دین و خاستگاه آن در قرآن

دین و خاستگاه آن در قرآن فراسوی پدیده ای جامعه شناختی در پی انقلاب اسلامی در ایران ، مردمان سراسر جهان به دین و بویژه اسلام نگاهی دوباره کردند و این سبب شد دین در مناسبات بین المللی حضوری فعال پیدا کند. از طرفی ، دین پژوهان از منظری جدید و پویا به پژوهش های دینی روی آوردند. با این همه تاکنون بر سرتعریف ، خاستگاه ، قلمرو و جامعیت آن توافقی حاصل نشده است ، به این علت که هر کس از چشم اندازی خاص تصوری از دین دارد. این تصور به نوبه خود انتظاری خاص و قلمرویی خاص بر دین تحمیل می کند. متاسفانه در جامعه ما در باره دین ، خاستگاه ، جامعیت و قلمرو آن ، تالیفی مستقل و نظریه پردازی جامع و مستدلی از دیدگاه قرآن کریم دیده نشده است. بحث های داغی که درباره نظریه دین اقلی و دین اکثری ، سکولاریزم ، قلمرو دین ، گوهر و صدف دین و انتظار بشر از دین به وجود آمده ، تنها به دلیل این چشم انداز معوج و تصور ناقصی که از دین ایجاد شده ، برمی گردد. هدف اساسی ما در این نوشته نگاهی دوباره و ژرف به آموزه های کلیدی دین است تا از این طریق تصویری جامع و کارآمد از دین ارائه دهیم. لذا پس از تعریف دین ، خاستگاه و چیستی آن را از نگاه قرآن در این مقاله بررسی می کنیم. دورکیم ، جامعه شناس فرانسوی در باب خاستگاه دین چنین می گوید: اعتقاد به وجود خدا ساخته و پرداخته جامعه به شمار می رود. به این معنا که خدا همان جامعه در لباس مبدل است. مومنان که با زیستن در جامعه وجود و حضور جامعه و سنگینی اثرات آن را بر دوش خویش احساس می کنند، نام آن را خدا نهاده اند و خدا در واقع سمبل جامعه در اذهان مومنان است 1 مارکس در باب خاستگاه دین می گوید: اعتقاد به خدا یا خدایان محصول نامیمون نزاع طبقاتی است 2 در جای دیگر می گوید: دین. .. یک ایدئولوژی است ، دین مانند دولت ، هنر، اخلاق و دیگر تلاش های فکری ، به روبنای جامعه تعلق دارد و به بنیاد اقتصادی وابسته است 3 . فروید روانشناس معروف ، اظهارنظرهای متفاوتی در باب خاستگاه دین دارد، در یک جا منشا دین را ترس و در جای دیگر منشا دین را احساس گناه و عقده های روانی و نیز عقده و نیاز سرکوب شده جنسی پیامبران می داند. 4 تعریف دین‌ جامعه شناسان و دیگر متفکران غربی تعاریف بسیاری از دین کرده اند که به نقل چند تعریف از آنان بسنده می کنیم. دین ، در فرهنگ مختصر اکسفورد این گونه تعریف شده است : شناخت موجودی فوق بشری که دارای قدرت مطلقه است و خصوصا باور داشتن به خدا یا خدایان متشخص که شایسته اطاعت و پرستش اند. ویلیامز جیمز در تعریف دین گفته است : دین عبارت است از احساسات ، اعمال و تجربیاتی که افراد در تنهایی و در پیشگاه الوهیت دارند. پارسونز در تعریف دین می گوید: دین مجموعه ای از باورها، اعمال ، شعائر و نهادهای دینی است که انسان ها در جوامع مختلف بنا کرده اند و بالاخره هربرت اسپنسر در تعریف دین می گوید:دین اعتراف به این حقیقت است که کلیه موجودات ، تجلیات نیرویی هستند که فراتر از علم و معرفت ماست». 