تربیت دینى خانواده (قسمت دوم - قسمت پایانی) | دانشنامه پژوهه پژوهشکده باقرالعلوم

خبرگزاری فارس: تربیت داراى دو نقش مهم آموزش و پرورش است که در یکى اهتمام به آموزش فنون، مهارت ها و توانایى هاى لازم براى رفع نیازهاى جامعه است و در دیگرى پرورش حس دینى و مذهبى کودک که به صورت فطرى در نهاد او به ودیعت گزارده شده، مورد توجه است.

عوامل مؤثر در تربیت دینى خانواده
1. تغذیه: هر چند از دیدگاه اسلامى، حقیقت انسان جنبه روحانى و معنوى اوست و هدف اصلى تربیت نیز پرورش حسّ دینى و رسیدن آنان به کمالات معنوى مى باشد، ولى با وجود این، جنبه جسمانى او را نمى توان نادیده گرفت؛ زیرا جسم و روح رابطه متقابل با هم دارند و هر کدام بر دیگرى تأثیر مى گذارند. بنابراین، عوامل مؤثر در تربیت نیروى جسمى انسان بر جنبه روحى او نیز مؤثر است و بدین دلیل، باید به آن، توجه کرد. از جمله عوامل مؤثر بر جسم انسان، تغذیه، نوع غذا و کیفیت آن است که به لحاظ تأثیرگذارى بر نگرش، گرایش و عملکرد او باید مورد بررسى قرار گیرد.
به نظر روان شناسان، «سلامت بدن بیش از هر چیز، به چگونگى غذاى شخص مربوط است و حالات روانى و روحى نیز همواره از حالات بدنى متأثر مى شود و بدین ترتیب، چگونگى تغذیه در رشد ذهنى و بدنى انسان اثر مى کند.»24 امروزه از نظر علمى ثابت شده است که تغذیه سالم مادران پس از انعقاد نطفه، در دوره باردارى، در تکامل جسمانى و روحانى کودک تأثیر فراوان دارد. به همین دلیل، مادران در این دوره، از مصرف برخى داروها و مواد الکلى که ممکن است موجب بروز اختلالات عصبى و روانى کودک گردد، نهى شده اند.
در مورد تأثیر غذا بر اعمال و رفتار انسان در دوره هاى گوناگون زندگى، روایات فراوانى از پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) و ائمه اطهار(علیهم السلام)رسیده که به برخى آن ها اشاره مى شود:
حضرت محمد(ص) درباره تأثیر غذا و کیفیت آن بر اعمال عبادى و دعاهاى انسان فرمودند: «هر کس به اندازه یک لقمه حرام بخورد، چهل شب و روز نمازش قبول نمى شود و دعایش به اجابت نمى رسد و هر گوشتى که از حرام رشد کرده باشد سزاوار آتش دوزخ است.»25
در روایت دیگرى از رسول اکرم(صلى الله علیه وآله) در این زمنیه، آمده است: «بدنى که از طریق حرام تغذیه کرده باشد داخل بهشت نمى شود.»26
در زمینه تأثیر غذا بر رفتار و تربیت دینى انسان، جاى انکار نیست. از این رو، دین اسلام براى جلوگیرى از پیامدهاى ناگوار آن نسبت به تغذیه مادران و فرزندان، توصیه هاى فراوانى نموده که اگر به خوبى اجرا شود، مسلّماً مشکلات تربیتى پدید نمى آید. امروزه بسیارى از مشکلات فردى و اجتماعى در اثر غذاهایى است که به نحوى از راه حرام به دست آمده و در خانواده ها به مصرف مى رسد. کودکانى که با غذاى حرام تغذیه شوند و دوره حسّاس کودکى را به همین صورت سپرى نمایند، فطرت دینى خود را از دست مى دهند و به هر خلافى دست مى زنند. دلیل بر این مطلب کلامى است از امام حسین(علیه السلام) که در روز عاشورا پس از ناامیدى از هدایت لشگریان عمر سعد خطاب به آنان فرمودند: «به تحقیق، شکم هاى شما از حرام پُر شده است»;27 یعنى: گوشت و پوست شما از حرام پرورش یافته و قابل هدایت و اصلاح نیستید و حتى کلام امام معصوم(علیه السلام) بر شما تأثیرى ندارد.
