سیماى گیاهان زراعى در قرآن کریم‌ (قسمت دوم)

سیماى گیاهان زراعى در قرآن کریم‌ (قسمت دوم) چنان که قرآن به این گیاهان مثل زده است: «کلمة طیبة کشجرة طیبة اصلها ثابت و فرعها فى السماء...»(35) «سخنى پاک که مانند درختى پاک است که ریشه‌اش استوار و شاخه‌اش در آسمان است.» «و مثل کلمة خبیثة کشجرة خبیثة اجتثثت من فوق الارض ما لها من قرار»(36) «و مثل سخنى ناپاک چون درختى ناپاک است که از روى زمین کنده شده و قرارى ندارد.» «مثقال حبة من خردل»(37) «اگر [عمل‌] هموزن دانه خردلى باشد.» «و لو انما فى الارض من شجرة اقلام»(38) «اگر آنچه درخت در زمین است قلم باشد... .» بیشترین یاد کرد را از میان درختان در قرآن، درخت نخل - که درخت جزیرة العرب و مسلمانان صدر اسلام است - به خود اختصاص داده است؛ خواه این یادکرد مستقیما به ذکر اسم یا محصول یا اجزاى آن باشد. عجیب نیست که نخل بخش بیشترى از یادکرد را به خود اختصاص داده است ؛ چه آن که نخل به صورت مطلق همیشه همراه انسان عرب و مسلمانان صدر اسلام بوده است، حتى پیش از آن که دین مقدس اسلام در شرق و غرب عالم انتشار یابد. جدول زیر محل‌هاى اسامى گیاهان و هر آنچه را که ارتباطى به گیاهان در قرآن کریم دارد، نشان مى‌دهد: نام سوره‌ شماره آیه‌ نام گیاهان و آنچه بدان‌ها مربوط است‌ ابتداى آیه و بخش‌هایى از آن‌ بقره‌ 22 ثمرات‌ «الذى جعل لکم... فاخرج به من الثمرات رزقاً» بقره‌ 25 ثمرة «و بشر الذین آمنوا... کلما رزقوا منها من ثمرة رزقاً» بقره‌ 35 شجرة «و قلنا یا آدم اسکن... و لاتقربا هذه الشجرة» بقره‌ 61 بقل، قثاء، فوم، عدس، بصل‌ «و اذا قلتم یا موسى... مما تنبت الارض من بقلها و قثائها و فومها و عدسها و بصلها» بقره‌ 71 تثیر الارض، تسقى الحرث‌ «قال انه یقول... لاتثیر الارض و لاتسقى الحرث» بقره‌ 126 ثمرات‌ «و اذ قال ابراهیم... و ارزق اهله من الثمرات» بقره‌ 155 ثمرات‌ «و لنبلونکم بشى‌ء من الخوف... الثمرات» بقره‌ 205 حرث‌ «و اذا تولى... و یهلک الحرث و النسل» بقره‌ 223 حرث‌ «نسائکم حرث لکم فأتوا حرثکم» بقره‌ 261 سنابل، سنبله، حبه‌ «مثل الذین ینفقون... انبتت سبع سنابل فى کل سنبلة مأة حبة» بقره‌ 266 نخیل، اعناب، ثمرات‌ «ایود احدکم... من نخیل و اعناب... من کل الثمرات» آل‌عمران‌ 13 الحرث‌ «زین للناس حب الشهوات... و الحرث» آل‌عمران‌ 37 انبَتَ و نبات‌ فتقبلها ربها... و انبتها نباتاً حسناً» آل‌عمران‌ 117 حرث‌ «مثل ما ینفقون من... اصابت حرث قوم» انعام‌ 59 ورقه، حبه، رطب، و یابس‌ «و ما تسقط من ورقة... و لاحبة فى ظلمات الارض و لارطب و لایابس» انعام‌ 95 حب، نوى‌ «ان الله خالق... الحب و النوى» انعام‌ 99 نبات، خضر، حب، النخل، طلع، اعناب، جنات، زیتون، رمان، ثمر «هو الذى انزل... فاخرجنا به نبات کل شى‌ء فاخرجنا منه خضرا نخرج منه حبا... و من النخل من طلعها قنوان... و جنات من اعناب و الزیتون و الرمان...