اسوه‌های قرآنی و شیوه‌های تبلیغی آنان

نویسنده: دکتر مصطفی عباسی‌مقدم 

استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه کاشان  Email: abasi1234@gmail.com

چکیده

از آنجا که يكى از شيوه‌هاى برجسته تبليغى قرآن، چهره‌پردازى و معرفى اسوه‌هاى حسنه‌اى است كه مانند چشمه‌هاى نور، كام عطشناك هدايت‌جويان را سيراب نمايند؛ در تحقيق حاضر، بيش از هر چيز شيوه‌هاى دعوت و تبليغ پيامبران و چهره‌هاى شاخص قرآن بررسی و تلاش شده است تا راهكارهاى اساسى تبليغ قرآنى از یک‌سو و شيوه‌هاى مقطعى اتخاذ شده از جانب اسوه‌هاى قرآنى، از سوى ديگر، استخراج و شناسايى شوند.

پژوهش پیشرو، بيشتر حول محور شيوه‌هاى تبليغى اسوه‌هاى قرآنى است، در مطالعه سيره هر اسوه قرآنى به شيوه‌اى برجسته‌تر يا وجهى بارزتر برمى‌خوريم كه شايسته توجه و دوراندیشی بیشتری است؛ لذا اين وجه بارز و به يك معنا فصل مميّز دعوت هر نبى يا ولىّ را در آغاز هر مبحث به‌عنوان شاخصة آن اسوه ذكر كرده و به ‌تفصیل از آن سخن خواهيم گفت؛ مانند نوع اسوه استقامت در تبليغ چنانچه شعيب، اسوه اصلاحگرى اقتصادى و ذوالقرنين، اسوه زمامدارى است. از این‌رو، تنوع اسوه‌هاى قرآنی و گستردگى شيوه‌هاى تبليغى گرفته شده از سيره آنان نيز ثابت می‌شود. دربارة كيفيت كاوش و حدود بررسى، سعى نگارنده در اين پژوهش بر آن بوده است كه با مطالعه گسترده در منابع مورد نظر، نخست شيوه‌هاى متنوع و متعدد هر اسوه قرآنى را شناسايى و استخراج نمايد و در مرحله بعد، به فراخور ميزان اطلاعات موجود و در دسترس به تحليل شيوه‌ها بپردازد؛ اين تحليل بيشتر ناظر به چرايى اتخاذ شيوه‌ها يا عوامل ايجاب‌كننده و عناصر دخيل در هر شيوه بوده است. در مورد برخى شيوه‌ها نيز با توجه به اهميت يا كثرت نسبى منابع و ديدگاه‌هاى مربوطه، تطبيق و مقايسه صورت گرفته است.

واژگان كليدي: اسوه، الگو، اسوه قرآنی، شیوه تبلیغ، تبلیغ.

Islamic patterns and their styles of propaganda

Mostafa Abbasi Moghaddam

one of the most leading methods of propaganda and teaching in the holy Quran is introducing patterns.  In this study, more than anything, the methods of inviting to the Islamic teachings in the Quran are researching as some examples taken from the Quran on the one hand, and on the other hand, the methods of prophets and special figures for proselytism are extracting.

By studying the methods of propaganda in the prophets and special figures traditions, we achieve to some important points that deserve serious attention and reflection. Hence, in every part of this paper, we describe the characteristics of the special method of propaganda and then discuss it in detail. For example, Shoa'ib is an Example for resist and Economic reforms, and Zulg'arnin is the Example of Statesmanship. In this way, the diversity of Islamic patterns proved to be promoting religion. Analysis of this research, more concerned with why the adoption of these practices and elements. Some methods according to the importance or relative abundance of resources and views have been compared and evaluated.

Keywords: Example, model, modes in holy Quran, method of propaganda, propaganda

مقدمه

قرآن كريم به‌مثابه كتاب هدايت بشر و كامل‌ترين منشور اخلاقی دعوت و تبليغ، چنان ذره‌بينى ژرف‌نگر به كاوش در اين زندگى‌هاى سراسر درس و عبرت پرداخته و با اشاره يا تشريح جنبه‌هايى از حيات شخصيت‌هاى برجسته تاريخ دين و ايمان، نكته‌ها و درس‌هاى ارزشمندى را به ابناى بشر ارائه داده که کلماتش همچون دُرهاى گران‌بهایی براى انسان‌هاى کمال‌جو و جمال‌طلب است. قرآن با اين كاوش ژرف و وسيع، هم به معلمان بشر درس‌هايى كارساز و هم به مربيانش رهنمودهايى روشنگر ارائه كرده است؛ هم به مصلحان انسانيت، راهكارهاى رفع تباهى را ارزانى داشته و هم به مبلّغان هدايت گستر، شيوه‌هاى دعوت و ترويج دين را آموخته است؛ بدين ترتيب، شيوه‌هاى هدايتى اين واپسين كتاب آسمانى و آخرين سند شرايع وحيانى، برای همه متصدیان تعليم، تربيت و ارشاد، دعوت، اصلاح و تبليغ به‌كار مى‌آيد.