در این زمینه، رسول خدا(صلى الله علیه وآله) نسبت به زنان باردار مى فرمودند: «زنان باردار را در آخرین ماه هاى حاملگى خرما بخورانید تا فرزندان شما بردبار و متقّى شوند»28 طبق این روایت، خوردن خرما در دوره باردارى توسط مادر، به تربیت دینى کودک کمک مى کند و او را متدیّن و با تقوا بار مى آورد.
نخستین غذایى که پس از تولد، کودک از آن تغذیه مى کند شیر مادر است. شیر مادر از جنبه هاى گوناگون بر کودک تأثیر مى گذارد و آنچه مهم است تأثیرات روحى آن است. نسبت به تغذیه از شیر مادر و چگونگى آن دستوراتى از ائمّه معصوم(علیهم السلام)رسیده که قابل توجه است:
حضرت على(علیه السلام) فرمودند: «چیزى براى کودک سودمندتر و پربرکت تر از شیر مادر نیست.»29 در مورد انتخاب دایه نیز فرمودند: در انتخاب دایه چنان تلاش و دقت کنید که در ازدواج دقت مى نمایید; زیرا شیر طبیعت کودک را دگرگون مى سازد،30 و نیز فرمودند: «از شیر زن هاى زانیه و دیوانه به فرزندانتان ندهید; زیرا شیر در اخلاق کودک سرایت مى کند.»31
از مجموع روایات، برمى آید که تغذیه حلال و مطلوب، اعم از شیر مادر و غذا، در دوره کودکى بر تربیت دینى کودک تأثیر فراوان دارد. از این رو بر پدران و مادران لازم است به این دستورات معصومین(علیهم السلام) توجه کنند و از غذاهاى حلال استفاده نمایند تا فرزندانى صالح و مفید، هم براى خودشان و هم براى جامعه تربیت کنند. شخصیت هاى بزرگ دینى و اسلامى در آغوش پدران و مادران مؤمن و متدیّن پرورش یافته اند که منشأ خیرات و برکات قرار گرفته اند. درباره شیخ انصارى(رحمه الله) نقل شده است که مادرش هیچ گاه بدون طهارت، به ایشان شیر نداد. مرحوم شیخ انصارى در اثر این مراقبت ها و تربیت درست خانوداگى به مقامى رسید که جهان اسلام و حوزه هاى علمیه شیعه تاکنون مدیون خدمات علمى و فرهنگى اوست.
2. دستورات والدین: نهاد خانواده یک نظام کوچک اجتماعى است که اعضاى آن ارتباط متقابل با یکدیگر دارند. اگرچه افراد خانواده روابط گوناگونى با هم دارند، ولى آنچه بیش از همه مؤثر به نظر مى رسد ارتباط کلامى است; زیرا بایدها و نبایدهاى دینى و دیگر معارف اسلامى معمولاً در قالب گفتوگو و دستورات توسط پدر و مادر به فرزندان القا مى شود. دستورات والدین نقش اساسى در تربیت دینى کودک دارد و آن ها مى توانند با ارائه رهنمودهاى درست به فرزند خود، پایه هاى فکرى او را به شکل کاملاً مطلوب بنیان نهند. در این زمینه، نکات چندى به نظرمى رسد که ذیلاً بدان ها اشاره مى شود:
الف ـ درست بودن دستورات والدین: از عوامل مؤثر در شکل گیرى نظام فکرى و دینى کودک، امر و نهى هاى پدر و مادر و دیگر کسانى است که به او آموزش دینى مى دهند. کودک تمامى فرمان هایى را که از ناحیه والدین و دیگر مربیّان نسبت به او صادر مى شود، درست مى پندارد و به آن ها عمل مى کند. یکى از شروط تربیت درست کودک و به خصوص تربیت دینى او، درست بودن فرمان هایى است که به وى داده مى شود. اگر دستورات والدین به کودک در زمینه احکام و معارف دینى صحیح و آگاهانه باشد در تمام زندگى مشکل دینى نخواهد داشت; زیرا یادگیرى در دوره کودکى بسیار پایدار و بادوام است و آنچه کودک در این دوره فرامى گیرد تا پایان زندگى از آن متأثر مى شود. بنابراین، لازم است خود والدین نخست آشنایى کامل با احکام و مسائل دینى پیدا کنند، سپس آن ها را به صورت درست به فرزندانشان منتقل نمایند. متأسفانه بسیارى از پدران و مادران با مسائل دینى آشنایى کافى ندارند و در این زمینه، مطالبى را به فرزندان ارائه مى دهند که در واقع، خلاف احکام دینى است. آموزش هاى غلط والدین در محیط خانه موجب برداشت هاى نادرست کودک از دین مى شود که از پیامدهاى سوء آن انحراف فکرى فرزندان است. گناه و کیفر این گونه آموزش هاى نادرست بر عهده والدین است که در عالم پس از مرگ مورد مؤاخذه قرار خواهند گرفت.
