جایگاه کار و کوشش در آموزه‌های دینی

خمیره وجودی انسان از دو بعد مادی و معنوی «جسم و جان» معجون و ترکیب یافته است، و هر یک از این دو بعد، برای رشد و بالندگی، به تقویت، انرژی و تغذیه سالم نیازمند می‌باشد، خدای متعال که جهان هستی را خلق کرده و انسان را به عنوان گل سرسبد مخلوقات خود، معرفی و طبیعت را مسخّر او ساخته است، ابزار، وسایل و امکانات مورد نیاز در هر دو بُعد مادی و معنوی را در اختیار انسان قرار داده، راه سعادت و شقاوت، و صعود و سقوط را به او نشان داده است، ولی پیمودن راه، نوع زندگی و استفاده و بهره‌برداری از مواهب و نعمت‌های طبیعت را به خود او واگذار کرده و این انسان است که باید در سایه تدبیر و تعقل و با سعی، تلاش و فعالیت‌های شبانه روزی، زمینه رشد، تعالی و تکامل در هر یک از دو بعد مادی و معنوی را برای خود و همنوعان خویش فراهم سازد. طبیعت بستر زندگی در قرآن کریم، آیات فراوانی آمده است که زمین و طبیعت را به عنوان بستر آماده و مناسب برای امرار معاش، و میدان سعی و تلاش، معرفی می‌کند و در جاهای مختلف و متعدد به انسان، منت گذاشته و از مواهب و نعمت‌های مادی و طبیعی و تسخیر آن، برای استفاده و بهره‌برداری او سخن می‌گوید، برای نمونه، آیات ذیل را مرور کنیم: «خداوند آسمان‌ها و زمین را آفرید و از آسمان آب فرو فرستاد و به واسطه آن، انواع میوه‌ها را برای روزی شما رویاند. کشتی‌ها را رام ساخت تا به فرمان او، در دریا، حرکت کنند، رودها، خورشید و ماه، و شب و روز را برای شما رام کرده است و هر چیزی که از او خواسته‌اید به شما بخشیده است و اگر بخواهید نعمت‌های الهی را بشمارید، قدرت و توانایی شمارش آن را ندارید.»(1) در آیه‌ای دیگر می‌خوانیم: «و خداوند، چهارپایان را آفرید که برای شما در «پوست» آنها، گرما و منافع دیگری نهفته است و نیز از آنها می‌خورید و هنگامی که آنها را «شام‌گاهان» از چراگاه باز می‌گردانید یا «بامدادان» به چراگاه می‌برید، شما را در آن تجمل «و زیبایی» هست و بارهای شما را تا شهرهای دور دست می‌برند، بدون شک، پروردگارتان، رئوف و مهربان است و نیز اسب‌ها و استران و درازگوشان را آفرید، تا بر آنها سوار شوید و مایه تجمل نیز می‌باشد، و نیز نعمت‌های دیگری می‌آفریند که شما نمی‌دانید.»(2) در سومین آیه می‌خوانیم: «در چهارپایان برای شما عبرتی است که از شکم آنها، از میان سرگین و خون، شیر پاک به شما می‌نوشانیم... و از میوه‌های درختان خرما و انگور، هم «شراب» مستی‌آور و هم خوراکی نیکو به دست می‌آورید، بی‌گمان در این امر برای خردورزان، مایه عبرت است و نیز پروردگارت به زنبور عسل، الهام کرد که از کوه‌ها و درختان، برای خود، خانه بساز، و از همه میوه‌ها تناول کن و از خدای خود پیروی‌بنما، آنگاه از شکم آنها شهدی رنگارنگ می‌تراود که در آن، شفای مردمان می‌باشد.»