انظروا الى ثمره» انعام‌ 136 حرث‌ «جعلوا لله ما ذرأ من الحرث» انعام‌ 138 حرث‌ «و قالوا هذه انعام و حرث» انعام‌ 141 جنات، نخل، زرع، زیتون، رمان، ثمر، حصاد «و هو الذى انشأ جنات... و النخل و الزرع مختلف اکله و الزیتون و الرمان... کلوا من ثمره... و آتوا حقه یوم حصاده...» اعراف‌ 19 شجرة «و یا آدم اسکن... و لاتقربا هذه الشجرة» اعراف‌ 20 شجرة «فوسوس لهما الشیطان... عن هذه الشجرة» اعراف‌ 22 شجرة، ورق‌ «فدلاهما بغرور... فلما ذاق الشجرة... و طفقا یخصفان علیهما من ورق... الم انهکما عن هذه الشجرة» اعراف‌ 57 ثمرات‌ «و هو الذى یرسل الریاح... فاخرجنا به من کل الثمرات» اعراف‌ 58 نبات‌ «و البلد الطیب یخرج نباته باذن ربه» اعراف‌ 130 ثمرات‌ «و لقد اخذنا آل فرعون... و نقص من الثمرات» یونس‌ 24 نبات، حصید «انما مثل الحیاة الدنیا... فاختلط به نبات الارض فجعلناه حصیداً» هود 100 حصید «ذلک من انباء القرى نقصه علیک منها قائم و حصید» یوسف‌ 36 خبز «و دخل معه السجن فیتان... احمل فوق رأسى خبزاً» یوسف‌ 43 سنبلات‌ «و قال الملک انى ارى... سبع سنبلات خضر» یوسف‌ 46 سنبلات‌ «یوسف ایها الصدیق... و سبع سنبلات خضر» یوسف‌ 47 تزرعون، حصدتم، سنبل‌ «قال تزرعون... فما حصدتم فذروه فى سنبله» یوسف‌ 49 یعصرون‌ «ثم یأتى من بعد ذلک عام... و فیه یعصرون» یوسف‌ 59 کیل‌ «و لما جهزهم بجهازهم...انى اوفى الکیل» یوسف‌ 60 کیل‌ «فان لم تأتونى به فلاکیل لکم عندى» یوسف‌ 63 کیل‌ «فلما رجعوا الى ابیهم قالوا یا ابانا منع منا الکیل» یوسف‌ 65 کیل‌ «و لما فتحوا متاعهم... و نزداد کیل بعیر» یوسف‌ 88 کیل‌ «فلما دخلوا علیه... فأوف لنا الکیل» رعد 3 ثمرات‌ «و هو الذى مد الارض... و من کل الثمرات» رعد 4 جنات، اعناب، زرع، نخیل‌ «و فى الارض قطع متجاورات و جنات من اعناب و زرع و نخیل» ابراهیم‌ 23 جنات‌ «و ادخل الذین آمنوا... جنات تجرى...» ابراهیم‌ 24 شجرة، فرع‌ «الم‌تر کیف... کلمة طیبة کشجرة طیبة اصلها ثابت و فرعها فى السماء» ابراهیم‌ 26 شجرة «و مثل کلمة خبیثة کشجرة خبیثة اجتثت من فوق الارض» ابراهیم‌ 32 ثمرات‌ «الله الذى خلق السماوات... فاخرج به من الثمرات» ابراهیم‌ 37 زرع، ثمرات‌ «ربنا انى اسکنت... بواد غیر ذى زرع...