درباب امر به معروف و نهى از منکر، آیات و روایات متعددى بر اهمیت این دو فرضیه الهى دلالت دارد و همه مسلمانان را به انجام آن دعوت مى کند. اما یکى از شروط اجراى این فرضیه بزرگ شناخت «معروف» و «منکر» است که مجرى امر به معروف و نهى از منکر باید بداند معروف و منکر یعنى چه، وگرنه ممکن است به صورت وارونه (معروف را منکر و منکر را معروف) معرفى کند.32
از جمله جاهایى که این وظیفه عمومى باید اجرا شود، محیط خانواده است و این، شناخت پدران و مادران را از معروف ها و منکرهاى دینى مى طلبد. در نتیجه، درست بودن دستورات پدر و مادر نقش اساسى در تربیت دینى کودک دارد و بر این اساس، وظیفه والدین بسیار سنگین است و باید سعى کنند مسائل دینى را با شناخت کافى و به صورت صحیح، به فرزندان یاد دهند.
ب ـ هماهنگ بودن دستورات والدین: از دیگر عوامل مؤثر در تربیت دینى کودک، هماهنگى مربیّان و به خصوص پدر و مادر در تربیت فرزندان، اعم از تربیت کلامى و غیر کلامى، است; یعنى: اگر پدر کارى را بد بداند و کودک را از انجام آن باز دارد، مادر نیز آن کار را بد بداند و فرزند را از ارتکاب به آن نهى کند. اگر دستورات والدین به کودک، هماهنگ نباشد و کودک گفتارهاى ضد و نقیض از آن ها بشنود، دچار سرگردانى مى شود و نمى تواند راه درست را انتخاب کند. این گونه کودکان همیشه سعى مى کنند تا در برابر ارتکاب خلاف راه فرارى براى خود جستوجو نماید.33 اما اگر والدین به صورت هماهنگ، بایدها و نبایدهاى دینى را به کودک ارائه دهند و از او رعایت آن ها را بخواهند، کودک تحت تأثیر فرمان هاى آنان، خود را ملزم به رعایت ارزش هاى صحیح مى داند. به عنوان مثال، اگر پدر در محیط خانه نسبت به حجاب دختر اهمیت قایل شود و به رعایت آن امر نماید، مادر نیز رعایت حجاب را از دختر بخواهد، معلّم هم بر این موضوع تأکید ورزد، آن دختر مسلّماً خود را موظّف به رعایت آن مى داند.
بر این اساس، مربیّان کودک و نوجوان، اعم از والدین و معلّمان، باید به این مهم توجه کنند و در ارائه ارزش ها و معارف دینى به کودکان، هماهنگ عمل نمایند، وگرنه ممکن است کودک در اثر اختلاف عملکرد و بینش مربیّان دچار تضاد در یادگیرى گردد و به اضطراب و بى اعتمادى گرفتار شود.34 هرگونه دستور ناهماهنگ در محیط خانه نسبت به ارزش هاى دینى موجب تزلزل در باورها و نظام ارزشى کودک مى شود و در نتیجه کودک قادر به تصمیم گیرى و نشان دادن واکنش مناسب در برابر حوادث نخواهد بود.