از آنجا که يكى از شيوه‌هاى برجسته تبليغى قرآن، چهره‌پردازى و معرفى اسوه‌هاى حسنه‌اى است كه مانند چشمه‌هاى نور، كام عطشناك هدايت‌جويان را سيراب نمايند؛ در تحقيق حاضر، بيش از هر چيز شيوه‌هاى دعوت و تبليغ پيامبران و چهره‌هاى شاخص قرآن بررسی و تلاش شده است تا راهكارهاى اساسى تبليغ قرآنى از یک‌سو و شيوه‌هاى مقطعى اتخاذ شده از جانب اسوه‌هاى قرآنى، از سوى ديگر، استخراج و شناسايى شوند.

به اعتقاد ما، جامعيت بی‌بدیل قرآن و لایتناهی بودن اقيانوس معارف آن و نيز تنوع اسوه‌نمایی‌ها و چهره‌پردازى‌هاى اين نسخه رستگارى، موجب جامعيت شيوه‌هاى تبليغى برگرفته از آن نيز است و اين بررسى به‌ منزله گام نخست در راه بهره‌گيرى وسيع از آيات وحى در عرصه انسان‌سازى، جامعه‌سازى و اصلاح نابسامانى‌هاى فكرى، اخلاقى و اجتماعى و دخالت جدی‌تر وحى در شكل‌دهى زندگانى بشر خواهد بود. به عبارت دیگر، با بررسى‌ها و كاوش‌هايى ازاین‌دست كه براى نخستين بار در عرصه شيوه‌شناسى تبليغ و تربيت انبيا و اوليا صورت مى‌گيرد، امكان بهره‌جويى از محتواى كتاب بلاغ و تبليغ و دعوت و اخذ رهنمودهاى روشن و عملى در جهت ارشاد فرد و جامعه و بسط ارزش‌هاى دينى و دعوت اِلَى‌الله ميسّر می‌شود؛ چراکه منابع اوليه اسلامى (قرآن و سنت و تفاسير) كه مشحون تصويرپردازى‌هاى بديع و درخشان از اسوه‌هاى ناب اسلامى و آماده نورافشانى و هدایت‌افروزی در جهت تعالى آدمى است، ما را پيوسته به شناخت جلوه‌هاى بينش و منش اين چهره‌ها فرامی‌خواند و به تبعيت از آنان تشويق مى‌كند.

روش بررسی در این پژوهش

از آنجا که پژوهش پیشرو، بيشتر حول محور شيوه‌هاى تبليغى اسوه‌هاى قرآنى است، در مطالعه سيره هر اسوه قرآنى به شيوه‌اى برجسته‌تر يا وجهى بارزتر برمى‌خوريم كه شايسته توجه و دوراندیشی بیشتری است؛ لذا اين وجه بارز و به يك معنا فصل مميّز دعوت هر نبى يا ولىّ را در آغاز هر مبحث به‌عنوان شاخصة آن اسوه ذكر كرده و به ‌تفصیل از آن سخن خواهيم گفت؛ مانند نوع اسوه استقامت در تبليغ چنانچه شعيب، اسوه اصلاحگرى اقتصادى و ذوالقرنين، اسوه زمامدارى است. از این‌رو، تنوع اسوه‌هاى قرآنی و گستردگى شيوه‌هاى تبليغى گرفته شده از سيره آنان نيز ثابت می‌شود.