(3) آنچه از آیات یاد شده و نظایر آن استفاده می‌شود این است که هر چیزی که برای امرار معاش و زندگی سالم و به دور از افراط و تفریط، لازم باشد، خدای متعال از همان آغاز خلقت در اختیار انسان قرار داده است. و صد البته که رام ساختن طبیعت و تسخیر آن، این معنی را نمی‌رساند که انسان دست روی دست بگذارد و سستی و تنبلی را اختیار کرده و سعی و تلاش نکند و خود را سر بار جامعه و مردم قرار دهد. برخی، کار و فعالیت برای امرار معاش را با دنیاگرایی و دنیاپرستی خلط کرده و آن را مغایر با آموزه‌های دینی تلقی نموده و در مذمت و محکومیت آن، مطالبی گفته‌اند. عده‌ای دیگر، می‌گویند: از آن‌جایی که رزق و روزی انسان از جانب خالق هستی معین و مقدر شده است، سعی و تلاش انسان، تأثیری در زیادی و نقصان آن ندارد لذا دست از سعی و تلاش برداشته، عزلت و گوشه‌نشینی را اختیار کرده‌اند. برخی دیگر کارهای فیزیکی نظیر کشاورزی، دامداری و بنّایی را عیب دانسته و آن را مخالف مقام و منزلت خیالی خود، می‌دانند! ترویج این گونه افکار و اندیشه‌ها، که هیچ گونه پشتوانه دینی و مکتبی ندارد، باعث می‌شود بهانه به دست دشمنان دین و مذهب بیفتد و آنان نیز با توجه به جهل و نادانی عامه مردم، دین و مذهب را به عنوان عامل تخدیر و رکود در عرصه‌های مهم اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی، معرفی کرده و در سطح جهان تبلیغات وسیع و گسترده‌ای را علیه دین و مذهب، سازماندهی کنند و به خورد جامعه و مردم دهند. ارزش کار در فرهنگ اسلامی کسانی که اندک آشنایی با معارف اسلامی، آیات قرآن و احادیث معصومین داشته باشند این حقیقت را متوجه شده و باور خواهند کرد که رشد و تکامل انسان در هر یک از دو بعد مادی و معنوی، تنها در سایه سعی و تلاش، محقق شده و امکان‌پذیر می‌باشد، چنانچه قرآن کریم در جمله کوتاه و معروفی، بهره‌مندی انسان را منحصراً در گرو کار و کوشش می‌داند و می‌گوید: «برای انسان بهره‌ای جز سعی و کوشش او نیست.»(4) و در آیه دیگری می‌فرماید: «خداوند سرنوشت هیچ قوم «و ملتی» را تغییر نمی‌دهد مگر آن که آنها خود را تغییر دهند.»(5) و در جمله کوتاه دیگری می‌خوانیم: «هر کس در گرو اعمال خود است.»(6) گرچه آیات ذکر شده در ارتباط با امور معنوی و اُخروی است ولی معیار و ملاک کلی که آیات یاد شده و آیات فراوان دیگری به دست می‌دهد این است که بهره‌مندی انسان از نعمت‌های مادی و معنوی «دنیا و آخرت» در گرو سعی و تلاش است به قول شاعر: نابرده رنج، گنج میسر نمی‌شود مزد آن گرفت جان برادر که کار کرد اگر کار و کوشش با آموزه‌های دینی و مذهبی، مخالفت داشته و یا مفهوم تضمین رزق و روزی از طرف خداوند، سستی، تنبلی و نشستن در منزل می‌بود و یا فعالیت‌های نظیر کشاورزی، چوپانی و دامداری... با مقام و منزلت انسان، سازگاری نداشته عیب به حساب می‌آمد، انبیا و اولیای الهی که خود صاحبان شریعت هستند و به جزئیات آموزه‌های دینی، آشنایی کامل دارند، حتماً بیان داشته و یادآوری می‌کردند، در حالی که قضیه کاملاً بر عکس است. انبیا و اولیای الهی، پیروان خود را به کار و کوشش، دعوت کرده‌اند و از سستی و تن‌پروری مذمت و سرزنش نموده‌اند و خود نیز به کارهای سخت و طاقت‌فرسا، نظیر چوپانی، خیاطی، کشاورزی و زره بافی... پرداخته‌اند. یکی از یاران امام صادق (ع) مدتی خدمت امام نیامده بود، امام صادق (ع) احوال او را جویا شدند عرض کردند: او کار و فعالیت تجارتی را ترک کرده و به عبادت روی آورده است، امام فرمود: وای بر او، آیا نمی‌داند کسی که تلاش و طلب روزی را ترک کند، دعایش مستجاب نمی‌شود.» سپس افزود: هنگامی که آیه «وَ مَن یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَل لَّهُ مَخْرَجًا * وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لاَ یَحْتَسِبُ» نازل گردید، جمعی از یاران پیامبر(ص) درها را به روی خود بستند و روی به عبادت آوردند و گفتند: خداوند روزی ما را عهده‌دار شده است، این جریان به گوش پیامبر (ص) رسید. کسی را نزد آنها فرستاد که چرا این گونه رفتار می‌کنید؟ جواب دادند یا رسول‌اللّه‌ چون خداوند روزی ما را متکفل شده است ما مشغول عبادت شده‌ایم. پیامبر فرمود: هر کسی چنین کند دعایش مستجاب نمی‌شود بر شما باد کار و کوشش نموده و طلب روزی نمایید.»(7) بنابراین معنی و مفهوم تسخیر طبیعت و نعمت‌های فراوان آن، این است که انسان در سایه تدبیر و تعقل، در حوزه‌های مختلف زندگی مثل زراعت، دامپروری، تجارت، استخراج معادن، به کارگیری گیاهان دارویی و ساخت و ساز ابزار و وسایل... تلاش و فعالیت نماید و زمینه رشد و بالندگی را در تمام عرصه‌های زندگی فراهم سازد. آیات فراوانی وجود دارد که انسان را به سعی و تلاش، واداشته و او را تشویق و ترغیب می‌نماید تا با جد و جهد مداوم، زمینه استفاده مطلوب‌تر از نعمت‌های طبیعت را برای خود و همنوعان خویش فراهم سازد چنانچه در سوره نحل می‌خوانیم: «او کسی است که دریا را مسخر «شما» ساخت تا از آن «صید کرده و» گوشت تازه بخورید و وسایل زینتی را برای پوشش از آن، استخراج نمایید و کشتی‌ها را می‌بینید که سینه دریا را می‌شکافند تا شما «به تجارت بپردازید» و از فضل خداوند بهره گیرید»(8) بهره‌گیری معنای وسیعی دارد که هر گونه فعالیت‌های اقتصادی از طریق راه‌های دریایی را شامل می‌شود. در جای دیگری می‌خوانیم: «او کسی است که زمین را رام شما ساخت، پس به گوشه و کنار آن، رهسپار شوید واز روزی او، استفاده کنید.»(9) در سوره قصص هم می‌خوانیم: «از جمله رحمت خداوندی این است که شب و روز را برای شما قرار داده است تا در شب آرامش یابید «و دوباره انرژی لازم را به دست آورید» و در روز دنبال رزق حلال رفته تلاش و فعالیت نماید.»(11) کارگران همپای مجاهدان از دیدگاه قرآن و روایات معصومین، سعی و تلاش برای اداره زندگی، در سایه موازین شریعت و به دور از افراط و تفریط، به عنوان عبادت ارزشمند و در ردیف جهاد و مبارزه مسلحانه علیه دشمنان و متجاوزین معرفی شده است، خدای متعال در سوره مزمل می‌فرماید: «آن مقدار از قرآن که برای شما میسر و امکان‌پذیر می‌باشد تلاوت کنید، خداوند می‌داند که به زودی گروهی از شما بیمار می‌شوند، گروه دیگر برای به دست آوردن فضل الهی «و کسب روزی» به مسافرت می‌روند و گروه دیگری در راه خدا جهاد می‌کنند. پس آن مقداری که برای شما ممکن است از آن تلاوت کنید.»(12) در آیه شریفه سه نوع عذر ذکر شده است اولی جنبه جسمانی دارد «بیماری»، دومی جنبه مالی «مسافرت برای کسب و کار» و سومی جنبه دینی دارد که «جهاد در راه خدا» است. لذا برخی گفته‌اند از این آیه استفاده می‌شود که سعی و تلاش برای اداره زندگی و امرار معاش هم ردیف جهاد در راه خدا است، در احادیث نیز داریم: «کسی که برای تأمین مایحتاج زندگی خانواده‌اش، سعی و تلاش می‌کند تا اسباب معیشت آنان را فراهم سازد مانند مجاهدان راه خدا است که در برابر دشمنان مبارزه مسلحانه می‌نمایند.»