و ارزقهم من الثمرات» حجر 19 انبتنا «والارض مددناها... و انبتنا فیها من کل شى‌ء موزون» حجر 22 واقح‌ «و ارسلنا الریاح لواقح...» حجر 45 جنات‌ «و ان المتقین فى جنات و عیون» نحل‌ 10 شجر «هو الذى انزل... و منه شجر» نحل‌ 11 نبت، زرع، زیتون، نخیل، اعناب، ثمرات‌ «نبت لکم به الزرع و الزیتون و النخیل و الاعناب و من کل الثمرات» نحل‌ 67 ثمرات، نخیل، اعناب، سکر «و من ثمرات النخیل و الاعناب تتخذون منه شکراً» نحل‌ 68 شجر «و اوحى ربک الى النحل... و من الشَّجَر» نحل‌ 69 ثمرات‌ «ثم کلى من کل الثمرات» اسراء 60 شجرة «واذ قلنا لک... و الشجرة الملعونة فى القرآن» اسراء 91 جنة، نخیل، عنب‌ «او تکون لک جنة من نخیل و عنب» کهف‌ 23 جذع، نخلة «فاجاء المخاض الى جذع النخلة» کهف‌ 32 جنتین، اعناب، نخل، زرع‌ «و اضرب لهم مثلا... جنتین من اعناب و حففناهما بنخل و جعلنا بینهما زرعا» کهف‌ 33 جنتین‌ «کلتا الجنتین آتت اکلها» کهف‌ 34 ثمر «و کان له ثمر» کهف‌ 35 جنت‌ «و دخل جنته» کهف‌ 39 جنت‌ «و لولا اذ دخلت جنتک» کهف‌ 40 جنت‌ «فعسى ربى أن یؤتین خیرا من جنتک» کهف‌ 42 ثمر «و احیط بثمره» کهف‌ 45 نبات‌ «و اضرب لهم مثل الحیاة الدنیا... فاختلط به نبات الارض» کهف‌ 107 جنات‌ «ان الذین آمنوا...لهم جنات الفردوس» مریم 25 جذع، نخلة، رطب‌ «و هزى الیک بجذع النخلة تساقط علیک رطبا جنیا» طه‌ 53 نبات‌ «الذى جعل لکم الارض...ازواجا من نبات شتى» طه‌ 53 نبات‌ «الذى جعل لکم الارض... ازواجاً من نبات شتّى‌» طه‌ 71 جذوع، نخل‌ «قال ءآمنتم له... و لاصلّبنّکم فى جذوع النخل» طه‌ 80 من (ترنجبین) «یا بنى اسرائیل... و نزلنا علیکم المن و السلوى» طه‌ 120 شجرة «فوسوس الیه الشیطان... هل ادلک على شجرة الخلد» طه‌ 121 ورق، جنة «فاکلا منها... و طفقا یخصفان علیهما من ورق الجنة» طه‌ 131 زهرة «و لا تمدن عینیک...زهرة الحیاة الدنیا» انبیاء 15 حصید «فما زالت تلک دعواهم حتى جعلناهم حصیدا» انبیاء 47 حبة، خردل‌ «و نضع الموازین القسط...و ان کان مثقال حبة من خردل» انبیاء 78 حرث‌ «و داوود و سلیمان اذ یحکمان فى الحرث...» حج‌ 5 انبتت‌ «یا ایها الناس... اهتزت و ربت و انبتت» حج‌ 15 جنات‌ «ان الله یدخل الذین آمنوا... جنات» حج‌ 18 شجر «الم‌تر ان الله... و الشجر و الدواب...» حج‌ 23 جنات‌ «ان الله یدخل الذین آمنوا...جنات تجرى...» حج‌ 56 جنات‌ «الملک یومئذ لله...فالذین آمنوا و عملوا الصالحات فى جنات النعیم» حج‌ 63 مخضرة «الم‌تر ان الله...فتصبح الارض مخضرة» مؤمنون‌ 19 جنات، نخیل، اعناب، فواکه‌ «فأنشا لکم به جنات من نخیل و اعناب لکم فیها فواکه کثیرة» مؤمنون‌ 20 شجرة، تنبت، دُهن‌ «و شجرة تخرج من طور سیناء تنبت بالدهن...» نور 35 شجرة، زیتونة، زیت‌ «الله نور السموات و الارض... یوقد من شجرة مبارکة زیتونة... یکاد زیتها یضى‌ء» فرقان‌ 10 جنات‌ «تبارک الله الذى... جنات تجرى...» شعراء 7 انبتنا «او لم یروا الى الارض کم انبتنا فیها» شعراء 147 جنات‌ «فى جنات و عیون» شعراء 148 زرع، نخل، طلع‌ «و زروع و نخل طلعها هضیم» نمل‌ 60 انبتنا، حدائق، تنبتوا، شجر «امن خلق السموات...