در آيات و روايات مصاديقي از محبوب‌ترين کارها در پيشگاه خداوند مطرح شده است که در مطلب پيش رو برخي از آنها بررسي شده است.
***
از تقوا تا اعمال اجتماعي
هر کسي دوست دارد محبوب خدا شود؛ براي رسيدن به محبوبيت بايد کاري کرد که خداوند آن را دوست مي‌دارد تا اين‌گونه خودش نيز محبوب خدا شود. کسي که محبوب خدا شد همه چيز را دارا مي‌شود؛ زيرا خداوند همه چيز را به محبوبان خويش ارزاني مي‌دارد.
همچنين از آنجا که دنياگرايي براي آدمي بدترين سم و زهر مهلک است؛ خداوند نيز محبت دنيا را از دل چنين بنده محبوبي بيرون مي‌برد و محبت خودش را جانشين آن مي‌کند. پيامبر(ص) مي‌فرمايد: اذا أحب الله عبدا حماه الدنيا کما يظل أحدکم يحمي سقيمه‌الماء؛ وقتي خداوند بنده‌اي را دوست دارد، دنيا را از او منع مي‌کند چنانکه شما مريض خويش را از نوشيدن آب منع مي‌کنيد. (نهج‌الفصاحه، ص ???، ح ???)
اعمال محبوب بنده نزد خدا
- تقواي الهي: شکي نيست که اعمال انساني چيزي محبوب‌تر از تقواي الهي نيست؛ زيرا با آنکه هدف آفرينش عبادت قرار داده شده (ذاريات، آيه ??) اما اين يک هدف ابتدايي به منظور دستيابي به تقوا است که در آيات قرآن از جمله آيات ?? و ??? و ??? سوره بقره بيان شده است. از آيات قرآن از جمله آيه ?? سوره حجر نيز اين معنا اثبات مي‌شود که اين تقوايي که با عبادت به دست مي‌آيد موجب رسيدن به مقام يقين مي‌شود؛ چنانکه خداوند به صراحت در آيه ??? سوره بقره بيان کرده که با تقواي الهي تعليم الهي انجام مي‌گيرد و انسان به علم لدني دست مي‌يابد که اين علم لدني همان علم شهودي است که انسان حقايق را همان طوري که در هستي است مي‌بيند و به مقام رؤيت و شهود حقايق مي‌رسد که در آيات ?? سوره واقعه و ? و ? سوره تکاثر به آن اشاره شده است.
پس بهترين و محبوب‌ترين کارها را بايد کارهايي دانست که موجب تقواي الهي مي‌شود و کسي که به مقام متقين برسد به همه چيز دست مي‌يابد. از اين رو پيامبر(ص) مي‌فرمايد: أَحَبُّ الْعِبَادِ إِلَى اللَّهِ الْأَتْقِيَاءُ الْأَخْفِيَاء؛ محبوب‌ترين بندگان در پيش خدا تقواپيشگان گمنامند.(مجموعه ورام، ج ?، ص ?)
اينکه در اين حديث تأکيد بر تقواي نهان شده است، به معناي آن است که تقواي الهي که در قالب عبادت به دست مي‌آيد مي‌تواند به دو دسته عبادت‌هاي آشکار و نهان تقسيم شود؛ ولي کسي که در نهان عبادت‌هاي خاص مثل نماز شب و تضرع و انابه شبانه داشته باشد، محبوب‌تر است.
البته تقواي الهي اصولاً خوف از خدا در نهان و آشکار است؛ زيرا تقواي الهي يعني گرفتن سپر از خشم و عذاب الهي؛ پس کسي که وقايه مي‌گيرد خود را از هر چيزي که موجبات غضب الهي است، دور نگه مي‌دارد. در حقيقت مفهوم پرهيزکاري لازمه مفهوم تقوا و وقايه گرفتن است، نه عين معنا و مفهوم آن.
به هر حال، تقواي الهي در نهان و آشکار اصلي است که موجب محبوب شخص نزد خداوند مي‌شود. البته کساني که خوف و وقايه نهاني دارند و عبادت نهاني به جا مي‌آورند، محبوب‌ترين‌ها هستند؛ زيرا کارهايي را که محبوبيت بيشتري در نزد خدا دارد انجام مي‌دهند.
?. برگزاري نماز‌ها در اول وقت: از ديگر اعمال و کارهايي که محبوب پيشگاه خداوند است؛ نماز در اوقات پنج گانه آن است. در روايات آمده که هر کسي بخواهد به برکت و استجابت دعايي برسد، نماز اول وقت خودش را ترک نکند. امام رضا(ع) درباره ارزش نماز در پيشگاه خداوند مي‌فرمايد: أوَّلُ ما يُحاسَبُ الْعَبْدُ عَلَيْهِ، الصَّلاةً فَإنْ صَحَّتْ لَهُ الصَّلاةً صَحَّ ماسِواها، وَ إنْ رُدَّتْ رُدَّ ماسِواها؛ اوّلين عملى که از انسان مورد محاسبه و بررسى قرار مى‌گيرد نماز است، چنانچه صحيح و مقبول واقع شود، بقيه اعمال و عبادات نيز قبول مى گردد وگرنه مردود خواهد شد.
