سازش،سازش در دادگاه، سازش خارج از دادگاه، سند رسمي، سند عادي
نویسنده : خديجه عظيمي
سازش در لغت به معنی حسن‌سلوک،خوش رفتاری[1]صلح و آشتی[2]حصول توافق بین دوتن[3] وسازگاری و هماهنگی است. سازش‌دادن رفع کدورت و اختلاف و ایجاد توافق بین طرفین است و سازش‌نامه نوشته‌ای مبنی بر برقرارساختن صلح و آشتی بین طرفین است.[4]
در اصطلاح حقوقی و در آیین دادرسی مدنی سازش به معنی موافقت و هماهنگی بین دو طرف دعواست که به صورت داوطلبانه در داخل یا خارج از دادگاه و به منظور پایان‌دادن به شکایت و دعوای موجود بین طرفین صورت می‌پذیرد.[5]
درخواست سازش
سازش راه‌حلی برای رفع اختلاف و پایان دادن به دعوا است که در کنار دیگر روش‌های حل اختلاف مانند حل و فصل اختلاف در دادگاه و حل و فصل اختلاف به شیوه‌ی داوری مورد استفاده قرار می‌گیرد. درخواست سازش فقط در امور مدنی است و نه در امور کیفری و شرایط حاکم بر سازش مانند شرایط عقد صلح است به این صورت که قواعد عمومی قراردادها و قواعد اختصاصی عقد صلح نسبت به سازش اعمال می‌شود و مداخله‌ی شخص ثالث نیز منتفی است. [6]
با توجه به اینکه طرفین دعوا بیشتر و بهتر به حقوق خود واقف هستند، همچنین ممکن است زمانی برای اثبات حق خود دلیلی در دست نداشته باشند یا قادر نباشند دلیل خود را به موقع ارائه کنند، در این زمان و مواردی از این قبیل طرفین می‌توانند دعوای خود را با سازش حل و فصل نمایند. [7]
انواع سازش
در خصوص سازش دو مرحله قابل تصور است:
الف) سازش قبل از اقامه‌ی دعوا و منظور زمانی است که دعوا هنوز در دادگاه مطرح نشده است. [8]
سازش قبل از اقامه‌ی دعوا در مورد ادعایی صورت می‌پذیرد که ممکن است یکی از طرفین نسبت به دیگری داشته باشد. منظور از "ادعا" دعاوی حقوقی است در مورد دعاوی کیفری نیز اگر رضایت یا گذشتی نسبت به شکایت‌های کیفری صورت پذیرد در دادگاه کیفری قابل استناد است. [9] به منظور حل مشکل بین طرفین، یکی از آنها از دادگاه می‌خواهد که نقش واسطه را داشته باشد و مشکل و اختلاف بین طرفین با وساطت دادگاه فیصله یابد و طرفین به توافق برسند. بنابراین این نوع درخواست سازش، مرحله‌ای قبل از اقامه‌ی دعواست، به این صورت که طرفین به دادگاه دعوت می‌شوند و در دعوت نامه‌ی دادگاه باید قید شود که خوانده برای سازش دعوت می‌شود. [10]مرجع درخواست سازش دادگاه نخستین است، درخواست باید کتبی باشد و در دفتر ثبت دادخواست‌ها‌ی دفتر کل ثبت شود. این درخواست در دو نسخه تنظیم می‌گردد و نسخه‌ای از آن به خوانده ابلاغ می‌گردد. هزینه‌ی این درخواست برابر دعاوی غیر مالی است.
طرف احضار شده برای سازش می‌تواند از حضور در دادگاه استنکاف نماید یا کتباً اعلام کند که حاضر به سازش نیست و چنین دعوتی را نپذیرد یا اینکه در دادگاه حاضر شود اما از سازش خودداری نماید.[11]در صورتی که طرفین حاضر به سازش نباشند، دادگاه آنها را به اقامه‌ی دعوا راهنمایی می‌کند. [12]
با توجه به توضیحات مطرح شده شرط مداخله‌ی دادگاه حضور و رضایت طرفین نسبت به سازش است. در صورت وقوع صلح و سازش بین طرفین دعوا، قرارداد سازش عقدی لازم تلقی می‌شود به این معنی که طرفین ملزم به رعایت آن هستند و هیچ یک از طرفین نمی تواند چنین سازشی را فسخ کند مگر در مواردی که قانون مشخص کرده است[13].
