغ ارزشمندند و سبب تسریع و پیشرفت وی در امر تبلیغ می‌شوند. به این گروه از صفات و ویژگی‌های نفسانی خاص که در فراهم آوردن زمینه توفیق در امر تبلیغ، تاثیر بارز و بسزایی دارند، »اخلاق تبلیغ« می‌گوییم. آنچه در این نوشتار مورد نظر است بحث درباره اخلاق تبلیغ است چه اینکه لازمه تبلیغ دین و تبلیغ اخلاق که بخشی از دین است، آن است که مبلغ خود آراسته به فضایل اخلاقی باشد لکن پیش از ورود به اصل بحث لازم است قدری دربازه اهمیت تبلیغ از دیدگاه قرآن و روایات مطالبی عنوان شود.‌

تبلیغ، ارشاد و هدایت مردم، از اصلی ترین و مهمترین برنامه‌ها و وظایف پیامبران الهی بوده است، به طوری که خداوند متعال با صراحت کامل می‌فرماید: «و لقد بعثنا فی کل امه رسولاان اعبدوا الله و اجتنبوا الطاغوت؛ ما در میان هر امتی پیامبری برانگیختیم با این پیام که خدا را پرستش کنید و از طاغوت بپرهیزید» (نحل:36). بنابر آنچه قرآن از سرگذشت انبیاء و رسولان الهی بیان می‌کند، تبلیغ و دعوت به شریعت، از آغاز زندگی بشر تا زمان پیامبر اسلام(ص) و پس از آن ادامه داشته و دارد. از این رو، خداوند خطاب به خاتم النبیین(ص) می‌فرماید: «انا ارسلناک بالحق بشیرا و نذیرا و ان من امه الاخلافیها نذیر؛ ما تو را به حق برای بشارت و انذار فرستادیم و نیست امتی مگر انذار کننده ای در او بوده است»(فاطر:24). خداوند پیامبر(ص) را مبلغ شریعت می‌داند و تاکید می‌کند: «و ما ارسلناک الامبشرا و نذیرا؛ ای پیامبر ما تو را نفرستادیم مگر به عنوان بشارت دهنده و ترساننده»(اسراء:105). ‌

تبلیغ و دعوت، زنده کردن انسانهاست چرا که خداوند می‌فرماید: »دعاکم لما یحییکم؛ دعوت انبیاء برای زنده کردن شماست«(انفال:24). آری تبلیغ اسلامی زنده کردن خوبیها و ارزشها و هدایت معنوی انسانهاست. رسالت رسولان الهی، هدایت انسانها از ظلمت نادانی به سوی روشنایی بوده است. هدایت یک انسان به مثابه زنده ساختن همه انسانهاست زیرا یک انسان صالح می‌تواند جامعه‌ای را به سوی نور و روشنایی راهنمایی کند. از این رو قرآن کریم تبلیغ را بالاترین نیکوکاری می‌داند و می‌فرماید:«و من احسن قولاممّن دعا الی الله و عمل صالحا؛ چه کسی نیکوکارتر از کسی است که مردم را به خداوند دعوت کند و خود نیز نیکوکار باشد»(فصلت: 33). خداوند با این پرسش، ارزش و جایگاه تبلیغ و مبلغ را آشکار می‌سازد. مرحوم طبرسی در ذیل این آیه شریفه می‌نویسد: «این آیه شریفه دلالت دارد که دعوت مردم به دین خدا، از بهترین واجبات و برترین اطاعتهاست»(3).‌

به سبب همین ضرورت و جایگاه خاص تبلیغ است که قرآن مسلمانان را مورد خطاب قرار می‌دهد و می‌فرماید: «و ما کان المومنون لینفروا کافه فلولانفر من کل فرقه منهم طائفه لیتفقهوا فی الدین و لینذروا قومهم اذا رجعوا الیهم لعلهم یحذرون؛ چرا از هر فرقه و طایفه ای گروهی برای کسب آگاهی عمیق از مسائل دینی سفر نمی کنند، تا هنگامی که به سوی مردم باز می‌گردند، آنان را (به حقایق آشنا و) از عذاب روز قیامت بترسانند»(توبه: 122). و نیز می‌فرماید: «و لتکن منکم امه یدعون الی الخیر و یامرون بالمعروف و ینهون عن المنکر ؛ از میان شما مسلمانان باید گروهی باشند که مردم را به خیر دعوت کنند و به نیکی دستور دهند و از بدی باز دارند»(آل عمران: 104).‌