در بررسى شيوه‌هاى دعوت برخى از شخصيت‌هاى قرآنی مانند حضرت محمد صلی الله علیه و اله ، نوح، ابراهيم و يوسف، با چنان تنوعى روبه‌رو مى‌شويم كه تفكيك دقيق‌تر و جزئى‌ترى را ايجاب مى‌نمايد؛ ازاین‌رو در اين موارد، شيوه‌هاى استخراج‌شده را به دو بخشِ شيوه‌هاى كلى و استراتژى‌ها و شيوه‌هاى جزئى و مقطعى تقسيم نموده‌ايم تا ضمن پرهيز از امتزاج اين دو نوع شيوه، روش‌هاى مشابه دیگری نيز شناسايى شوند. به‌عنوان نمونه، ابتكار عمل در دعوت، يكى از استراتژى‌هاى دعوت مصطفوى و دربردارنده شيوه‌هاى ارتباطی‌ و تماس‌های فردى، حضور در ميان قبايل، پذيرفتن رسالت‌ها، توجه به ضعفا و جوانان، اعزام مبلّغ به شهرها، قبايل و ارسال دعوت‌نامه به پادشاهان است.

يكى از نكات حائز اهميت در تعيين و استخراج شيوه‌ها در اين پژوهش، تقسيم شيوه‌هاى دعوت به روش‌هاى مستقيم و غیرمستقیم است؛ بدين معنا كه برخى از جنبه‌هاى ثابت عملكرد و زندگى اسوه‌ها كه در گسترش دعوت و اقناعِ مخاطبان دخيل بوده است نيز به‌عنوان شيوه‌هاى غیرمستقیم قلمداد مى‌شوند، هرچند به ‌ظاهر در زمره روش‌هايى نيستند كه با برنامه‌ريزى و قصد قبلى از سوى مبلّغ اتخاذ مى‌شوند؛ به‌عنوان‌مثال، استدلال منطقى، شروع دعوت با سؤال، اعزام مبلّغ به مناطق دور و نزديك، يادآورى نعمت‌ها، دعوت به مشتركات و حتى هجرت، در زمره شيوه‌هاى مستقيم قرار مى‌گيرند؛ اما شيوه‌هايى چون آسان‌گیری در مسائل شخصى، خوش‌بینی نسبت به مؤمنان، سپاسگزارى دائم، ساده زيستى و مشورت با مؤمنان در رديف شيوه‌هاى غیرمستقیم‌اند كه گاهى از آنها به‌عنوان صفات انبيا و اوليا ياد مى‌شود. البته برخى از اين شيوه‌ها را مى‌توان به دو اعتبار، مستقيم و غیرمستقیم دانست؛ مانند التزام به محدوده اختيارات و وظايف خود، كه گاهى به زبان اعلام مى‌شود و گاه در عمل تجلّى مى‌يابد؛ يا مبارزه با عوام‌فریبی و سنت‌هاى غلط كه گاه در گفتار و گاه به شكل پرهيز از برخى آداب غلط و بى‌اساس جلوه‌گر مى‌شود؛ و همچنين به روش‌هاى برائت از شرك، ترويج فرهنگ اخوّت و روش نُصح و خيرخواهى، نشان داده می‌شود.

دربارة كيفيت كاوش و حدود بررسى، سعى نگارنده در اين پژوهش بر آن بوده است كه با مطالعه گسترده در منابع مورد نظر، نخست شيوه‌هاى متنوع و متعدد هر اسوه قرآنى را شناسايى و استخراج نمايد و در مرحله بعد، به فراخور ميزان اطلاعات موجود و در دسترس به تحليل شيوه‌ها بپردازد؛ اين تحليل بيشتر ناظر به چرايى اتخاذ شيوه‌ها يا عوامل ايجاب‌كننده و عناصر دخيل در هر شيوه بوده است. در مورد برخى شيوه‌ها نيز با توجه به اهميت يا كثرت نسبى منابع و ديدگاه‌هاى مربوطه، تطبيق و مقايسه صورت گرفته است.

منابعى كه در طول مطالعات اين پژوهش مورد استفاده قرارگرفته عبارت‌اند از:

1. تفاسير قرآن، به‌ویژه الميزان، الكشاف، فى ظلال القرآن، مجمع‌البيان، تفسيرنمونه؛
2. كتب سيره و قصص، به‌ویژه سيره ابن هشام، قصص‌الآنبیاء ثعلبى؛
3. كتب تبليغى و ده‌ها منبع پراكنده ديگر.

