كلمات كليدي : مصدر عامّ، مصدر صريح، تأويل به مصدر در فعل فاقد مصدر، تاويل به مصدر در كلام منفي
چگونگی تأویل "موصول حرفی" و "صله" به مصدر از مجموعه مباحث "موصول حرفی" بوده که به جهت اهمیت و تفصیل آن به صورت جداگانه مورد بررسی قرار می‌گیرد، از این رو به خواننده‌ی محترم توصیه می‌شود جهت فهم مطالب این نوشتار و شناخت جایگاه و اهمیت عنوان آن به مدخل "موصول حرفی" و مطالب مذکور در آن مراجعه کند. در این نوشتار ابتدا چگونگی و مراحل تأویل به مصدر در دو موصول حرفی "أن" و "أنَّ" و صله‌ی آن دو بیان شده و در سایر موصول‌های حرفی ("أن" مخففه،[1] "لو"، "کَی" و "ما")[2] همچون طریقه مذکور در "أن" و "أنَّ" عمل می‌شود و در پایان به نکاتی پیرامون تاویل به مصدر اشاره می‌شود.
الف. تأویل به مصدر در "أن" مصدری
تأویل "أن" مصدری و صله‌ی آن به مصدر، در چهار مرحله صورت می‌گیرد که در ادامه این مراحل در ضمن مثال «شاعَ أن تکثرَ الفواکهُ فی بلادنا» بیان می‌شود:[3]
مرحله اول
در این مرحله مصدر صریح فعل بعد از "أن" مصدری، جایگزین فعل مذکور می‌شود که در مثال یاد شده به جای فعل "تکثرَ" مصدر آن (کثرة) جایگزین می‌شود.
مرحله دوم
در مرحله‌ی بعد مصدر صریح مورد نظر مطابق با نیاز جمله اعراب داده می‌شود[4] که در مثال مورد نظر مصدر صریح (کثرة) با توجه به نیاز فعل "شاع" به فاعل، مرفوع می‌شود.
مرحله سوم
در این مرحله فاعل فعل بعد از "أن" مصدری، بعد از مصدر صریح یاد شده ذکر می‌شود که در مثال، "الفواکه" فاعل بوده و بعد از مصدر صریح (کثرة) ذکر می‌شود.
مرحله چهارم
در مرحله‌ی پایانی اسم بعد از مصدر صریح به عنوان مضاف‌الیه مجرور می‌شود که تقدیر نهایی مثال یاد شده «شاع کثرةُ الفواکهِ فی بلادنا» خواهد بود.
نکته
باید توجه داشت در صورتی که فاعل، ضمیر متصل مرفوعی باشد، معادل ضمیر مجروری آن بعد از مصدر صریح ذکر می‌شود؛[5] به عنوان مثال فاعل فعل "أتَعلّم" در عبارت «أریدُ أن أتَعَلَّمَ»، ضمیر مرفوعی مستتر "أنا" بوده که در صورت تاویل به مصدر به صورت ضمیر مجروری "یاء" بعد از مصدر صریح (تعلّم) ذکر می‌شود. تقدیر عبارت «أریدُ تعلّمی» خواهد بود.
ب. تأویل به مصدر در "أنَّ" مصدری
"أنَّ" از حروف مشبهة بالفعل بوده و از نواسخ به شمار می‌رود. خبر "أنّ" انواع مختلفی دارد که با توجه به نوع خبر، طریقه‌ی تأویل به مصدر در "أنَّ" و دو معمول آن متفاوت است؛ در ادامه با لحاظ سه نوع خبر در "أنّ" به طریقه‌ی تأویل به مصدر در هر یک اشاره می‌شود:
1. فعل و یا "شبه فعل" خبر واقع شوند.
چنانچه خبر "أنَّ"، فعل و یا "شبه فعل" باشد، تأویل "أنّ" مصدری و دو معمول آن به مصدر، در چهار مرحله صورت می‌گیرد که در ادامه این مراحل در ضمن مثال «عرفتُ أنَّ العسکرَ منصورٌ»[6] بیان می‌شود:
مرحله اول
در این مرحله مصدر صریح خبر "أنّ" جایگزین "أنّ" و خبر آن می‌شود[7] که در مثال مورد نظر "نَصر"، مصدر صریح حاصل شده از خبر (منصور)، جایگزین "أنَّ" و خبر آن می‌شود.