5 ملاحظه کردید نظریاتی که جامعه شناسان و اندیشمندان غربی از دین و خاستگاه آن دارند، در برابر دیدگاه قرآن کریم که هم اکنون به بررسی و تحلیل آن می پردازیم ، بی اهمیت جلوه می کند و از حقیقت دین بسیار دور است. خاستگاه دین از منظر قرآن کریم قرآن کریم خاستگاه دین را در آیات بسیاری به روشنی بیان کرده و آن وحی الهی است. در این زمینه تنها به ذکر دو آیه اکتفا می کنیم : روح الامین (فرشته وحی) آن (قرآن) را بر قلب تو فرود آورده تا از بیم دهندگان باشی (شعرا 193 - 194) و به آن چه بر محمد فرود آمده و آن حق و از سوی پروردگارشان است ، ایمان آورند. (محمد - 2) بنابراین ، منشا دین از نظر قرآن اراده عالمانه و حکیمانه خداوند است و بس. خدایی که خالق ، رب ، مالک ، هادی ، رازق و حاکم و فرمانروای مطلق جهان هستی است. دین مشروعیت و اصالت خود را از چنین خدایی می گیرد. تنها اوست که شایسته عبادت و دارای حق انحصاری قانونگذاری و امر و نهی به انسان ها است. چیستی دین از دیدگاه قرآن خداوند سبحان در آیه 83 سوره آل عمران می فرماید: آیا دینی جز دین الهی می جویند؟ حال آن که هر که در آسمان ها و زمین است خواه ناخواه فرمان بردار او هستند و به سوی او بازگردانده می شوند. این آیه خطاب به اهل کتاب می گوید، آیا دینی جز دین خداوند یکتا می جویند. حال آن که تسلیم دین و امر خدا شدن ، تنها به انسان ها مربوط نمی شود، بلکه همه موجودات دیندار بوده و در برابر اراده او تسلیم هستند. برابر این آیه ، هیچ انسانی نمی تواند از دین بی نیاز باشد زیرا احساس بی نیازی از دین خروج از نظام هستی است. «دور افتادن از دین خدا، بریدن از فطرت انسانی و فاصله گرفتن از اساس خلقت است ، چون تمام موجودات عالم چه زمینی و چه آسمانی در برابر خدا تسلیم هستند و می توان گفت همه موجودات جاندار و بی جان مسلمان هستند و هر کسی و هرچیزی به میزان گنجایش وجودی خود خداشناس و خداجوست. هر چند این خداجویی تسلیم شدن در برابر خدا از روی تکوین باشد مانند گردش خورشید و ستارگان و با نظام شگفت آوری که در میان موجودات رشد کننده از قبیل گیاهان و حیوانات وجود دارد. همه این موجودات خواه ناخواه ، چه از گردش و سیر خودآگاهی داشته باشند و چه نداشته باشند، همگی در مسیری حرکت می کنند و طبق برنامه ای پیش می روند که از سوی خداوند برای آن ها تعیین شده است. در میان موجودات عالم ، تنها انسان است که می تواند و این اختیار به او داده شده که عصیان کند و مطابق با برنامه الهی حرکت نکند. ولی اگر چنین باشد، او از خانواده هستی می برد و برخلاف مسیر کل موجودات جهان حرکت می کند». 6 آیه مورد بحث معنای بس وسیع و عمیقی برای دین قائل شده است ، به این معنی که دین در جهان هستی و در معنای عام ، تسلیم و انقیاد مطلق کل موجودات بیکران هستی در برابر اراده تکوینی الهی است. بدیهی است این تسلیم و انقیاد از طریق حاکمیت قوانین تکوینی و هدایت عامه بر آنها صورت می گیرد. از سویی ، براساس جهان بینی قرآنی همه موجودات جهان هستی از روی علم و شعور به نماز و تسبیح خداوندی مشغولند. (نور - 41) براین اساس می توان گفت کل پدیده ها و موجودات جهان هستی هم به طور تکوینی و هم از روی علم و آگاهی که البته برای ما ناشناخته است دیندار و مطیع خالق خود هستند. این نشان می دهد سرشت آفرینش دینی است بنابراین تسلیم فرمان خدا شدن چیزی نیست که فقط به انسان ها بستگی دارد، بلکه کل موجودات جهان آفرینش به طور تکوینی تسلیم اراده او هستند، ولی انسان ها از روی عقل و اختیار تسلیم اراده تشریعی و فرمان های الهی می شوند. پس گوهر دین ، تسلیم در برابر اراده تشریعی عالمانه و حکیمانه الهی