فانبتنا به حدائق ذات بهجة ما کان لکم ان تنبتوا شجرها...» قصص‌ 30 شجرة «فلما اتیاها نودى... فى البقعة المبارکة من الشجرة» قصص‌ 57 ثمرات‌ «و قالوا ان نتبع الهدى معک... یجبى الیه ثمرات کل شى ء» لقمان‌ 16 حبة، خردل‌ «یا بنى انّهاان تک مثقال حبة من خردل» لقمان‌ 27 شجرة، اقلام‌ «و لو انما فى الارض من شجرة اقلام» سجده‌ 27 زرع‌ «او لم یروا...فنخرج به زرعا» سبأ 16 جنت، اثل، سدر «فاعرضوا فارسلنا... و بدلناهم بجنتیهم جنتین ذاوتى اکل خمط و اثل و شى‌ء منى سدر قلیل» فاطر 27 ثمرات‌ «الم‌تر ان الله... فأخرجنا به ثمرات» یس‌ 33 حب‌ «و آیة لهم الارض المیتة...و اخرجنا منها حبا» یس‌ 34 جنات، اعناب، نخیل‌ «و جعلنا فیها جنات من نخیل و اعناب» یس‌ 35 ثمر «لیأکلوا من ثمره» یس‌ 36 تنبت‌ «سبحان الذى خلق...مما تنبت الارض» یس‌ 42 فواکه‌ «فواکه و هم مکرمون» یس‌ 57 فاکهة «لهم فیها فاکهة...» یس‌ 80 شجر «الذى جعل لکم من الشجر الاخضر نارا» صافات‌ 62 شجرة، زقوم‌ «اذلک خیر نزلا ام شجرة الزقوم» صافات‌ 64 شجرة «انما شجرة تخرج فى اصل الجحیم» صافات‌ 65 طلع‌ «طلعها کأنه روؤس الشیاطین» صافات‌ 146 انبتنا، شجرة، یقطین‌ «و انبتنا علیه شجرة من یقطین» ص‌ 46 ضغث (مشتى ترکه) «و خذ بیدک ضغثا فاضرب به» ص‌ 51 فاکهة «متکئین فیها بفاکهة کثیرة» زمر 21 زرع‌ «الم‌تر ان الله انزل...یخرج به زرعا» فصلت‌ 47 ثمرات، اکمام‌ «الیه یرد علم الساعة و ما تخرج من ثمرات من اکمامها» شورى‌ 20 حرث‌ «من کان یرید حرث الآخرة نزدله فى حرثه و من کان یرید حرث الدنیا نؤته منها» شورى‌ 22 روضات، جنات‌ «ترى الظالمین مشفقین... فى روضات الجنات» زخرف‌ 73 فاکهة «لکم فیها فاکهة کثیرة» دخان‌ 25 جنات‌ «کم ترکوا من جنات و عیون» دخان‌ 26 زرع‌ «و زروع و مقام کریم» دخان‌ 42 شجرة، زقوم‌ «ان شجرت الزقوم...» دخان‌ 52 جنات‌ «فى جنات و عیون» دخان‌ 55 فاکهة «یدعون فیها بکل فاکهة آمنین» محمد 15 جنة، ثمرات‌ «مثل الجنة التى وعد المتقون...و لهم فیها من کل الثمرات» فتح‌ 5 جنات‌ «لیدخل المؤمنین و المؤمنات جنات» فتح ‌17 جنات‌ «لیس على الاعمى حرج...یدخله جنات تجرى...» فتح‌ 18 شجرة «لقد رضى الله... اذ یبایعونک تحت الشجرة» فتح‌ 29 زرع، شطء، (شکوفه، پاجوش) «محمد رسول الله... کزرع اخرج شطئه» ق‌ 7 انبتنا «و الارض مددناها... و انبتنا فیها من کل زوج بهیج» ق‌ 9 انبتنا، جنات، حب، حصید «و نزلنا من السماء... فانبتنا به جنات و حب الحصید» ق‌ 10 نخل، طلع‌ «و النخل باسقات لها طلع نضید» ذاریات‌ 15 جنات‌ «ان المتقین فى جنات و عیون» طور 17 جنات‌ «ان المتقین فى جنات و