(13) یعنی همان‌گونه که مجاهدان در راه خدا، جانشان را به خطر انداخته و در برابر دشمنان داخلی و خارجی و برای حفظ کشور و سرزمین اسلامی، جان‌فشانی می‌کنند، کار و کوشش در سنگر اقتصاد نیز چنین نقشی دارد زیرا با سعی و تلاش در سنگر اقتصاد است که توسعه و پیشرفت محقق می‌شود، روزنه‌های نفوذ و تسلط مسدود شده و جامعه را از ذلت وابستگی، رهایی پیدا کرده ارزشهای آن، از دست‌برد اجانب حفظ می‌شود به تاراج نمی‌رود. جمله‌ای از عبدالله بن مسعود، صحابی معروف پیامبر (ص) نقل شده است که می‌گوید: «هر کس متاعی را به یکی از شهرهای مسلمانان ببرد و زحمات خود را در این راه برای خداوند محسوب دارد سپس آن را به قیمت عادلانه آن روز بفروشد چنین شخصی در پیشگاه خداوند به منزله شهیدان است، بعد برای گفتار خود قسمتی از آیه 20 سوره مزمل را قرائت می‌کند که: «وَ ءَاخَرُونَ یَضْرِبُونَ فِی الاْءَرْضِ» برخی از مفسرین با توجه به حدیثی که در تفسیر قرطبی به همین مضمون آمده است، می‌گویند: عبدالله بن مسعود، جمله فوق را از پیامبر (ص) استفاده کرده است»(14) در حدیث دیگری از پیامبر (ص) می‌خوانیم: «عبادت هفتاد جزء دارد بهترین جزء از این هفتاد جزء طلب رزق حلال می‌باشد.»(15) امام صادق (ع) می‌فرماید: «جدم امام سجاد (ع) صبح از منزل برای طلب روزی خارج می‌شد، شخصی پرسید کجا تشریف می‌برید؟ فرمود: می‌روم تا به خانواده‌ام صدقه دهم، آن شخص با تعجب پرسید: صدقه به خانواده؟ حضرت فرمود: هر کس دنبال کسب حلال برود و برای طلب مال و رزق حلال برای عیال و خانواده خود حرکت کند مصداق صدقه از جانب خدای سبحان است.»(16) مراسم حج که سالی یک‌بار برگزار می‌گردد از لحاظ شکوه و عظمت عبادی و سیاسی، نظیری ندارد اعراب جاهلیت، در ایام مراسم حج، فعالیت‌های اقتصادی را جایز نمی‌دانستند، ولی دین مبین اسلام، مراسم حج را به عنوان کنگره‌ای عظیم عبادی، سیاسی، معرفی می‌کند و فعالیت‌های اقتصادی در موسم حج را نه تنها جایز می‌داند بلکه آن را امر پسندیده تلقی کرده چنانچه در سوره مائده می‌خوانیم: «کسانی که برای خشنودی پروردگار و جلب رضای او و به دست آوردن سود تجاری به قصد زیارت خانه خدا حرکت می‌کنند، نباید مورد آزار و اذیت و مزاحمت قرار گیرند.»(17) امام صادق (ع) در جواب سؤالی که چرا خداوند مردم را به انجام حج و طواف خانه‌اش فرمان داده است می‌فرماید: «خداوند انسان را آفرید... و او را به عمل حج، دستور داد که اطاعت دین و مصالح دنیای آنان را در بر دارد، در موسم حج، مسلمانان از شرق و غرب عالم جمع می‌شوند با یکدیگر آشنا می‌شوند و برای این که هر ملتی از تجارت‌ها و فراورده‌های اقتصادی ملت‌های دیگر استفاده کنند و با کرایه دادن وسایل نقلیه و حمل و نقل... بهره ببرند...»(18) یکی دیگر از مراسم سیاسی عبادی اسلام که شکوه و عظمت خاصی دارد، بر پایی نماز جمعه است، قرآن کریم در سوره مبارکه جمعه، مسلمانان را مورد خطاب قرار داده می‌فرماید: «هنگامی که عبادت خدا، و نماز پرشکوه جمعه را به جا آوردید، در روی زمین، پراکنده شده و از نعمت‌ها و مواهب الهی بهره‌مند شوید.»