است و نه حیرت زیرا تجربه دینی و عبودیت و کمال نهایی انسان پس از تسلیم کامل به خدا در ایمان و عمل به دست می آید. تسلیم امر خدا شدن یگانه شالوده ای است که دین بر بنیاد آن استوار شده است. اطاعت بدون قید وشرط نسبت به وحی و پیام الهی یعنی باورها (توحید، نبوت و معاد) و امور عبادی و ارزش های اخلاقی و احکام و قوانین اجتماعی که در قالب دین از سوی پیامبران الهی به جامعه بشری ابلاغ شده است ، نخستین و بنیادی ترین شرط دینداری است. ویژگی های پایه ای پیام الهی براساس آیه مورد بحث یعنی آیه 83 سوره آل عمران و نیز آیه 19 همین سوره که می گوید: دین نزد خداوند به معنای تسلیم شدن آمده است و از دو بخش بینادین و تفکیک ناپذیر تشکیل شده است : 1- تسلیم شدن مردمان در برابر پیام الهی 2- پیام الهی. قبلا درباره بخش اول سخن گفتیم ، اکنون درباره بخش دوم سخن خواهیم گفت. در این بخش تنها از ویژگی های پایه ای پیام الهی یا دین بحث می شود. نخستین ویژگی آموزه های دینی این است که این آموزه ها، معیار و میزان هر چیزی است که به سعادت انسان مربوط می شود. توضیح این که دین ، منظومه ای واحد، هماهنگ و هدفدار از باورها، حقایق ، ارزش ها، قوانین اجتماعی و اهداف مطلق و حکیمانه ای است که سراسر حوزه زندگی فردی و حوزه اجتماعی و عمومی ، این جهانی و آن جهانی انسان را شامل می شود. اینها به منزله معیار و میزانی فراگیر است که در پرتوی سنت و اجتهادی زنده همه برنامه ریزی ها، مسائل ، روابط اجتماعی و نیازهای جدید عصر و زمانه ای ، اندازه گیری و ارزش گذاری و حق و باطل آن از هم تمییز داده می شود و راه حل پیدا می کند. میزان یعنی معیار سنجش ارزش ها و ضدارزش ها، خوبی ها و بدی ها و هر قانون تکوینی و تشریعی را شامل می شود. از اینجا هم دانسته می شود برقراری عدالت اجتماعی در جامعه تنها بر پایه این میزان و کتاب سنجیده و ارزش گذاری می شود و نه با هر میزان و معیار غیرالهی. در هر صورت چنانچه حقایق ، باورها، ارزش ها یا معیارهای مطلقی نداشته باشیم ، آن گاه بر سازماندهی اندیشه ، هیچ اصل حاکمی ، هیچ حد و مرزی نخواهیم داشت و همه چیز در چنبره نسبیت گرفتار خواهد شد و در نتیجه تشخیص حق از باطل و عدل از ظلم ناممکن می شود و بی نظمی و نابسامانی های شدیدی در مناسبات اجتماعی رخ خواهد داد. اگر بگوییم حق و باطل یا خوب و بد و زیبایی و زشتی نسبی می باشند، معنا و مفهومش این است که یک امر یا یک شی ئ هم می تواند حق و خوب و زیبا باشد و هم می تواند باطل و بد و زشت معرفی می شود. در این صورت حق و باطل و خوب و بد و زیبا و زشت با هم درمی آمیزند و تشخیص آنها منوط به سلایق و امیال و خواست ها، از فرد تا فردی دیگر و از جامعه ای تا جامعه ای دیگر و از شرایطی تا شرایطی دیگر ناهماهنگ و متفاوت یا حتی متناقض و متضاد می شود. 7 از سویی این را هم اضافه کنیم که خاستگاه ارزش های مطلق ، چیزی جز حقایق و باورهای مطلق نمی تواند باشد. دومین ویژگی آموزه های دینی ، جامعیت آن است. استاد سیدمحمد علی ایازی (کتاب گرانسنگ فقه پژوهی قرآنی ص 85) ، نظر قابل قبول و محققانه ای از جامعیت ارائه کرده است که با هم می خوانیم : «ما فرطنا فی الکتاب من شیئ» خداوند در این آیه می گوید: ما در این کتاب از چیزی فروگذار نکردیم. دین اعم از ایمان محض نکته بسیار مهم این است که دین ، ایمان محض