نعیم» طور 22 فاکهة «و امددناهم بفاکهة و لحم مما یشتهون» نجم‌ 14 سدرة «عند سدرة المنتهى» نجم‌ 16 سدرة «اذ یغشى السدرة ما یغشى» قمر 20 اعجاز، نخل‌ «تنزع الناس کأنهم اعجاز نخل منقعر» قمر 55 جنات‌ «ان المتقین فى جنات و نهر» رحمان‌ 6 نجم، (بوته)، شجر «و النجم و الشجر یسجدان» رحمان‌ 11 فاکهة، نخل، اکمام‌ «فیها فاکهة و النخل ذات الاکمام» رحمان‌ 12 حب، ریحان‌ «والحب ذو العصف و الریحان» رحمان‌ 37 ورده‌ «فاذا انشقت السماء...فکانت وردة کالدهان» رحمان‌ 46 جنتان‌ «و لمن خاف مقام ربه جنتان» رحمان‌ 48 افنان (شاخساران) «ذواتا افنان» رحمان‌ 52 فاکهة «فیها من کل فاکهة زوجان» رحمان‌ 62 جنتان‌ «و من دونهما جنتان» رحمان‌ 68 فاکهة، نخل، رمان‌ «فیها فاکهة و نخل و رمان» واقعه‌ 12 جنات‌ «فى جنات النعیم» واقعه‌ 20 فاکهة «و فاکهة مما یتخیرون» واقعه‌ 28 سدر «فى سدر مخضود» واقعه‌ 29 طلح‌ «و طلح منضود» واقعه‌ 32 فاکهة «و فاکهة کثیرة» واقعه‌ 32 فاکهة «و فاکهة کثیرة» واقعه‌ 52 شجر، زقوم‌ «لاکلون من شجر من زقوم» واقعه‌ 63 تحرثون‌ «افرأیتم ما تحرثون» واقعه‌ 64 تزرعون، زارعون‌ «أانتم تزرعونه‌ام نحن الزارعون» واقعه‌ 72 شجرة «أانتم انشأتم شجرتهما» واقعه‌ 89 ریحان، جنت‌ «فروح و ریحان و جنت نعیم» حدید 12 جنات‌ «یوم‌ترى المؤمنین...جنات تجرى...» حدید 20 نبات‌ «اعلموا انما الحیاة الدنیا... اعجب الکفار نباته» مجادله‌ 22 جنات‌ «لاتجد قوما... و یدخلهم جنات تجرى...» حشر 5 لینة (درخت خرما) «ما قطعتم من لینة» منافقون‌ 4 خشب‌ «و اذا رأیتهم تعجبک... کانهم خشب مسندة» طلاق‌ 11 جنات‌ «رسولا یتلوا علیکم... یدخله جنات تجرى...» تحریم‌ 8 جنات‌ «یا ایها الذین آمنوا...و یدخلکم جنات تجرى...» قلم‌ 22 حرث‌ «ان اغدوا على حرثکم ان کنتم صارمین» حاقه‌ 7 اعجاز، نخل‌ «سخرها علیهم سبع لیال...کانهم اعجاز نخل خاویة» حاقه 23 قطوف (میوه) «قطوفها دانیة» نوح‌ 12 جنات‌ «و یمددکم باموال...و یجعل لکم جنات...» نوح‌ 17 انبتت، نبات‌ «و الله انبتکم من الارض نباتا» جن‌ 15 حطب‌ «و اما القاسطون فکانوا لجهنم حطبا» انسان‌ 5 کافور «ان الابرار یشربون...کان مزاجها کافورا» انسان‌ 14 ظلال، قطوف‌ «و دانیة علیهم ظلالها و ذللت قطوفها تذلیلا» انسان‌ 17 زنجبیل‌ «و یسقون فیها کأسا کان مزاجها زنجبیلا» مرسلات‌ 42 فواکه‌ «و فواکه مما یشتهون» نبأ 15 حب، نبات‌ «لنخرج به حبا و نباتا» نبأ 16 جنات‌ «و جنات الفافا» نبأ 32 حدائق، اعناب‌ «حدائق و اعنابا» نازعات‌ 31 مرعى‌ «اخرج منها ماءها و مرعاها» عبس‌ 27 فانبتنا، حب‌ «فانبتنا فیها حبا» عبس‌ 28 عنب، قضب‌ «و عنبا و قضبا» عبس‌ 29 زیتون، نخل‌ «و زیتونا و نخلا» عبس‌ 30 حدائق‌ «و حدائق غُلباً» عبس‌ 31 فاکهة، اب‌ «و فاکهة و ابا» مطففین‌ 25 رحیق‌ «یسقون من رحیق مختوم» بروج‌ 11 جنات‌ «ان الذین آمنوا...