نویسنده: رضا جاودان
«انفاق» از جمله عبادت‌هایی است که احتمال خودنمایی و ریا در آن بسیار است. در مسئله انفاق، انسان علاوه بر اینکه باید ثواب عمل را در نظر داشته باشد، باید به گونه‌ای عمل کند که به آبروی شخصی که قرار است به او انفاق شود لطمه ای وارد نگردد. انسان‌های دارای عزت نفس، از اینکه در جلوی چشم دیگران به آنها انفاق شود، ناراحت می‌شوند. اگر انسان بتواند به گونه‌ای انفاق کند که فرد نیازمند حتی الامکان او را نشناسد بسیار بهتر است. هر قدر انسان در این کار مراقب حفظ آبروی افراد باشد، اجرش به مراتب بیشتر خواهد بود. گاهی یک عبادت بسیار کوچک، آن قدر ثواب پیدا می‌کند که انس و جن از شمردن آن عاجز می‌مانند. این به دلیل رعایت آداب و جهات حُسن عبادت و نیز اخلاصی است که در آن به کار رفته است. یک عمل فیزیکی و یا حرکت مادی به خودی خود نمی‌تواند ارزش بیافریند، بلکه غیر از حُسن فعلی، حسن فاعلی هم باید در کار باشد؛ یعنی نه تنها خودِ کار باید خوب باشد، بلکه فاعل و کننده کار نیز باید نیت خوبی برای انجام آن داشته باشد.
قرآن کریم در این باره می‌فرماید:
«مَثَلُ الَّذِینَ ینْفِقُونَ اَمْوالَهُمْ فِی سَبِیلِ اللّهِ کَمَثَلِ حَبَّة اَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنابِلَ فِی کُلِّ سُنْبُلَة مِائَةُ حَبَّة»(بقره: 261)؛
مَثَل آنان که مالشان را در راه خدا انفاق می‌کنند، به مانند دانه‌ای است که از یک دانه هفت خوشه بروید، در هر خوشه صد دانه باشد ـ که یک دانه هفت صد شود. البته، این ارزش و ثواب به شرطی است که انقاق فقط برای خدا باشد. انسان ممکن است عملی را به درستی انجام دهد، اما با انجام کار نادرستی، ارزش آن را از بین ببرد؛ مانند آتشی که محصولی را بسوزاند. از جمله کارهایی که موجب از بین رفتن اعمال خوب انسان می‌گردد، منّت گذاری است. قرآن کریم در این باره می‌فرماید:
«لاتُبْطِلُوا صَدَقاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَ الاَْذی»(همان: 264)؛
صدقه‌های خود را با منّت و آزار تباه نسازید.
تاکید قرآن نسبت به خلوص در انفاق، به مراتب بیش تر از تأکید بر اخلاص در نماز است. البته تردیدی نیست که ریا در نماز موجب بطلان آن خواهد شد، اما کمتر آیه‌ای در قرآن وجود دارد که به اخلاص در نماز سفارش کرده باشد. این بدان سبب است که شائبه بروز ریا در انفاق بسیار بیشتر از نماز است. امام صادق(علیه السلام) در سفارش‌های خود به عبداللّه بن جندب می‌فرمایند:
«جلوی چشم مردم انفاق مکن تا ایشان تو را ستایش کنند؛ اگر چنین کنی، در واقع، اجر خودت را دریافت کرده‌ای (یعنی دیگر اجری نزد خدا نخواهی داشت)، چنان باش که وقتی با دست راستت انفاق می‌کنی دست چپت آگاه نشود. برای صدقه پنهانی (که عدم اطلاع مردم از آن در دنیا هیچ ضرری به تو نمی رساند) بهترین پاداش را در روز قیامت پیش چشم همه خلایق به تو خواهند داد».
البته انسان نباید به این دلیل که شاید عملش آمیخته با ریا باشد به طور کلی سراغ کارهای خیر و از جمله انفاق نرود. این کار ممکن است از دسایس شیطان باشد تا ما را از انجام اعمال نیک باز دارد. به هر حال، انسان با بخشیدن چیزهای مورد علاقه خود به دیگران مرتبه‌ای از مبارزه با نفس را، که موجب پاک شدن از برخی آلودگی‌ها می‌شود، پشت سر می‌گذارد و شاید هیچ چیزی به اندازه بخل ورزیدن، برای مومن ناشایست نباشد. خداوند در قرآن می‌فرماید:
«وَ مَنْ یوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَاُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ»
و هر کس خود را از خوی بخل و حرص دنیا نگاه دارد، آنان به حقیقت رستگاران عالمند. سخاوتمندان، هر چند که ثروت خود را در راه خدا مصرف نکرده باشند، نسبت به بخیلان به بهشت نزدیک ترند.
نکته دیگر اینکه، گاهی انجام کار خیر به شکل علنی، البته در صورتی که انسان بتواند بر نفس خود مسلط باشد، برکات و ثواب فراوانی دارد. وقتی انسان کار خیری را به صورت علنی انجام می‌دهد، دیگران هم انگیزه و رغبت پیدا می‌کنند که مشابه آن را انجام دهند. اگر بنا باشد که هیچ کار خیری در پیش چشم دیگران انجام نشود، مردم جامعه، بخصوص کودکان و نوجوانان، به اهمیت کار خیر پی نمی برند. قرآن کریم می‌فرماید:
«الَّذِینَ ینْفِقُونَ اَمْوالَهُمْ بِاللَّیلِ وَ النَّهارِ سِرًّا وَ عَلانِیةً فَلَهُمْ اَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لاخَوْفٌ عَلَیهِمْ وَ لاهُمْ یحْزَنُونَ»
کسانی که مال خود را انفاق کنند در شب و روز، نهان و آشکار، آنان را پاداش نیکو نزد پروردگارشان خواهد بود، هرگز [از حادثه آینده] بیمناک و [از امور گذشته]اندوهگین نخواهند گشت.
در این آیه و برخی آیات دیگر، هم انفاق پنهانی و هم انفاق علنی تأیید و تأکید شده است. اثر دیگری که انجام علنی اعمال نیک خواهد داشت این است که جلوی بسیاری از سوءظن‌ها را می‌گیرد؛ مثلاً اگر کسی مخفیانه خمس و زکات بپردازد، ممکن است موجب بدگمانی مردم شود و فکر کنند که آن شخص واجبات دینی اش را انجام نمی‌دهد.