(19) از مجموع روایات یاد شده به خوبی می‌توان استفاده کرد که سعی و تلاش در چهارچوب قوانین شریعت، به دور از افراط و تفریط، برای اداره زندگی و امرار معاش، جایگاه خاص و ویژه‌ای را در فرهنگ قرآن و آموزه‌های دینی و مذهبی به خود اختصاص داده است، علت و فلسفه آن نیز روشن است زیرا کار و کوشش: اولاً: سستی، تنبلی و دل‌مردگی را از انسان، دور نموده، حرکت و نشاط می‌آفریند و نیز وسیله خوبی برای اشتغال سالم فکری و جسمی می‌باشد. ثانیا: با کار و کوشش، نارسایی‌ها و مشکلات اقتصادی بر طرف شده، رفاه و آسایش مطلوب به دست می‌آید، انسان‌های پر کار و زحمت‌کش، علاوه بر این که زندگی خود را سر و سامان داده و تأمین می‌کنند و آسایش و آرامش برای خانواده‌اش به وجود می‌آورند، به افراد مستمند و مستحق نیز کمک می‌کنند. ثالثاً: اگر آحاد جامعه به تلاش و فعالیت مداوم ادامه دهند، بدون شک، اقتصاد کشور و مملکت نیز روز به روز رونق بیشتری پیدا می‌کند در نتیجه راه‌های نفوذ دشمنان، مسدود می‌شود. ارزشهای دینی و فرهنگی جامعه از دست‌برد اجانب محفوظ می‌ماند. رابطه بی‌کاری با جرایم در طرف مقابل، تنبلی و بی‌کاری به عنوان یک پدیده شوم، مصایب و مشکلات فراوانی را برای افراد و اجتماعات به وجود می‌آورد. اولین ثمره تلخ و زودرس تنبلی و بی‌کاری، فقر و تهیدستی است، پدیده نامیمون که از آن، به مرگ بزرگ(20) تعبیر شده و باعث می‌شود انسان‌های فقیر و درمانده، به اعمال خلافی مثل: قتل، دزدی، تجاوز، خودفروشی و بی‌عفتی... مبادرت نماید و با افراد خلاف‌کار، دوست و آشنا شده و مسیر خلاف مثل قاچاق و آدم‌فروشی را در پیش گیرد به امراض لاعلاج، مبتلا شده و پدیده خانمانسوز اعتیاد دامنگیرش شود، شالوده و اساس زندگیش از هم متلاشی و کانون گرم آن، به جهنم سوزان و غیر قابل تحمل تبدیل گردد و در نتیجه آثار زیان‌باری در حوزه‌های فرهنگ، اقتصاد و امنیت بر پیکر اجتماع وارد خواهد شد. لذا در احادیث می‌خوانیم: «خداوند انسان تنبل و پر خواب را مبغوض و افراد بی‌کار را دشمن می‌دارد.»(21) از پیامبر (ص) نیز نقل شده است: «کسی که بار خودش را به دوش دیگران می‌گذارد ملعون است.»(22) امام باقر(ع) نیز فرموده‌اند: «من مردی را که در کار دنیای خود تنبل باشد دوست ندارم، کسی که در کار دنیای خود تنبل باشد «با اینکه نتیجه و ثمره آن را به زودی به دست می‌آورد» در کار آخرتش، تنبل‌تر خواهد بود.»(23) در حدیث دیگری می‌خوانیم: «هنگامی که موجودات در آغاز با هم ازدواج کردند، تنبلی و ناتوانی با هم پیمان زوجیت بستند و فرزندی از آنها به نام فقر متولد شد.»(24) بنابراین سعی و تلاش در فرهنگ اسلامی، ارزش فوق‌العاده‌ای داشته و تنبلی و بی‌کاری به عنوان ضد ارزش معرفی شده است. از خداوند بزرگ می‌خواهیم سستی و تنبلی نیروهای انسانی را از جهان اسلام برطرف نموده فقر و تهیدستی را از جوامع مسلمین دور سازد و مجد و عظمت آنان را روز افزون نماید. پی‌نوشت‌ها:ـــــــــــــــــــــــ 1. سوره ابراهیم، آیه 32 و 34: اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّمَـوَ تِ وَ الاْءَرْضَ وَ أَنزَلَ مِنَ السَّمَآءِ مَآءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَرَ تِ رِزْقًا لَّکُمْ وَسَخَّرَ لَکُمُ الْفُلْکَ لِتَجْرِیَ فِی الْبَحْرِ بِأَمْرِهِ وَ سَخَّرَ لَکُمُ الاْءَنْهَـرَ * وَ سَخَّرَ لَکُمُ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ دَآئبَیْنِ وَ سَخَّرَ لَکُمُ الَّیْلَ وَ النَّهَارَ * وَءَاتَئکُم مِّن