ج ـ قابل فهم بودن دستورات والدین: یکى از شروط لازم براى تأثیر امر و نهى والدین در محیط خانه، قابل فهم بودن آن براى کودک است. پدر و مادر باید با توجه به آمادگى ذهنى و ادراکى کودک به او دستور دهند. اساساً شیوه تعلیمات انبیا(علیهم السلام)در تبلیغ دین به مردم این بوده که با هر کس به قدر استعداد و سطح درک و فهمش سخن مى گفتند. به همین دلیل، پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله)مى فرمایند: «ما گروه پیامبران مأمور شده ایم که با مردم به اندازه عقلشان سخن بگوییم.»35 این روش در سیره ائمّه معصوم(علیهم السلام)نیز وجود داشته و نحوه برخورد و گفتوگوى آنان با توجه به تفاوت سطح فکرى و علمى افراد متفاوت بوده است. بر این اساس، امام صادق(علیه السلام) در زمینه مسائل اعتقادى و اثبات صانع با کسى که از اهل علم بود، از روش پیچیده فلسفى استفاده کردند، ولى با دیگرى که سطح فکرى پایین ترى داشت، براى اثبات امامت و رهبرى، مثال ساده چوپان و گلّه را مطرح نمودند.36 این شیوه به لحاظ تربیتى، اهمیت فراوان دارد و بهره گیرى مربیّان از این روش و توجه پدر و مادر به آن ضرورى است.
این شیوه تربیتى را از قرآن مجید نیز مى توان استفاده کرد. خداى متعال به پیامبرش(صلى الله علیه وآله)دستور مى دهد که در برخورد با مردم با توجه به خصوصیات آنان، از سه روش استفاده کن: با یک دسته از مردم که اهل فکرند، با حکمت و استدلال، با گروه دیگر، با موعظه و نصیحت و با عده اى که اهل عناد و لجاجت اند با جدال احسن برخورد نما.37 پیامبر گرامى(صلى الله علیه وآله) نیز بر اساس دستور الهى، متناسب با میزان عقل و درک مخاطب با او سخن مى گفتند و هیچ گاه از این روش عدول نکردند.
امروزه روان شناسان و کارشناسان امور تربیتى نیز به این نتیجه رسیده اند و مسأله رعایت تفاوت هاى فردى را مطرح مى کنند; یعنى: هر کس خصوصیات منحصر به فردى دارد که بایدبه آن توجه نمود، به ویژه در دوره کودکى، رعایت این تفاوت ها در تربیت کودک نقش اساسى دارد. تفاوت در استعداد و میزان درک و فهم مطالب از محورهاى مهم تفاوت فردى است که باید در محیط خانه به وسیله والدین رعایت گردد.
3ـ مطابقت گفتار و رفتار والدین: یکى دیگر از عوامل مؤثر در تربیت دینى کودک، هماهنگ بودن علم و عمل مربّى است; یعنى: آنچه مربّى از کودک مى خواهد و به انجام آن دستور مى دهد، پیش از هر چیز، خود عامل به آن باشد. انطباق علم و عمل در محیط خانه، که فضاى شکل گیرى منش ها و باورهاى دینى و اخلاقى کودک است، اهمیت فراوان دارد. پدر و مادر، که نقش اساسى در تربیت و به خصوص تربیت دینى، کودک دارند، موظّف اند هر گاه کارى را از کودک مى خواهند، خود نیز به آن بها داده، عمل نمایند. پدر و مادر به عنوان الگوى تربیتى براى فرزند، خودشان باید پاک، متدیّن و عامل به دستورات الهى باشند تا بتوانند فرزندان پاک و صالحى تحویل جامعه دهند، وگرنه چراغى که خاموش و فاقد نور است، نمى تواند به دیگران نور ببخشد.
درباره مطابقت گفتار و رفتار واهمیت دادن به عمل، روایات متعددى از معصومان(علیهم السلام) رسیده است; از جمله، در این باره، امام صادق(علیه السلام)فرمودند: «مردم را با اعمال خود به خوبى ها دعوت نمایید و تنها به زبان اکتفا نکنید»;38 یعنى: آنچه را با زبان خوب یا بد مى دانید در عمل هم مورد توجه قرار دهید.