ب) سازش پس از اقامه‌ی دعوا و منظور زمانی است که دعوا در دادگاه اقامه شده است اما طرفین مایل هستند که اختلاف خود را با سازش و توافق پایان دهند. [14]
اما سازش پس از اقامه‌ی دعوا در واقع نسبت به دعوایی صورت می‌پذیرد که در جریان رسیدگی است. در تمام مراحل دادرسی امکان ختم دعوا به سازش وجود دارد. بنابراین اگر دعوا در مرحله‌ی نخستین، تجدیدنظر یا فرجام خواهی باشد می‌توان با سازش به آن خاتمه داد. تنها تفاوتی که بین این مراحل وجود دارد این است که اگر دعوا در جریان رسیدگی بدوی یا تجدیدنظر باشد با وقوع سازش رسیدگی فوراً قطع می‌شود اما اگر رسیدگی در مرحله‌ی فرجام باشد، رسیدگی ادامه می‌یابد و حکم از دیوان عالی کشور صادر می‌شود اما در حق طرفین سازش موثر نخواهد بود و صرفاً به منظور محافظت از قانون است.
اشکال مختلف تنظیم سازش نامه
سازشی که بین طرفین واقع می‌شود ممکن است در دادگاه یا خارج از دادگاه باشد. بنابراین سازش نامه به اعتبار محل تنظیم آن به دو دسته تقسیم می‌شود:
1- سازش نامه تنظیم شده در دادگاه
سازشی که در دادگاه واقع می شود به این ترتیب است که موضوع سازش و شرایط آن در صورتمجلس منعکس می‌شود و دادرس وطرفین آن را امضا می‌کنند و به آن "گزارش اصلاحی" گویند. گزارش اصلاحی یک سند رسمی و لازم الاجراست.
2- سازش نامه تنظیم شده خارج از دادگاه.[15]
اما سازش خارج از دادگاه ممکن است نزد مامورین رسمی صورت پذیرد، از جمله سازش در حین اجرای قرار مانند قرار تحقیق محلی، معاینه‌ی محل و... در این صورت هرگاه سازش نامه توسط "قاضی مجری قرار" تنظیم شود، در حکم سازش به عمل آمده در دادگاه است.
همچنین سازش در دفتر اسناد رسمی نمونه‌ی دیگری است که طرفین دعوا می‌توانند در دفتر اسناد رسمی حاضر شوند و به واسطه‌ی سردفتر دعوای خود را به سازش خاتمه دهند. بنابراین سازش نامه به اعتبار نوع تنظیم آن توسط مامور رسمی، به عنوان یک سند رسمی تلقی می‌شود. خصوصیت اسناد رسمی این است که لازم الاجرا هستند و برای اجرای آنها اصولاً مراجعه به دادگاه لازم نیست. [16]
سازش خارج از دادگاه ممکن است بدون حضور مامور رسمی و به موجب سند عادی یا توسط داور به انجام برسد و به این ترتیب است که طرفین خارج از دادگاه به توافق می‌رسند و سازش نامه تنظیم می‌کنند و باید پس از آن در دادگاه حاضر شوند و به صحت سازش اقرار نمایند. اقرار طرفین در صورتمجلس نوشته می‌شود و طرفین دعوا و دادرس آن را امضا می‌کنند، دادگاه یک گزارش اصلاحی که مفاد سازش نامه در آن درج شده است، تنظیم می‌نماید و در پایان ختم دادرسی به سازش را اعلام می‌نماید. عدم حضور طرفین بدون عذر موجه در دادگاه و خودداری از اقرار به صحت سازش، موجب می‌شود که دادرسی ادامه یابد.
اگر خوانده هنگام تنظیم صورتمجلس حاضر به سازش نباشد، مانند موردی است که از ابتدا با انجام سازش موافق نبوده است. اما اگر پس از امضای صورتمجلس بخواهد از سازش عدول کند، این امر امکان پذیر نیست زیرا با امضای صورتمجلس، آثار حقوقی بر سازش مترتب خواهد شد. [17]
سازش به وسیله‌ی داور نیز در موردی قابل پذیرش است که اختیار حل و فصل دعوا به شیوه‌ی صلح و سازش به داور اعطا شده باشد. اگر داور خارج از حدود اختیار خود، دعوا را به سازش ختم کند رای او باطل است و قابلیت اجرایی ندارد. [18]
چنین سازش نامه‌ای یک سند عادی محسوب می‌شود وحضور طرفین در دادگاه و اقرار به صحت آن شرط اعتبار این سازش نامه وامکان استناد به آن مانند یک سند رسمی، است.
سازش میان طرفین به منزله‌ی یک عقد خصوصی است و در صورتی اجرا می‌شود که مخالف صریح قانون یا اخلاق حسنه نباشد. [19]
سازش نامه سندی است که مانند احکام دادگاه‌ها لازم الاجرا است و علاوه بر طرفین بین وراث و قائم مقام قانونی آنها معتبر است و دادگاه می‌تواند به در خواست متعهدله برای اجرای مفاد آن اجراییه صادر نماید. [20]