لهم جنات تجرى...» اعلى‌ 4 مرعى‌ «و الذى اخرج المرعى» غاشیه‌ 6 ضریع(خارخشک) «لیس لهم طعام الا من ضریع» تین‌ 1 تین، زیتون‌ «و التین و الزیتون» مسد 4 حطب‌ «و امرأته حمالة الحطب» مسد 5 مسد «فى جیدها حبل من مسد» پی نوشت ها: 1) سوره نجم (53) آیات 5 - 7. 2) این مقاله در همایش «ندوة التربة و الزراعة عند العرب» که توسط مرکز احیاى میراث علمى عربى، وابسته به دانشگاه‌بغداد در مورخه 27 و 28/1/1988 برگزار شد، ارائه شد.(مترجم) 3) سوره واقعه (56) آیه 89. 4) سوره دهر (76) آیه 14 : «سایه‌هاى درختان به آنان نزدیک است.» 5) سوره انبیاء (21) آیه 47. 6) سوره بقره (2) آیه 35 ؛ سوره اعراف (7)آیه 19. 7) سوره دخان (44) آیه 43. 8) هر دانه‌اى که از آن نان پزند. 9) به معنى سیر. 10) carbohydrate ، گروهى از ترکیبات آلى شامل شکر، نشاسته، سلولزو مانند آن‌ها که از کربن، هیدروژن، و اکسیژن تشکیل شده‌اند و از منابع مهم غذایى جانورانند که در نتیجه فتوسنتز در گیاهان تولید مى‌شوند؛ هیدرات کربن. 11) ناب و بى درد. 12) ر.ک: سوره بقره(2) آیه 61. 13) ر.ک: سوره صافات (37) آیه 146. 14) ر.ک: سوره بقره (2) آیه 61. 15) ر.ک: سوره عبس (80) آیه 31. 16) ر.ک: سوره بقره (2) آیه 61. 17) ر.ک: سوره بقره (2) آیه 261 ؛ سوره یوسف (12) آیه 47. 18) ر.ک: سوره یوسف (12) آیه 36. 19) در معجم‌هاى مختلف معناى محصلى براى آن یافت نشد. (مترجم) 20) ر.ک: سوره انبیاء (21) آیه 47 ؛ سوره لقمان (31) آیه 16. 21) در متن «یاس» آمده که صحیح نیست، بلکه «آس» به معناى ریحان و مورد است. (مترجم) 22) ر.ک: سوره رحمان (55) آیه 12. 23) ر.ک: سوره سبأ (34) آیه 16 ؛ سوره واقعه (56) آیه 28 ؛ سوره نجم (53) آیات 14 و 16. 24) ر.ک: سوره سبأ(34) آیه 16. 25) ر.ک: سوره واقعه (56) آیه 29. «طلح» به معناى درخت موز نیز است. 26) ر.ک: سوره انسان (76) آیه 5. 27) ر.ک: سوره تین (95) آیه 1. 28) سوره رحمان (55) آیه 11. 29) سوره انعام (6) آیه 99. 30) سوره مریم (19) آیه 25. 31) ر.ک: سوره دخان (44) آیه 43 ؛ سوره صافات (37) آیه 65. 32) ر.ک: سوره هود (11) آیه 48 ؛ سوره اسراء (17) آیه 16 ؛ سوره احقاف (46) آیه 25. 33) سوره واقعه (56) آیه 43. 34) سوره ابراهیم (14) آیه 37. 35) سوره ابراهیم (14) آیه 24. 36) سوره ابراهیم (14) آیه 26. 37) سوره انبیاء (21) آیه 47. 38) سوره لقمان (31) آیه 27. .......................................................................................... منبع: فصلنامه فرهنگ جهاد ، شماره 46

فصلنامه فرهنگ جهاد ، شماره 46