باید گفت كه مشکل اصلى تحقيق حاضر، كمبود منابع مستقيم است كه علاوه بر نقل حوادث زندگانى و صفات اخلاقى چهره‌هاى قرآن، بررسى روش‌هاى ارشادى آنان را باید محل عنايت و دقت خود قرار داد. در پايان اين مقدمه، به روند و ترتيب اجمالى مباحث اشاره مى‌كنيم؛ پژوهش حاضر حاوى پيش‌گفتار، مقدمه و سه بخش است كه در مجموع، سيره تبليغى حدود چهل شخصيت قرآنى و چند جماعت نمونه را دربارة ديدگاه شيوه‌شناسى مورد بررسى قرار می‌دهد. در فصل اول، مباحث مقدماتى و تمهيدى، از قبيل كليات، مفاهيم و واژه‌ها، معرفى شيوه اسوه‌نمايى و تنوع شيوه‌هاى تبليغى قرآن، به‌تفصیل به رشته تحرير درآمده است. در فصل دوم، طى سه بخش، ضمن معرفى اجمالى هر یک از انبياى قرآن، شيوه‌هاى تبليغى هرکدام تبيين می‌شود. بخش اول اين فصل، نگاهى كلى به نبوت و انبيا و ويژگى‌هاى آنان دارد. فصل سوم، طى دو بخش، عهده‌دار معرفى شخصيت و شيوه‌هاى تبليغى ديگر شخصيت‌هاى قرآنی (غير پيامبران) است و چنان‌كه قبلاً به آن اشاره شد، در فصل‌هاى دوم و سوم در آغاز بررسى هر اسوه، مهم‌ترين وجه شخصيت و دعوت او نيز طرح و تشريح می‌شود.

هدف‌هاى علمى تحقيق

هدف‌هاى علمى و نظرى پژوهش حاضر به‌طور اجمالی چنين است:

الف) اثبات اهميت شيوه اسوه‌نمایی در دعوت و تبليغ دينى؛

ب) ترسيم دقيق شيوه‌هاى تبليغى چهره‌هاى داستان‌هاى قرآن؛

ج) معرفى و شناسايى اسوه‌هاى شناخته‌نشده و گمنام قرآن؛

د) روشن ساختن زواياى ناشناخته تبليغ در قرآن؛

ه) اثبات ماندگارى و تأثير عميق شيوه‌هاى تبليغ اسوه‌هاى قرآنى در مقايسه با اثرگذاری مقطعى، ناپایدار و سطحى شيوه‌هاى تبليغى امروزی.

هدف‌هاى كاربردى تحقيق

در ميدان فعاليت‌هاى تبليغى در سطوح مختلف جامعه مى‌توان، از راهكارهاى عملى زير در نتیجه تحقيق حاضر استفاده نمود:

الف) راهنمايى جامعه و مؤسسات فرهنگى و تبليغى اسلامى در چگونگى پرداختن به چهره‌هاى مطلوب و اسوه‌هاى نيكو؛

ب) تفكيك الگوهاى قرآنى در حد امكان به ‌منظور شناسايى و معرفى دقيق‌تر و ترسيم شخصيت الگویى قرآن در هر مقوله از مقوله‌هاى اجتماعى، اخلاقى و غيره؛

ج) استفاده از اين تحقيق به‌عنوان مقدمه گام‌هاى بعدى در جهت معرفى اسوه‌هاى قرآنى از طريق فيلم، داستان، مقاله، رمان و غيره.

تنوع شيوه‌هاى اسوه‌هاى قرآنى

يكى از مهم‌ترين ابعاد تنوع و گوناگونى شيوه‌هاى تبليغى استخراج شده از قرآن، به روش‌هاى ارشاد و دعوت الگوهاى قرآنى بازمی‌گردد. هر يك از اسوه‌هاى قرآنى از پيامبران گرفته تا ديگران، به لحاظ آنکه همگى مبلّغ مسلمانى و داعى الى‌الله هستند، با توجه به شرايط محيط و مخاطب، روش‌هاى گوناگون، جذاب و چشمگيرى را برگزيده و به‌كار بسته‌اند؛ به‌عنوان نمونه، دقت در چند سطر ذيل از سيره ابن‌هشام مى‌تواند گوياى تنوع شيوه‌هاى تبليغى رسول اكرم صلی الله علیه و اله  باشد: «رسول خدا در مراسم حج نزد قبايل عرب مى‌رفت و آنها را به‌سوی خدا مى‌خواند و رسالتش را ابلاغ مى‌نمود و از آنها مى‌خواست تا او را تصديق و حمايت كنند...، در منزلگاه برخى قبايل مى‌ايستاد و مى‌گفت: اى فرزندان فلان، من فرستاده خدا به‌سوی شما هستم كه شما را به عبادت خدا و كنار گذاشتن شرك فرمان مى‌دهد...، آن حضرت از ورود هيچ تازه‌واردى باخبر نمى‌شد، مگر آنکه براى دعوتش مى‌شتافت و پيام‌هاى رسالت را به او عرضه مى‌فرمود».