(مستدرک الوسائل: ج ?، ص ??، ح ?) همچنين آن حضرت درباره نقش اين عبادت در ايجاد تقرب به خداوند و دستيابي به تقرب تقوايي که هر متقي دنبال آن است، مي‌فرمايد: الصَّلاةً قُرْبانُ کُلِّ تَقىّ؛ نماز، هر شخص باتقوا و پرهيزکارى را - به خداوند متعال - نزديک‌کننده است. (وسائل الشّيعه: ج ?، ص ??، ح ????) از جهت ارزش و اهميت نماز در دستيابي انسان به تقرب و تقوا است که امام رضا(ع) مي‌فرمايد: يُؤْخَذُ الْغُلامُ بِالصَّلاةً وَ هُوَ ابْنُ سَبْعِ سِنينَ؛ پسران بايد در سنين هفت سالگى به نماز وادار شوند.(وسائل‌الشّيعه: ج ??، ص???، ح ?????)
?. نيکي به پدر و مادر: ديگر چيزي که بهترين کارها و محبوب‌ترين اعمال در نزد خدا است، نيکي به پدر و مادر است. خداوند در آيات چندي از جمله آيه ?? سوره بقره و ?? سوره نساء و ??? سوره انعام و ?? سوره انعام به اين مطلب سفارش و تأکيد کرده است.
?. جهاد در راه خدا: جهاد از ديگر اعمال محبوب نزد خداوند است که براي دفاع از دين و مسلمانان و مؤمنان انجام مي‌گيرد و آيات بسياري درباره جهاد نظامي با اموال و انفس در قرآن بيان شده است.
پيامبر گرامي اسلام (ص) در اين باره فرموده است: احب الاعمال الي الله الصلاةً لوقتها ثم بر الوالدين ثم‌الجهاد في سبيل‌الله؛ بهترين کارها در نزد خدا نماز به وقت است، آنگاه نيکي به پدر و مادر ، آنگاه جنگ در راه خدا. (نهج‌الفصاحه، ص???، ح ??)
اينها نمونه‌ها و مصاديقي از اعمالي است که محبوب خداوند است و شخصي که به اين کارها مي‌پردازد محبوب و حبيب خدا مي‌شود. البته نبايد تنها به اين موارد بسنده کرد، بلکه در روايات از پيامبر(ص) موارد و مصاديق ديگري مطرح شده که در اينجا به آنها نيز اشاره مي‌شود. اين موارد بيشتر جنبه اجتماعي دارد.
کارهاي اجتماعي پسنديده
کسب محبت خدا به معناي رسيدن به مقام رضايي است که خداوند در آيات ?? تا ?? سوره فجر از آنان به عنوان نفس مطمئن ياد مي‌کند که در مقام قرب در جنت صفات و ذات وارد مي‌شود و در جايگاه راضيه مرضيه مي‌نشيند.
بر اساس آيات ?? و ?? سوره آل عمران و آيات ?? سوره نساء و ?? سوره مائده و ? سوره حشر و مانند آنها، اين محبوبيت با اطاعت و پيروي پيامبر(ص) و عترت طاهره(ع) به دست مي‌آيد. پس هر کسي محبوبيت خداوند مي‌خواهد بايد محبوبيت حبيب خدا حضرت رسول خدا(ص) را به دست آورد. اين محبوبيت با پيروي و اطاعت از سنت و سيره ايشان و عترت طاهره به دست مي‌آيد.
با نگاهي به سنت و سيره گفتاري و رفتاري آنان مي‌توان دريافت که رسيدگي به امور مردم به ويژه نيازمندان از مهم‌ترين عوامل محبوبيت ساز در پيشگاه خداوند است؛ از اين رو پيامبر(ص) و امامان معصوم(ع) خود پيشگام در اين امور بودند.
براي محبوب آنچه مهم است، کميت عمل نيست، بلکه کيفيت عمل است که چه ميزان از خلوص و صداقت برخوردار است. هر چه کاري از نظر خلوص در درجه بالاتري باشد و کسي غير از محبوب در نظر عامل نباشد، آن عمل محبوب‌تر خواهد بود و خداوند عمل را مي‌پذيرد. اين خلوص در قالب صداقت و ترک ريا و شرک و تقواي الهي خود را نشان مي‌دهد.