گذشته از گفتار، سیره معصومان(علیهم السلام) نیز نشان مى دهد که آنچه را آنان از دیگران مى خواستند، پیش از همه، خود بدان عمل مى کردند. به عنوان نمونه، فاطمه زهرا(علیها السلام) ضمن هدایت فرزندان به انجام فرایض دینى، خود ارزش واقعى آن را عملاً به آنان نشان مى دادند. در همین زمینه، از امام حسن مجتبى(علیه السلام) نقل شده است: «در یکى از شب هاى جمعه، دیدم مادرم، زهرا(علیها السلام)، تا صبح نماز خواند و براى تک تک همسایه ها دعا نمود ولى براى خود و اهل خانه دعایى نکرد. پرسیدم: چرا این همه براى دیگران دعا کردى و براى خودت دعا نکردى؟ فرمود: یا بنىَّ، الجارُ ثُمَّ الدّارُ; فرزندم، اول همسایه، بعد اهل خانه.»39
از این روایت، استفاده مى شود که شیوه حضرت زهرا(علیها السلام) در تربیت فرزند، تلفیق میان علم و عمل بوده و فرزندان ایشان نیز با الهام از رفتار مادر، چنان تربیت یافتند که هر کدام به عنوان یک مربّى بزرگ، مسلمانان را هدایت کردند و اگر آن ها نبودند امروز چیزى به نام اسلام وجود نداشت.
از آنچه گفته شد، لزوم مطابقت رفتار با گفتار والدین در محیط خانه روشن گردید. پس لازم است پدر و مادر در برابر فرزندان، مراقب عملکرد خود باشند تا مبادا در اثر رفتار نادرست آنان، آسیبى به تربیت دینى کودک برسد.
4. تأیید رفتار نیک فرزند: عامل دیگرى که در تربیت دینى کودک در محیط خانه بسیار موثر است تأیید رفتارهاى مطلوب او به وسیله والدین است. کارهاى درستى که از کودک مشاهده مى شود ـ اگرچه غیر دینى و معمولى باشد ـ اگر با تأیید و تحسین والدین مواجه شود، تداوم مى یابد. تأیید رفتار کودک از سوى والدین ممکن است به شیوه هاى زبانى یا عملى صورت گیرد که هر کدام به نوبه خود، در تکرار آن تأثیر فراوان دارد. اگرچه تأیید عملى از کارهاى مثبت در تربیت او تأثیر دارد، ولى تأیید کلامى از او مانند گفتن «آفرین، بسیار خوب» بیش تر مؤثر است; زیرا کودک در دوره کودکى، براى جلب توجه والدین به خود، به دستورات آنان بیش تر عمل مى کند.40
اساساً یکى از شیوه هاى تربیتى قرآن مجید ایجاد انگیزه و رغبت در افراد صالح و برقرارى موازنه میان عمل و پاداش است. عوامل ایجاد انگیزه در قرآن متعدد است; گاه از طریق وعده پاداش فراوان و چندین برابر عمل، فرد را به انجام کار نیک تحریک مى کند. گاه از طریق تعلیمات عمیق دینى و اسلامى انسان را چنان صالح و متقى بار مى آورد که خود به دنبال کارهاى با ارزش مى رود و جز به کسب رضایت خدا نمى اندیشد.
در زمینه پاداش هاى اخروى اعمال نیک انسان، لسان آیات متفاوت است. برخى آیات مى گویند: «هر که عمل نیکى انجام دهد، ده برابر پاداش مى گیرد»،41 برخى دیگر از آیات تعبیر «اضعافاً کثیرة» (رم: 30) دارد; یعنى: چندین برابر، برخى نیز پاداش هفتصد برابر و بى حساب را ذکر مى کنند. این تفاوت ها در میزان پاداش الهى بیان گر آن است که اجر و جزاى اعمال بر اساس درجه اخلاص و نیّت انسان تعیین مى شود; یعنى: هر اندازه کیفیت اعمال بالاتر باشد، پاداش بیش تر خواهد بود.
بر این اساس، تأیید و تشویق کارهاى مطلوب به منظور ایجاد انگیزه در افراد از روش هایى است که از آیات و روایات استفاده مى شود و نقش اساسى در تربیت دینى دارد. وظیفه مربیّان و والدین است که در تربیت دینى کودکان و نوجوانان از این روش بهره گیرند. پدران و مادران به جاى سخت گیرى، تحمیل کارهاى ناخواسته، تهدید و تنبیه کودک، به جاست از شیوه متعادل همراه با ابراز عواطف و تأیید و تشویق در تربیت فرزند استفاده کنند.