يكى ديگر از نويسندگان در اين زمينه چنين اظهارنظر مى‌كند: «پيامبر هيچ شيوه و اسلوبى را در بيان دعوت وانگذاشت، بلكه در سخنان، نامه‌ها، تعليمات، پندها، خطبه‌ها و نيز دروس نظامى، روش‌هاى تشويق، هشدار و بشارت را همراه با آسان‌گیری و به ‌دور از ايجاد نفرت اتخاذ مى‌نمود»، بنابراین در اين پژوهش، نزديك به پنجاه شيوه مستقل از منظومه تبليغى پيامبر صلی الله علیه و اله استخراج و برداشت نموده‌ايم و از سيره دعوت ساير اسوه‌هاى قرآن در مجموع به حدود 240 شيوه دست یافته‌ایم. از این‌رو، دامنه و تعداد شيوه‌هاى برداشت‌شده الگوهاى قرآنى در همين تحقيق، نشان از تنوع بی‌نظیر روش‌هاى تبليغ قرآنى دارد. در پايان به اين نكته بايد توجه داشت كه اسلوب‌ها و روش‌هاى ذکرشده در قرآن، تنها برگزيده‌ها و نمونه‌هايى از مؤثرترين و بهترين شيوه‌هاى انبيا و اولياست، چراکه قرآن درصدد روايت كامل روش‌هاى هدايتى ايشان و حكايت جامع سيره تبليغى هر يك از اینها نبوده است. به‌عبارت‌دیگر، همان‌گونه كه در نقل قصص، هدف قرآن عبرت‌آموزی است، در نقل و اشاره به شيوه‌هاى دعوت نيز، هدف آيات قرآن بيان اهميت تبليغ دين و آموزش اتخاذ شيوه‌هاى متنوع و چگونگى برخورد تبليغى با شرايط گوناگون است كه از مطالعه مجموع دعوت‌هاى قرآنى برمى‌آيد.

محمد، اسوه رحمت

پيامبر بزرگوار اسلام صلی الله علیه و اله را نمى‌توان چون شخصيت‌هاى ديگر، اسوه قرآن در زمينه‌اى خاص معرفى نمود؛ چراکه او جامع همه فضايل اخلاقى و مستجمع كليه ارزش‌هاى تبليغى به‌شمار مى‌رود. قرآن بيش از همه انسان‌هاى برجسته ديگر، آن حضرت را شايسته تأسى دانسته و پيروى بی‌چون‌وچرای او را نه‌تنها بر مردم یک‌ دوره و يك جامعه، بلكه بر همگان در همه جاى جهان واجب كرده است؛ تأكيد بر اين موضوع بدين دليل است كه اسوه‌هاى متعددى در قرآن ذکر شده و بر پيروى آنان سفارش شده است، اما هر يك به لحاظ يك يا چند جنبه از شخصيتشان، مورد عنايت قرارگرفته‌اند و اسوه مطلق، تنها وجود مبارك رسول اكرم صلی الله علیه و اله است. درعین‌حال، از آنجا که نسبت دادن يك صفت بارز و يك جنبه از جوانب متعدد اخلاقى و عملى يك اسوه به ایشان، دليل بر فقدان جنبه‌ها و صفات ديگر نيست، دربارة رسول خدا نيز مى‌توان بر يكى از بارزترين جنبه‌هاى وجودى او كه در تبليغ نيز تأثير بسزایی داشته، انگشت نهاد. با بررسى صفات و شيوه‌هاى متنوع پيامبر به نظر مى‌رسد اين صفت بارز چيزى جز «رحمت» نيست كه جلوه ويژه و وجه بارز شخصيت و دعوت اوست، چنان‌که در آيه‌اى، همه وظايف او در رحمت خلاصه ‌شده است: «وَما أَرْسَلْناكَ إِلّا رَحْمَةً لِلْعالَمِينَ». (و ما تو را جز رحمتى براى جهانيان نفرستاديم).

در این کتاب، هر یک از اسوه‌ها معرفی ‌شده و مهم‌ترین ویژگی بارز آنها در سرلوحه بررسی روش‌ها تبیین شده است، از قبیل ابراهیم، اسوه توحید و مبارزه با شرک؛ نوح، اسوه استمرار دعوت؛ شعیب، اسوه اصلاح اقتصادی؛ هود، اسوه صراحت در دعوت، یوسف، اسوه پاک‌دامنی و نیکی؛ ذوالقرنین، اسوه زمامداری؛ ادریس، اسوه درس‌آموزی و ... ؛ اما در مرور حاضر،  اسوه‌هایی که دارای تعداد قابل‌توجهی از شیوه‌ها بر اساس بضاعت تحقیقی ما بوده‌اند در قالب جداول زیر عرضه می‌شود.