خداوند مي‌فرمايد: إِنَّمَا يَتَقَبَّلُ اللّهُ مِنَ‌الْمُتَّقِينَ؛ خداوند جز از متقين قبول نمي‌کند. (مائده، آيه ??)
از همين رو پيامبر(ص) مي‌فرمايد: احبّ الاعمال الي‌الله أدومها و ان قلّ؛ محبوب‌ترين کارها در پيش خدا کاري است که دوام آن بيشتر است، اگر چه اندک باشد. (نهج‌الفصاحه، ص ???، ح ??)
محبوب‌ترين کارها در پيشگاه خداوند از نظر پيامبر(ص) سه کار اجتماعي است که ايشان فرموده است: أحبّ الأعمال إلى اللَّه من أطعم من جوع أو دفع عنه مغرما أو کشف عنه کربا؛ بهترين کارها در پيش خدا آن است که (بينوايي را) سير کنند، يا زيان زيانکار و ورشکسته‌اي را بپردازند يا بلا و زحمتي را از او دفع کنند. (نهج‌الفصاحه، ص ???، ح ??)
بر اساس اين روايت و روايات ديگر از پيامبر(ص) کارهاي محبوب در پيشگاه خدا عبارتند از:
- اطعام گرسنه: بر اساس آيات قرآن خوشبختي به آرامش و آسايش است. خداوند به قريش مي‌گويد که شما از امنيت جاني و رواني و نيز امنيت غذايي برخوردار شديد؛ زيرا خداوند به شما عنايت داشته است و از همين رو شما گرفتار جوع و گرسنگي و ناامني نيستيد. (سوره قريش) همچنين خداوند در آيات قرآن از جمله در سوره بلد مي‌فرمايد: و تو چه داني که گردنه و گذرگاه سخت چيست ؟ آزادي برده‌اي يا طعام دادن در روز گرسنگى و قحطي. (بلد، آيات ?? و ??) پس براي رهايي از گرفتاري عبور از گردنه‌هاي روز قيامت بايد از همين جا(سراي دنيا) آماده شد و بهترين ابزار آمادگي، اطعام دادن گرسنه است؛ زيرا اين امور نزد خداوند محبوب است و خدا انجام دهنده کار محبوب را نيز محبوب داشته و او را با عمل و نيت خيرش بالا مي‌برد. (فاطر، آيه ??) البته در اطعام بهتر است که گروه بيشتري در آن شرکت کنند و از اطعام بهره‌مند شوند. پيامبر(ص) مي‌فرمايد: أَحَبُّ الطَّعَامِ إِلَى‌اللَّهِ مَا کَثُرَتْ عَلَيْهِ الْأَيْدِي؛ بهترين غذاها در پيش خدا آن است که گروهي بسيار بر آن بنشيند.(نهج‌الفصاحه، ص ???، ح ??)
- کمک ورشکسته زيانکار و پرداخت بدهکاري و قرض او: خداوند پرداخت قرض‌الحسنه را معامله با خود دانسته و مي‌فرمايد: کيست که به خدا قرض‌الحسنه دهد، تا خدا بر آن چند برابر بيفزايد؟ خدا تنگدستي دهد و توانگري بخشد و شما به سوي او باز مي‌گرديد. (بقره، آيه ???) و نيز مي‌فرمايد: کيست که خدا را قرض‌الحسنه دهد تا براي او دوچندانش کند و مزدي کريمانه نيکو يابد؟ (حديد، آيه ??) پس وام دادن امر بسيار خوبي است؛ حال اگر کسي زياني کرده و ناتوان از پرداخت است کمک کردن به اين ورشکسته و زيان خورده بسيار مهم و ارزشي به شمار مي‌رود.
- برداشتن بلا و زحمت: از ديگر کارهايي که محبوب خداوند است و شخص را حبيب خداوند مي‌کند، برداشتن بلا و مصيبت و زحمت از دوش گرفتاران است. اگر کسي مصيبتي را از کسي بردارد و او را از ناراحتي و بلايي نجات دهد، محبوب خداوند مي‌شود. همه اين اعمال که در اين روايت به عنوان اعمال محبوب پيشگاه خداوند مطرح شده، کارهاي اجتماعي است. در حقيقت اعمال اجتماعي، بيشتر از اعمال عبادي ديگر محبوب خدا است.
- حفظ زبان: از ديگر اعمالي که محبوب خدا است، حفظ زبان است و اينکه هر سخني نگويد که موجب اذيت و آزار ديگران شود. پيامبر(ص) مي‌فرمايد : احب الاعمال الي‌الله حفظ اللسان؛ بهترين کارها در پيش خدا نگهداري زبان است.(نهج‌الفصاحه، ص ???، ح ??)