جمع بندى
بر اساس آنچه گفته شد، روشن گردید که در نهاد هر انسانى، حسّ دینى و میل به خداجویى وجود دارد. در قرآن کریم، از این گرایش ذاتى به «فطرت اللّه» (بقره: 245) تعبیر شده که از آغاز زندگى، به تدریج نمایان مى شود و در رشد و شکوفایى آن، تربیت نقش اساسى دارد. به همین دلیل، تربیت درست و هماهنگ در محیط خانه و مدرسه زمینه رشد و شکوفایى سریع آن را فراهم مى سازد. استفاده از شیوه هاى مناسب تربیتى در محیط خانه و عرضه درست معارف دینى و مذهبى به کودک در تربیت دینى او تأثیر فراوان دارد. بنابراین بر پدران و مادران لازم است که تمام تلاش خود را نسبت به تربیت مطلوب دینى فرزندان خویش به کار گیرند; از جمله اقدامات تربیتى در جهت تحقق یافتن عوامل اصلى تربیت دینى خانواده فعالیت هاى دینى و فرهنگى والدین است که به منظور تأمین شرایط مساعد تربیتى صورت مى گیرد. به طور کلى، از نظر اسلام، تربیت یافته کسى است که در محور شناخت، ایمان و عمل به احکام کاملاً فعّال باشد.
پى نوشت ها
1ـ رجب على مظلومى، گامى به سوى تربیت، نشر آفاق، 1364، ص 80
2ـ محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، 3/281
3ـ على رضا اعرافى و همکاران، اهداف تربیت از دیدگاه اسلام، قم دفتر همکارى حوزه و دانشگاه، 1376، ص 119
4ـ ر. ک. به: على شریعتمدارى، روان شناسى تربیتى، امیر کبیر، 1374، ص 191 ـ 192
5 و 6ـ على اکبر دهخدا، لغت نامه دهخدا، واژه «تربیت» و «دین»
7ـ محمدتقى مصباح یزدى، اخلاق در قرآن، ج 1، ص 48 ـ 49
8ـ همو، فلسفه اخلاق، تهران، اطلاعات، 1374، ص 198 ـ 200
9ـ دفترهمکارى حوزه و دانشگاه،«اهداف تعلیم و تربیت در اسلام» (جزوه)
10ـ عبدالعظیم کریمى، تربیت دینى، انتشارات قدیانى، 1374، ص 16 ـ 17
11ـ جمعه: 2: «هو الذى بعث فِى الاُمیّین رسولاً منهم یَتلوا علیهم آیاتِه و یُزکیهّم و یُعلّمهم الکتابَ و الحکمةَ...»
12ـ محمد شفیعى، مبانى تربیتى حضرت امام(رحمه الله)، دفتر تبلیغات اسلامى، ص 176
13ـ ماهنامه تربیت، سال 14، ش. 9، ص 6
14ـ موریس دبى، مراحل تربیت، ترجمه کاردان، انتشارات دانشگاه، 1374، ص 73
15ـ ناصر مکارم شیرازى و دیگران، تفسیر نمونه، ج 24، ص 286; ذیل آیه «یَا اَیُّها الّذینَ آمنَوا قُوا اَنفُسکم و اَهلیکم ناراً وَقُودها النّاسُ و الحِجارةُ.»
16ـ همان، ص 293; عن رسول الله(صلى الله علیه وآله): «تأمُرهم بِما امَر اَللّهُ و تَنهاهُم عَمّانَها هم اللّهُ اِن اَطاعوکَ کنتَ قد وقَیتَهم وَ اِن عَصوکَ کنتَ قَد قضیتَ مِا عَلیکَ»
17ـ ابراهیم امینى، آیین تربیت، قم انتشارات اسلامى، 1368، ص 13 ـ 12
18ـ نورالدین هیثمى، مجمع الزوائد، ج 8، ص 158; عن رسول الله(صلى الله علیه وآله): «من کانتْ له ابنةً فَادبّها و اَحسن اَدبَها و عَلّمهَا و اَحسن تَعلیمَها و اَوسِع عَلیها مِن نِعم الّتى اُوسعَ علیهِ کانتْ لَه منعةً و ستراً مِنَ النَّار.»