جداول تفکیک روش‌های تبلیغی تعدادی از برجسته‌ترین اسوه‌های قرآنی به همراه تحلیل عناصر آنها

 نتیجه‌گیری

اسوه‌های قرآنی، مجموعه گران‌سنگ و گسترده‌ای از راهبردها، روش‌ها و ابزارهای تبلیغ و دعوت را در اختیار مبلغان اسلامی و دعوتگران همه ادیان الهی و توحیدی قرار داده است. متن قرآن کریم به تناسب میزان طرح داستان هریک از این اسوه‌ها، به بیان روش‌های تبلیغی آنها پرداخته است؛ بر این اساس، روش‌های دعوت پیامبر اسلام، نوح، موسی، ابراهیم و عیسی تنوع بیشتری دارند. در انتخاب اسوه‌ها برای ذکر شیوه‌ها در این متن، سعی شده به بر پایه تنوع اسوه‌های قرآنی به اسوه‌های غیرپیامبر و غیرمعصوم و الگوهای گروهی نیز اشاره شود.

در این تحقیق، عناصر مهم در عملکرد تبلیغی اسوه‌ها به تفکیک عرضه می‌شوند تا دست‌مایه تحقیقات‌جزیی تر در تحلیل و مقایسه روش‌های اسوه‌های گوناگون قرارگیرند. شیوه‌ها، ابزارها، نوع بیان و ارایه محتوا، محیط و فضای تبلیغی، زمینه‌ها و عوامل پیرامونی مؤثر در پذیرش دعوت، از جملة عناصر مورد اشاره در جداول هستند که اغلب در متن تفصیلی تبیین شده‌اند. همچنین اهداف خاص هر روش در کنار میزان تأثیر و توفیق آن، مورد کاوش واقع شده تا امکان مقایسه آنچه مراد اسوه مبلّغ بوده با آنچه تحقق یافته فراهم شود؛ مطلبی که امروزه تحت عنوان وظیفه‌گرایی در برابر نتیجه‌گرایی (کارکرد) در عرصه‌های تربیت و تبلیغ مطرح است.

در نهایت، مبلغان دلسوز و باایمان و داعیان دین‌پیمان، در هر دوره و زمانی می‌توانند از این آبشخور خروشان برای هدایت نوع انسان بهره گیرند و این، جلوه‌ای از جامعیت بی‌پایان وحی و بیکرانگی حکمت و هدایت جاویدان کلام سبحان است. در سایه چنین رویکردی، علاوه بر رهنمودگیری در باب تبلیغ دینی، می‌توان بهترین دفاع عالمانه و حکیمانه را از ساحت عظیم‌الشأن رسول ختمی‌مرتبت در میان هجمه ناجوانمردانه و متعصبانه مدعیان دروغین آزادی‌اندیشه و بیان در روزگار کنونی سامان داد.

منابع

* قرآن کریم

1. طباطبایی، محمدحسین؛ تفسیر المیزان، ترجمه محمد باقر موسوی، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ١٣٧۴.
2. زمخشری، محمود بن عمر؛ الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل، مصحح مصطفی حسین احمد، تهران، 1372.
3. قطب، سید؛ فی ظلال القرآن، مترجم مصطفی خرم‌دل، تهران: نشر احسان، 1384.
4. طبرسی، فضل بن حسنم؛ مجمع البيان في تفسير القرآن، مصحح هاشم رسولی، فضل‎الله یزدی طباطبایی، تهران: ناصر خسرو، ١٣٧٢.
5. جمعی از نویسندگان زير نظر: مکارم شیرازی، ناصر؛ تفسيرنمونه، تهران: دارالکتب الاسلامیه، ١٣٨٠.
6. ابن هشام، عبد الملک؛ السیره النبویه، محقق، گردآورند و شارح ابراهیم ابیاری، مصطفی سقاء، عبدالحفیظ شبلی، تهران: دارالهدی الاحیاء التراث الاسلامی، 1389.
7. بن محمدبن النيشابوري، ابي اسحاق احمد ؛ قصص‌الانبیاء، مترجم احسان یغمایی، تهران: نشر زرین، 1392.