روش های تبلیغ پیام در سیره پیامبر(ص)

کلمات کلیدی :روش تبليغ، پيامبر(ع)

نویسنده :علیرضا سبحانی

بی گمان هر اندیشمندی می‌کوشد تا یافته هایش را به دیگران انتقال دهد؛ چرا که برایش کشف یک حقیقت، همانند سلطنت و پادشاهی بر هستی است و لذتی که اندیشمند از کشف خویش می‌برد، فراتر از هر لذت و خوشی است که انسان بتواند تصور آن را بکند. هیجانی که از هر کشف به اندیشمندان و دانشمندان دست می‌دهد، ایشان را سرخوش می‌سازد. او این سرخوشی و لذت را می‌خواهد به دیگران نیز انتقال دهد. این جاست که پیام‌های اندیشه‌ای شکل می‌گیرد.

پیام، هر چند که می‌تواند شامل هر چیزی شود، ولی بی هیچ تردیدی پیام‌های کاشفان حقیقت، ارزشی ترین و برترین پیام هاست. آنان هنگامی که می‌بینند حقیقتی را کشف کرده اند، نوعی احساس مسئولیت و وظیفه در ایشان ایجاد می‌شود و خود را در قبال دیگران مسئول می‌بینند. وجدان بیدار و نفس لوامه و سرزنشگر ایشان اجازه نمی دهد تاتنها از کشف حقیقت بهره برند. این جاست که در مقام تبلیغ می‌کوشند حقیقت کشف شده و یافته هایشان را به شکل پیام به گوش دیگران برسانند.

بی گمان ارزشی ترین، بزرگ ترین و مهم ترین کشف هستی، از آن پیامبر گرامی(ص) بوده است. آن حضرت(ص) این کشف خویش را در شکل قرآن، به هستی ارزانی داشته است. او برای این که همگان از مخاطبان عصر حضور و دیگران از «ممن بلغ» از آن بهره گیرند، این پیام را به شیوه‌های مختلف تبلیغ کرده تا به گوش همگان برسد. نویسنده در این مطلب بر آن است تا با بررسی آموزه‌های قرآنی، روش‌های تبلیغ آن حضرت(ص) را تشریح کرده و آن را مبنایی برای تبلیغ پیام قرار دهد. با هم این مطلب را از نظر می‌گذرانیم.

روش شناسی تبلیغ پیامبر(ص)

یکی از وظایف مومنان این است که به تبلیغ دین اسلام بپردازند؛ زیرا ایشان به حقیقتی دست یافته‌اند که اطلاع رسانی و تبلیغ آن به معنای رستگاری خود و جامعه بشری است.

از نظر آموزه‌های وحیانی قرآن، رستگاری هر فرد مومن در گرو تبلیغ و دعوت است و به اصطلاح عوامانه تنها خوری در این جا ممنوع است؛ زیرا کمال ایمان و رهایی از خسران و زیان برای هر فرد انسانی، زمانی تحقق می‌یابد که خود، حقیقت ایمان را درک کرده و به محتوای آموزه‌های وحیانی عمل کند و ضمن ایمان و عمل صالح، دیگران را نیز به حقیقت رهنمون کرده و آنان را به ایمان و عمل براساس آن تشویق و توصیه کند (سوره عصر).

بنابراین، هر مومن لازم است که پس از شناخت پیام اسلام، آن را به دیگران برساند و هر کسی می‌بایست خود دعوت‌گر و مبلغ اسلام باشد. هر چند که در این میان برخی از افراد باید به شکل تخصصی در این حوزه وارد شوند و با مراجعه به مراکز تعلیم و تربیت خاص، دوره‌های تخصصی را فرا گیرند و برای ماموریت دعوت و تبلیغ به میان اقوام خود بازگردند؛ (توبه، آیه 122) ولی این مسئولیت همگانی هر مومنی است؛ زیرا کسی که حقیقت ایمان را شناخت می‌بایست افزون بر این که خودش بدان ایمان آورده و براساس محتوای حقیقت عمل کند، باید آن حقیقت را به دیگران نیز برساند.

برای این که هر مومنی به درستی از پس ماموریت، مسئولیت و وظیفه خویش برآید، بهترین شیوه آن است که از روش تبلیغ پیامبر(ص) بهره گیرد؛ زیرا آن حضرت(ص) نه تنها مهم ترین کشف حقیقت هستی را انجام داده و آن رابه شکل پیام قرآنی عرضه داشته است؛ بلکه به بهترین شکل نیز عمل کرده است. از این رو به عنوان اسوه و سرمشق در فکر و عمل شناخته و معرفی شده است (احزاب، آیه 21).