مرحله دوم
در این مرحله مصدر صریح مورد نظر مطابق با نیاز جمله اعراب داده می‌شود[8] که در مثال مورد نظر مصدر صریح (نصر) با توجه به نیاز فعل "عرفت" به مفعول، منصوب می‌شود.
مرحله سوم
در این مرحله اسم "أنَّ" بعد از مصدر صریح ذکر می‌شود[9] که در مثال، "العسکر" اسم "أنّ" بوده و بعد از مصدر صریح (نصر) ذکر می‌شود.
مرحله چهارم
در مرحله‌ی پایانی اسم بعد از مصدر صریح به عنوان مضاف‌الیه مجرور می‌شود[10] که تقدیر نهایی مثال یاد شده «عرفتُ نصرَ العسکر » خواهد بود.
در مثال "خرجتُ من المدرسة قبلَ أنَّک تأتی"، خبر "أنّ"، فعل "تأتی" است که با طی مراحل یاد شده در تاویل به مصدر، تقدیر عبارت "خرجتُ من المدرسة قبلَ اتیانِکَ" خواهد بود.
2. اسم جامد خبر واقع شود.
اگر خبر "أنَّ" اسم جامد باشد، برای تأویل به مصدر می‌توان به یکی از دو روش ذیل عمل کرد:
الف. به جای مصدر صریح، مصدر عامِ "کَوْن" به اسم "أنَّ" اضافه شده و بقیه‌ی جمله بعد از آن ذکر می‌شود؛[11] به عنوان مثال "أسد" در عبارت «عرفتُ أنّک أسدٌ» خبر "أنَّ" و اسم جامد بوده که تقدیر عبارت در صورت تاویل به مصدر «عرفتُ کونَک أسداً» خواهد بود.[12] همانطور که از مثال روشن می‌شود اسم جامد (أسد) در صورت تاویل به مصدر خبر "کون" واقع شده و منصوب است.
ب. به آخر اسم جامد، "یاء" مشدد و "تاء" اضافه می‌شود[13] که بر این اساس تقدیر عبارت در مثال یاد شده در صورت تاویل به مصدر «عرفتُ أسدیّتَک» خواهد بود.[14]
3. جارّ و مجرور و یا ظرف خبر واقع شوند.
چنانچه خبر "أنَّ" ظرف و یا جارّ و مجرور باشد، مصدر عامّ "استقرار" یا "وجود" به اسم "أنَّ" اضافه شده و بقیه‌ی جمله بعد از آن ذکر می‌شود؛[15] زیرا خبر "أنّ" در حقیقت "استقرّ" یا "مستقرّ" محذوف است؛[16] به عنوان مثال "فی البیت" در عبارت «عرفتُ أنّکفی البیت»، جارّ و مجرور و خبر "أنّ" واقع شده که تقدیر عبارت در صورت تاویل به مصدر «عرفتُ استقرارَک فی البیت» خواهد بود.
نکاتی پیرامون تاویل به مصدر
1. اگر در صله موصول حرفی، فعل جامد فاقد مصدر صریح باشد، در صورت تاویل به مصدر، مصدر صریح از معنای فعل جامد گرفته می‌شود،[17] به عنوان مثال "عسی" در جمله‌ی «شاع أن عسی الکرب أن یزولَ»، فعل جامد فاقد مصدر بوده که برای تأویل به مصدر، مصدر صریح از معنای آن (الرجاء) گرفته می‌شود که تقدیر عبارت در صورت تاویل به مصدر «شاع رجاءُ زوالِ الکربِ» خواهد بود.
2. باید توجه داشت در موارد تأویل به مصدر، چنانچه کلام منفی باشد، برای رساندن معنای نفی از واژه‌ای که مفید نفی باشد همچون "عدم" استفاده می‌شود؛[18] به عنوان مثال در عبارت "عرفتُ أن لا تضربَ" کلام منفی بوده که تقدیر عبارت در صورت تاویل به مصدر "عرفتُ عدمَ ضربک" خواهد بود.
3. چنانچه موصول حرفی، "ما"ی مصدری ظرفی باشد، در تاویل به مصدر قبل از مصدر صریح لفظ "زمان"، "مدة"، "وقت" و یا مانند آنها ذکر می‌شود؛[19] به عنوان مثال "ما" در آیه‌ی شریفه‌ی «حُرِّمَ عَلَیْکُمْ صَیْدُ الْبرَّ مَا دُمْتُمْ حُرُمًا»،[20] "ما"ی مصدری ظرفی بوده و تقدیر عبارت در صورت تاویل به مصدر «... مدةَ دوامِکم حرماً» خواهد بود.[21]