از سوی دیگر، شروع وحی با کلمه «اقرا» و باقی ماندن این دستور و نیز کثرت کاربرد فعل امر «قل»در آغاز برخی سوره‌ها و آیات قرآن که همواره به تلاوت کنندگان خود دستور تکرار مضمون آیه و انتقال آن به دیگران را گوشزد می‌کند و نیز آیات فراوانی که به دعوت، تبلیغ، هدایت و امر به معروف و نهی از منکر دستور می‌دهد یا به بیان روش تبلیغ انبیای پیشین می‌پردازد، بازگو کننده اهمیت تبلیغ از دیدگاه خداوند است.‌

تبلیغ نزد پیامبر اکرم (ص) از اهمیت بسزایی برخوردار بوده است؛ چرا که ایشان از آغاز رسالت تا واپسین روزهای عمر خویش به این امر مبادرت ورزیدند. آن حضرت سه سال آغاز رسالت خویش را به دعوت مخفیانه و تبلیغ پنهانی و پس از آن آشکارا به تبلیغ و ترویج ایمان در جامعه جاهلیت آن روز پرداخت، تا به آنجا که همراه یاران و دوستانش به شعب ابی طالب تبعید شد و سه سال را در محاصره اقتصادی سیاسی سپری کرد. با این حال، به سبب اهمیت تبلیغ رسالت، همه آن فشارها و شکنجه‌ها را تحمل کرد و دست از تبلیغ نکشید.

تاریخ نگاران نوشته‌اند، در تمام سه سال محاصره اقتصادی در شعب ابی‌طالب، پیامبر (ص) همچنان مردم را به اسلام دعوت می‌کرد و بدون ترس از مشرکین، آشکارا و پنهانی، شب و روز مردم را به خداوند متعال فرا می‌خواند. پیغمبر اکرم (ص) در زمانهای گوناگون به اعزام سفیران و مبلغان دینی به مناطق مختلف، برای دعوت به اسلام و نشر تعالیم الهی پرداخت. تبلیغ پیامبر (ص) در موسم حج و زمان آمدن قبایل عرب به مکه و نیز سفر آن حضرت به شهرهای اطراف مکه از جمله طائف، بیانگر اهمیت ویژه این امر است. پیامبر (ص) به امیرالمومنین علی (ع) می‌فرمود: »ای علی، اگر خداوند انسانی را به دستان تو هدایت کند، از آنچه خورشید بر آن تابیده برای تو بهتر است«. ایشان در کلام دیگری لب به ستایش جایگاه مبلغ می‌گشایند و می‌فرمایند: »بهترین امت من کسی است که بندگان خدا را به سوی خدای متعال بخواند و با وی دوست سازد». ‌

بنابراین، اهمیت تبلیغ در اهمیت هدایت است و هدایت یک انسان به منزله زنده کردن اوست. امام حسن عسکری می‌فرماید: «کسی که جاهلی را راهنمایی کند و شریعت اسلام را به او بیاموزد همراه ما در نزد خداوند خواهد بود». رسول اکرم (ص) خطاب به معاذ فرمود: «اگر خداوند به دست تو یک نفر را هدایت کند برای تو بهتر است از دنیا و هر آنچه در آن است». امام صادق(ع) می‌فرمایند: «تمام موجودات زمین و ماهیان دریا و هر کوچک و بزرگی در زمین و آسمان خدا، برای تعلیم دهنده خوبی طلب آمرزش می‌کنند». اهمیت کار یک مبلغ آن قدر زیاد است که اگر در این راه مقدس، مخلصانه تلاش کند، قدم در راه رسول خدا(ص) گذاشته است و جانشین او خواد بود. زیرا آن بزرگوار فرمود: »خداوند جانشینان مرا رحمت کند، از ایشان سئوال شد که آنان چه کسانی هستند؟ فرمود: کسانی که سنت مرا زنده می‌کنند و آن را به بندگان خدا می‌آموزند».‌