بر این اساس، بر همگان لازم است تا با تحلیل و تبیین روش تبلیغ آن حضرت از کشف حقیقتی که به شکل پیام ارائه کرده است، به درستی از سنت و سیره آن حضرت(ص) بهره گیرند. اینجاست که روش شناسی تبلیغ پیامبر(ص) ضرورت می‌یابد.

در این میان، بهترین و کامل‌ترین منبع برای شناخت روش شناسی تبلیغ آن حضرت(ص) قرآن است که خود به بهترین شکل شیوه‌های آن حضرت را تحلیل و تبیین نموده است. البته بهره گیری از سنت و سیره نیز می‌تواند برای اکمال این مهم مفید و موثر باشد. با این همه در مطلب حاضر، تنها با مراجعه به آموزه‌های وحیانی قرآن، روش شناسی تبلیغ آن حضرت(ص) معرفی و تبیین می‌شود تا با بهره گیری از آن به عنوان سرمشق و اسوه تبلیغ بتوانیم مسئولیت و وظیفه ایمانی خویش را به انجام برسانیم.

اهداف و ابزارهای تبلیغ

پیامبر(ص) به عنوان یک کاشف بزرگ حقیقت، به طور طبیعی و فطری بر خود فرض می‌دانست که به تبلیغ حقیقت کشف شده بپردازد، بی آن که مزد و اجری بخواهد (سباء، آیه 47 و آیات دیگر) و خواسته‌های شخصی برای خود مطرح سازد (شوری، آیه 15)؛ زیرا تمام سعی و تلاش آن حضرت (ص) در امر دعوت و تبلیغ این بود که از ضرر و هلاکت مردم جلوگیری به عمل آورد (توبه، آیات 128 و 129)؛ چرا که این کشف را داشت که هرکسی بیرون از چارچوب هدایتی اسلام عمل کند، برای ابدیت خود را خوار و ذلیل کرده و در آتش غضب و خشم الهی گرفتار آمده است.

اصولا وجدانهای بیداری چون وجدان پیامبران و دانشمندان حقیقی به خود اجازه نمی‌دهند تا چاه را ببینند و کوران را از آن باز ندارند؛ چنان که این وجدانهای بیدار در برابر هر حقیقتی چنین احساس وظیفه و مسئولیتی دارند. از امیرمومنان علی(ع) این تجسم عینی عدالت و حقیقت، روایت است که فرمود: «اگر نبود عهد و مسئولیتی که خداوند از دانشمندان هر جامعه گرفته که در برابر سیری و شکم بارگی ستمگران و گرسنگی ستمدیدگان سکوت نکنند، مهار شتر خلافت را رها کرده بر کوهان آن می‌انداختم و از آن صرف نظر می‌کردم.»

البته پیامبر گرامی(ص) افزون بر ماموریت و مسئولیت ذاتی و شخصی خود به عنوان یک وجدان بیدار، از سوی خداوند نیز ماموریت ویژه تبلیغ داشته است و خداوند بارها چنان که قرآن گزارش می‌کند از وی خواسته است تا در مقام تبلیغ قرار گیرد و به این وظیفه الهی انسانی خود عمل کند. (آل عمران، آیه 20 و نساء، آیه 63 و آیات دیگر) و همه حقایق و معارفی را کشف کرده و همه احکام و آموزه هایی را که به وی رسیده است به عنوان پیام هدایتی به همگان برساند. (هود، آیه 12) از این رو برنامه‌های تبلیغی پیامبر(ص) برخاسته از نظارت و هدایت مستقیم الهی (آل عمران، آیه 20 و طور، آیه 48) بود و خداوند به تمام جزئیات و ماموریت و شیوه‌های تبلیغ آن حضرت (ص) آگاهی (همان و نیز مجمع البیان، ج1 و 2، ص719) و نظارت دقیق داشته است. (همان)

این نظارت کامل و دقیق است که همه مشکلات را از سر راه پیامبر(ص) کنار می‌زند و پیامبر(ص) استوار و محکم در برابر مخالفان تبلیغ می‌ایستد؛ زیرا اگر تنها به حکم وظیفه انسانی اقدام می‌کرد، تحت فشارهای سنگین و اذیت و آزارهای دشمنان و مخالفان(مزمل، آیات 1 تا 7) ممکن بود کوتاه بیاید، ولی نظارت دقیق الهی و ماموریت خداوندی موجب شد تا پیامبر(ص)، استوار به کار تبلیغ خویش ادامه دهد (هود، آیه 12) و همه فشارها و سختی ها را تحمل کند. (همان)

بر این اساس می‌توان گفت که روش ها و برنامه هایی که پیامبر(ص) به کار گرفته است، در کلیات و جزئیات به دستور خداوند و زیر نظارت کامل و دقیق او بوده است. این مساله موجب می‌شود که ضمن اطمینان کامل از درستی روش و حقانیت آن، در مفید و موثر بودن آن، هیچ شک وتردیدی بوجود نیاید.