19ـ همان، ص 157
20ـ ناصر مکارم شیرازى و دیگران، پیشین، ج 13، ص 435 ـ 442 / سیدمحمدحسین طباطبائى، المیزان، ج 14، ص 422 ـ 426
21ـ محمدباقر مجلسى، پیشین، ج 85، ص 279
22ـ مصطفى عباسى، نقش اسوه ها در تعلیم و تربیت، سازمان تبلیغات اسلامى، 1371، ص 41 به بعد
23ـ ابراهیم امینى، آیین تربیت، ص 101
24ـ شعارى نژاد، روان شناسى رشد، ص 148
25ـ محمدباقر مجلسى، پیشین، ج 66، ص 314 / کنزالعمّال، ج 4، ح. 9266; عن النبى(صلى الله علیه وآله): «مَن اکلَ لَقمةً مِن حرام لَم تَقبل لَه صلاةً اربعینَ لیلة و لم تَستحب لَه دعوةٌ اربعینَ صباحاً و کلُّ لحم نبتَ مِن الحرامِ فَالنّار اَولى بِه.»
26ـ علاءالدین هندى، پیشین، ج 4، ح. 9272; عن النبى(صلى الله علیه وآله): «لایَدخلُ الجنّةَ جسدٌ غُذِىَ بحرام.»
27ـ جواد قیومى، صحیفة الحسین(علیه السلام)، قم انتشارات اسلامى، 1374، ص 292; عن الحسین(علیه السلام)«فقد مُلئت بُطونکم مِنَ الحرامِ.»
28ـ مکارم الاخلاق، ج 1، ص 196; عن رسول الله(صلى الله علیه وآله): «اَطعُموا المرأة فی شهرِها الّذی تَلدُ فیه التَّمرَ فانَّ ولدَها یَکونُ حَلیماً تَقیّاً.»
29ـ شیخ حرّ عاملى، وسائل الشیعه، ج 15، ص 175; عن امیر المؤمنین(علیه السلام): «ما مِن لبنِ رُضّعَ بِه الصَّبىُّ اَعظمُ برکَةً عَلیهِ من لبنِ اُمِّه.»
30ـ همان، ص 188; عنه(علیه السلام): «تَخیَّروُا لِلرضّاعِ کما تَخیّرونَ لِلنّکاحِ فاِنَّ الرّضاعَ یُغیّر الطباعَ.»
31ـ محمدباقر مجلسى، پیشین. ج 103، ص 333; عنه(علیه السلام): «توقّوا على اَولادِکم لبنَ البغى مِن النساءِ والمَجنونةِ فاِنَّ اللَّبنَ یعدى.»
32ـ شیوه هاى صحیح امر به معروف و نهى از منکر، سازمان تبلیغات اسلامى، 1369، ص 159
33ـ محمد دشتى، مسئولیت تربیت، ص 112
34ـ همان، ص 192
35ـ محمد بن یعقوب کلینى، اصول کافى، ج 1، ص 18; عن رسول الله(صلى الله علیه وآله): «اِنّا مَعاشرَ الانبیاءِ اُمرنا اَن نُکلّمَ النَّاسَ عَلى قَدِر عُقولِهم.»
36ـ شیوه هاى صحیح امر به معروف و نهى از منکر، ص 239
37ـ نحل: 125: «اُدعُ اِلى سَبیلِ رَبِّکَ بِالحکمةِ وَالموعظةِ الحَسَنةِ و جادِلهم بِالّتی هِى اَحسنُ.»
38ـ محمدباقر مجلسى، پیشین، ج 5، ص 198; عن ابى عبدالله(علیه السلام): «کونُوا دُعاةَ النّاسِ باعَمالِکم و لاَتکَونوَا دَعاةً بِاَلسِنَتِکم.»
39ـ همان، ج 43، ص 81 ـ 82
40ـ محمدپارسا،روان شناسى تربیتى،انتشارات سخن،1374،ص176 ـ 186
41ـ ناصر مکارم شیرازى و دیگران، پیشین، ج 6، ص 55 ـ 56; «مَن جاءَ بِالحسنةِ فَلهُ عَشرُ اَمثالِها و مَن جَاءَ بِالسَّیِّئة فلا یُجزى اِلاّ مثلُها.»
____________________
منبع: ماهنامه معرفت