- حق گويي در برابر حاکم ظالم: جهاد در راه خدا بسيار ارزشمند است. يکي از شيوه‌هاي جهاد جنگ نرم است. به اين معنا که مجاهد براي حق خواهي و حق طلبي در برابر حاکم ظالم قرار گيرد و سخن حقي را بگويد و به دفاع از مظلومي بپردازد و استيفاي حقي کند. پيامبر(ص) مي‌فرمايد: أحبّ الجهاد إلى اللَّه کلمه حقّ تقال لإمام جائر؛ بهترين جهادها در پيش خدا سخن حقي است که به پيشواي ستمکار گويند.(نهج‌الفصاحه، ص ???، ح ??)
- اسب سواري و تيراندازي: اصولاً لهو کار خوبي نيست؛ زيرا وقت گذراني است؛ اما اگر کسي بخواهد وقت بگذراند و تفريحي داشته باشد، بهترين و محبوب‌ترين وقت گذراني و تفريح همان اسب سواري يعني سوارکاري و تيراندازي است؛ زيرا ابزار آمادگي جنگي است. اين بدان معنا خواهد بود که هر کاري که در جنگ به درد مي‌خورد مي‌تواند به عنوان محبوب‌ترين تفريحات مطرح شود؛ در جهان امروز جنگ نرم و بازي‌هاي رايانه‌اي که به شخص آموزش جنگ و رانندگي و مديريت تفنگ و سلاح مي‌دهد يک تفريح محبوب نزد خدا است. پيامبر(ص) مي‌فرمايد: احب اللهو الي‌الله تعالي إجراء الخيل و الرمي؛ بهترين بازي‌ها در پيش خدا اسب دواني و تيراندازي است. (نهج‌الفصاحه ص ???، ح ??)
- سودمندترين به بندگان: پيامبر(ص) مي‌فرمايد: أَحَبُّ عِبَادِ اللَّهِ إِلَى اللَّهِ أَنْفَعُهُمْ لِعِبَادِه؛ آن کس پيش خدا محبوب‌تر است که براي بندگان سودمندتر است.(تحف العقول، ص ??؛ نهج‌الفصاحه$ ص ???، ح ??)
- آسان گيري در خريد و فروش: همچنين پيامبر(ص) مي‌فرمايد: احبّ الله تعالي عبدا سمحا اذا باع و سمحا اذا‌اشتري و سمحا اذا قضي و سمحا اذا اقتضي؛ خداوند بنده‌اي را که به هنگام خريد و هنگام فروش و هنگام دريافت و گرفتن آسان‌گير است دوست دارد. (نهج‌الفصاحه، ص ???، ح ??)
- دانشجويي: اسلام دانشجويي را بسيار تشويق مي‌کند؛ زيرا عقل و علم وقتي در کنار هم قرار گيرد انسان کاري را انجام مي‌دهد که مطلوب الهي و محبوب خداوندي است؛ زيرا عقل به اموري چون دينداري، اخلاق و حيا و کارهاي نيک فرمان مي‌دهد و بي‌خردان و سفيهان هستند که از دين و کارهاي نيک و اخلاقي گريزان هستند؛ البته انسان عاقل نيازمند دانش و علمي است که بدان راه خود را بشناسد و چراغي داشته باشد که در بيراهه نيفتد. اين نور دانش است که او را از جهالت بيرون مي‌آورد، چنانکه عقل، او را از جهالت و سفاهت بيرون مي‌کشد. پيامبر مکرم (ص) درباره ارزش علم و عقل مي‌فرمايد: لَا فَقْرَ أَشَدُّ مِنَ الْجَهْلِ وَ لَا مَالَ أَعْوَدُ مِنَ الْعَقْل؛ هيچ تهيدستي سخت‌تر از ناداني و هيچ مالي سودمندتر از عقل نيست. (کافي، ط-الاسلاميه، ج ?، ص ?? و ??، ح ??؛ محاسن الاخلاق، ص ??؛ تحف العقول، ص?) از اين رو يکي از مهم‌ترين اعمال محبوب خداوند دانشجويي و طلب علم است. پيامبر مکرم و معظم اسلام (ص) مي‌فرمايد: طَلَبُ الْعِلْمِ فَرِيضَهٌ عَلَى کُلِّ مُسْلِمٍ أَلَا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ بُغَاهَ الْعِلْم؛ طلب علم بر هر مسلماني بسيار واجب است، همانا خدا جويندگان علم را دوست دارد.(کافي، ط-الاسلاميه، ج ?، ص ??، ح ?)
آنچه گفته شد تنها بخشي از مصاديق کارهاي محبوب در نزد خداست و يقيناً در احاديث، مصاديق ديگري بيان شده که علاقمندان مي‌توانند به کتاب‌هاي روايي مراجعه کنند.