مهم ترین اهدافی که خداوند برای تبلیغ پیامبر(ص) بیان می‌کند عبارت است از: اسلام (شوری، آیات 13 و 15 و صف، آیات 6 و 7)، توحید و یکتاپرستی (انعام، آیه 19 و اعراف، آیه 158)، هدایت مردم به حیات واقعی در دنیا و آخرت (انفال، آیه 24)، صراط مستقیم (انعام، آیه 153)، ایمان به خدا و معاد و قیامت (آل عمران، آیه 193و بقره، آیه 13 و اعراف، آیه 158 و آیات دیگر)، بیان احکام و حقایق کتب آسمانی (مائده آیه 15 و انعام، آیه 151)، عدالت و برپایی آن (انعام، آیات 151 و 152) و اعراف، آیه 29 و شوری، آیه 15 و حدید، آیه 25)، و رفع اختلافات میان انسان ها (نحل،آیه 64). بنابراین، این اهداف می‌بایست در سرلوحه فعالیت‌های تبلیغ و مرکز پیام‌های همه مبلغان قرار گیرد و هرگونه تبلیغی بی این محتوا و اهداف نمی تواند تبلیغ شمرده شود؛ زیرا اسوه و سرمشق تبلیغ دین، پیامبر(ص) است و می‌بایست در محتوا و اهداف و ابزارها و روش‌های تبلیغ، از ایشان استفاده کرد. کسانی که در منابر و نوشته ها و سخنرانی ها و مانند آن، به این اهداف تبلیغی بی توجه هستند در حقیقت بیرون از دایره تبلیغ به مفهوم قرآنی قرار می‌گیرند.

ابزارهایی که حضرت پیامبر(ص) برای دستیابی به این اهداف به کار می‌گیرند، از تنوع چندانی در آن عصر برخوردار نبوده است، از این رو آن حضرت(ص) مهمترین شکل رساندن پیام ها و اهداف خود را بهره گیری از خود قرآن قرار می‌هد (انعام، آیه 19) و با تلاوت آیات الهی، مردم را به حقایق و معارف و احکام دعوت می‌کند. (بقره، آیات 129 و 151 و آل عمران، آیه 164 و سباء، آیه 43 و جمعه، آیه 2 و طلاق، آیه 11).

آن حضرت(ص) با توجه به شرایط و مقتضیات زمان از ابزار سخنوری به عنوان بهترین ابزار سود می‌برد و با بیان روشن و رسای خویش دیگران را به سوی حقایق کشف شده رهنمون می‌سازد. (نساء، آیات 61 و 62 و نیز نور، آیه 54 و عنکبوت، آیه 18 و زخرف، آیات 29 و 30).

البته در شرایط کنونی ابزارها متنوع شده و می‌توان از فیلم، داستان، رمان و رسانه‌های گوناگون به عنوان ابزارهای تبلیغ بهره گرفت؛ زیرا بهره مندی از همه ابزارهای مناسب و مشروع، امری عقلانی است و اگر محدودیت‌های زمانی عصر پیامبر(ص) و کمبود امکانات نبود، شاید آن حضرت(ص) از ابزارهای امروزی نیز سود می‌برد؛ زیرا آن چه اصالت دارد، رساندن پیام ها و اهدافی است که در پیام به شکل محتوا مطرح می‌باشد. البته نمی توان برای رساندن پیام درست و خوب، از هر ابزاری بهره گرفت؛ چرا که هدف هرگز وسیله را توجیه نمی کند، بنابراین تنها شرط در بهره گیری از ابزارها آن است که مشروع بوده و با محتوای پیام در تقابل و تضاد نباشد.

روش‌های تبلیغ

آن حضرت(ص) برای رساندن پیام خویش به همه جهانیان (انعام، آیات 19 و 90 و اعراف، آیه 158، یوسف، آیه 104 و سباء، آیه 28 و آیات دیگر) روش‌های گوناگونی را به کار گرفت که در این جا به برخی از آن ها اشاره می‌شود.