کُلِّ مَا سَأَلْتُمُوهُ وَ إِن تَعُدُّواْ نِعْمَتَ اللَّهِ لاَ تُحْصُوهَآ...» 2. سوره نحل، آیه 5 تا 8: «وَ الاْءَنْعَـمَ خَلَقَهَا لَکُمْ فِیهَا دِفْ‌ءٌ وَ مَنَـفِعُ وَمِنْهَا تَأْکُلُونَ * وَ لَکُمْ فِیهَا جَمَالٌ حِینَ تُرِیحُونَ وَ حِینَ تَسْرَحُونَ * وَ تَحْمِلُ أَثْقَالَکُمْ إِلَی بَلَدٍ... وَ الْخَیْلَ وَ الْبِغَالَ وَالْحَمِیرَ لِتَرْکَبُوهَا وَ زِینَةً وَ یَخْلُقُ مَا لاَ تَعْلَمُونَ» 3. سوره نحل، آیه 66: «وَ إِنَّ لَکُمْ فِی الاْءَنْعَـمِ لَعِبْرَةً نُّسْقِیکُم مِّمَّا فِی بُطُونِهِ مِن بَیْنِ فَرْثٍ وَ دَمٍ لَّبَنًا خَالِصًا سَآئغًا لِّلشَّـرِبِینَ * وَمِن ثَمَرَ تِ النَّخِیلِ وَ الاْءَعْنَـبِ تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَکَرًا وَ رِزْقًا حَسَنًا» 4. سوره نجم، آیه 39: «لَّیْسَ لِلاْءِنسَـنِ إِلاَّ مَا سَعَی» 5. سوره رعد، آیه 11 :«إِنَّ اللَّهَ لاَ یُغَیِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّی یُغَیِّرُواْ مَا بِأَنفُسِهِمْ» 6. سوره مدثر، آیه 38: «کُلُّ نَفْسِ بِمَا کَسَبَتْ رَهِینَةٌ» 7. تفسیر نمونه، ج 24، ص 238. 8. سوره نحل، آیه 14: «وَ هُوَ الَّذِی سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْکُلُواْ مِنْهُ لَحْمًا طَرِیًّا وَ تَسْتَخْرِجُواْ مِنْهُ حِلْیَةً» 9. سوره ملک، آیه 16:«هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الاْءَرْضَ ذَلُولاً فَامْشُواْ فِی مَنَاکِبِهَا وَ کُلُواْ مِن رِّزْقِهِ» 10. سوره اسراء، آیه 12: «وَ جَعَلْنَا الَّیْلَ وَ النَّهَارَ ءَایَتَیْنِ فَمَحَوْنَآ ءَایَةَ الَّیْلِ وَ جَعَلْنَآ ءَایَةَ النَّهَارِ مُبْصِرَةً لِّتَبْتَغُواْ» 11. سوره قصص، آیه 73: «وَ مِن رَّحْمَتِهِ جَعَلَ لَکُمُ الَّیْلَ وَ النَّهَارَ لِتَسْکُنُواْ فِیهِ وَ لِتَبْتَغُواْ مِن فَضْلِهِ...» 12. سوره مزمل، آیه 20: «فَاقْرَءُواْ مَا تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْءَانِ عَلِمَ أَن سَیَکُونُ مِنکُم مَّرْضَی وَ ءَاخَرُونَ یَضْرِبُونَ فِی الاْءَرْضِ یَبْتَغُونَ مِن فَضْلِ اللَّهِ وَ ءَاخَرُونَ یُقَـتِلُونَ فِی‌سَبِیلِ اللَّهِ» 13. وسایل الشیعه، ج 12، ص 23. 14. تفسیر نمونه، ج 25، ص 200. 15. وسایل الشیعه، ج 12، ص 19: «العبادة سبعون جزء افضلها طلب الحلال» 16. وسایل الشیعه، ج 12، ص 43. 17. سوره مائده، آیه 2: «وَلاَآ ءَآمِّینَ الْبَیْتَ الْحَرَامَ یَبْتَغُونَ فَضْلاً مِّن رَّبِّهِمْ وَرِضْوَ نًا» 18. وسائل الشیعه، کتاب حج، ابواب وجوب حج، باب 1، حدیث 18. 19. سوره جمعه، آیه 10: «فَإِذَا قُضِیَتِ الصَّلَوةُ فَانتَشِرُواْ فِی الاْءَرْضِ وَ ابْتَغُواْ مِن فَضْلِ اللَّهِ». 20. نهج البلاغه، کلمات 163: «الفقر الموتُ الاکبر». 21. وسائل الشیعه، ج 12، ص 35: «انّ الله لیبغض العبد النوام و اِنّ الله لیبغض العبد الفارغ». 22. وسائل الشیعه، ج 12، ص 16: «قال رسول الله ملعون ملعون مَن القی کلّه علی الناس» 23. همان، ص 35: «اِنّی لابْغَضُ الرجل من ان یکون کسلاناً عن امر دنیاه و مَن کسل عن امر دنیاه... 24. الکافی، ج 5، ص 86: «اِنّ الاشیا لَمّا ازدوجت ازدوج الکسل و العجز فنتجا بینهما الفقر».

ماهنامه پاسدار اسلام، شماره 281