اجتناب از اکراه و اجبار مردم (آل عمران، آیات 20 و 64 و نساء، آیه 80 و مائده، آیات 94 و 99 و آیات دیگر)، استدلال و برهان (آل عمران، آیه 86 و انعام، آیه 57) چرا که بینه به معنای دلیل روشن است (مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ص 157)، استفاده از حکمت (نحل، آیه 152)، استفاده از فطریات و تبیین نفع و ضرر عقلانی (مائده، آیه 76، و انعام، آیه 71 و عنکبوت، آیات 17 و 18)، استفاده از موعظه (نساء، آیه 63 و نحل، آیه 125)، مراعات اعتدال و میانه روی در ارتباط با مردم (اعراف، آیه 199 و انبیاء، آیه 106)، انذار از عذاب‌های سخت آینده (بقره، آیه 119 و مائده، آیه 19)، بشارت به مخاطبان (بقره، آیه 119)، تاکید بر مشترکات پذیرفته شده (آل عمران، آیه 64)، برانگیختن عقل و دعوت به تفکر در برابر سنت گرایی و آیین تقلیدی و هشدار نسبت به آن (بقره، آیه 170 و مائده، آیه 104 و زخرف، آیه 24)، جدال احسن (نحل، 125)، ساده گویی(مریم، آیه 97 و دخان، آیه 58)، شناخت استعداد و قابلیت مخاطبان و برخورد متناسب با آنان (نحل، آیه 125 و نجم، آیات 29 و 30)، صبر و پایداری در برابر سختی ها و ناملایمات و فشارها (یونس، آیه 109 و طه، آیات 130 و 132)، صراحت و شفاف سازی (حجر، آیه 94 و نساء ، آیه 63)، نگرش یکسان و پرهیز از تبعیض و تفاوت (انبیا، آیه 106 و شوری، آیه 15) و مانند آن.

بهره گیری از این روش‌ها زمانی می‌تواند تاثیر مطلوب خود را به جا گذارد که مبلغ خود از شرایط مطلوب و مخاطبان از بستر و زمینه مناسبی برخوردار باشند. مبلّغ باید به آن چه می‌گوید خود پایبند و عامل باشد (صف، آیه 3) و از انگیزه و روحیه بالاو از خلوص، بهره مند باشد و چشم داشتی به مزد و اجر مادی و دنیوی از پول و مقام و اعتبار نداشته باشد (انعام، آیه 90 و شوری، آیه 15) و در بیان حق بخل نورزد.(تکویر، آیه 24) همچنین زمینه برای تاثیرگذاری پیام وجود داشته باشد و مخاطبان پیام، گرایش به ایمان واقعی داشته (روم، آیه 53) و از روحیه بالا(ذاریات، آیه 55)، روحیه تسلیم و حق پذیری (یس، آیات 10 و 11) برخوردار باشند و قلب‌هایشان مسدود و مختوم نباشد و از ابزارهای شناختی مناسب بهره داشته باشند (بقره، آیات 6 و 7 و روم، آیات 52 و 53) و از فقدان ابزارهای هدایتی رنج نبرند (یونس، آیات 42 و 43 و کهف، آیه 57) و انسانی طغیان گر (ذاریات، آیات 52 تا 54) و لجوج و حق ناپذیر نباشند. (یس، آیات 7 تا 10 و فصلت، آیات 4 و 5).

بنابراین، وجود مقتضیاتی در مبلّغ و فقدان موانع در مخاطبان از مهم ترین شرایط تاثیرگذاری تبلیغ است که در این آیات به آن اشاره شده است. بسیاری از مبلّغان دارای شرایط تبلیغ نیستند و کلام ایشان هر چند با بهره گیری از بهترین ابزارها و کامل ترین ابزارهاست ولی به سبب آن که از دل برنمی آید بر دل هم نمی نشیند و تاثیری بر مخاطبان نمی گذارد؛ چنان که تبلیغ در میان کسانی که کفر پیشه کرده‌اند و حق را نمی‌پذیرند و با آن، عناد و لجاجت دارند (بقره، آیات 6 و 7) تبلیغ بی تاثیری است؛ چرا که پتک بر آهن سخت کوبیدن است.

زمانی تبلیع تاثیر می‌گذارد که آهن وجود شخص، نرم باشد و ابزارهای شناختی درمخاطب به کفر و عناد مسدود نباشد. از این رو تعدادی از مبلغان از عدم تاثیر پیام‌های خویش سخن می‌گویند. در این موارد هنگام آسیب شناسی تبلیغ می‌بایست به آنان یادآور شد که یا پیام‌های شما ارزش شنیدن ندارند و در آن حقایقی تبیین نمی شود یا آن که روش‌های شما غیرمناسب است، یا آن که گیر و اشکال در خود شماست که در تبلیغ دنبال مادیات هستید یا خلوص ندارید و یا برخلاف آن چه می‌گویید و پیام می‌فرستید عمل می‌کنید یا آن که مخاطبان شما قابلیت و استعداد دریافت پیام را ندارند تا تاثیری برای پیام شما وجود داشته باشد.آن چه بیان شد تنها گوشه ای از حقایق تبلیغ در روش پیامبر(ص) بود. تبیین همه حقایق آن حوصله و وقت دیگری را می‌طلبد و به همین میزان در این جا بسنده می‌شود.