نیست ، بلکه عمل به اوامر و نواهی ، قوانین اجتماعی ، ارزش های اخلاقی و اعمال عبادی است ، زیرا نظم اجتماعی و برپایی عدالت و رسیدن به کمال نهایی انسانی تنها از طریق عمل ممکن می شود. قرآن کریم شیطان را کافر خوانده است ، زیرا به آنچه معرفت و ایمان داشت عمل نکرد. خداوند در سوره عصر قسم یاد کرده است که انسان قرین زیان است مگر کسانی که ایمان آورده اند و کارهای شایسته کرده و همدیگر را به حق و صبر سفارش کرده اند. پس خلاصه این بحث این می شود که دین یک قانون فراگیر است که به صورت قانون تکوینی در جهان ماده و قانون تشریعی یعنی برنامه همه جانبه زندگی در جامعه بشری متجلی می شود. اگر عقلانیت مدرن دین را از این زاویه بفهمد آنگاه دید و قضاوتش در باب دین به کلی دگرگون خواهد شد و طرح بسیاری از شبهات حول دین بی معنا می شود. آری چیستی و ماهیت دین ریشه در واقعیت جهان هستی که واقعیتی تکوینی تشریعی است دارد و اما این تشریع یا ارزش های عبادی ، اخلاقی و حقوقی که یگانه راه سعادت و تکامل انسان است ، از باورهای صادق و واقعی (عقلی ، فطری ، وجبی) نسبت به جهان هستی (تکوین) و این واقعیت که جهان هستی مخلوق خداوند و تحت ربوبیت او اداره می شود، برخاسته است و ساخته و پرداخته ذهن و فاقد ارتباط با واقعیت جهان هستی نیست. نتیجه دیگری که از این بحث می توان گرفت ، این است که دین یک احساس شخصی و یک رابطه خصوصی میان خدا و انسان نیست ، بلکه همان طوری که توضیح دادیم ، دین به معنای تسلیم در برابر فرمان های تکوینی و تشریعی الهی در سراسر جهان هستی و نیز جامعه بشری است. منظور، فروگذاری و فرونگذاری در همه چیز نیست ، بلکه چیزهایی را که انبیا باید بیان کنند، وظیفه دین است آنها را به مردم یاد دهد... قهرا قدر متیقن از آن چیزی که خداوند ابا دارد بیان نشود، ذکر احکام ، اصول عقاید و دستورات اخلاقی است. به این دلیل قرآن در زمینه آنچه باید برای مبانی ، اصول ، کلیات و رئوس احکام بگوید، فروگذار نکرده است. و نزلنا علیک الکتاب تبیانا لکل شی و هدی و رحمه و بشری للمسلمین (نحل - 89) اگر قرآن بیانگر هر چیزی است ، قدر متیقن این بیان ها، اصول عقاید، دستورات عملی و روش عبودیت الهی است ، اوامر و دستوراتی که انسان را به سعادت دو جهان رهنمون می کند». سومین ویژگی آموزه های دینی ، این است که معارف و ارزش های پایه ای و نیز قواعد نظام حقوقی اسلام ، به طور کامل با فطرت و ساختار وجودی انسان و نیازهای اصیل وی هماهنگی دارد. در غیر این صورت التزام و عمل به آموزه های دینی و برقراری نظم و عدالت اجتماعی مقدور نمی بود. پس روی خود را با گرایش هر چه تمام به سوی این دین کن (چرا که دین) فطرتی است که خدا مردم را بر آن سرشته است. آفرینش خدای تبدیل پذیر نیست. (روم - 30) این آیه به روشنی بر فطری بودن آموزه های دینی دلالت می کند.چهارمین ویژگی آموزه های دینی این است که ارزش های پایه ای اخلاقی ، حقوقی ، سیاسی و عبادی ، اعتباری و قراردادی محض نیستند، بلکه ریشه در واقعیت دارند. سومین دیدگاه کلی درباره ارتباط ارزش و واقعیت این است که ارزش ها، از نوع مفاهیم فلسفی اند، از این رو، هر چند ما به ازای خارجی و عینی ندارند، دارای منشا انتزاع خارجی هستند... مثلا ارزش های اخلاقی از رابطه میان کار اختیاری انسان و کمال حقیقی او که دو امر عینی و واقعی اند، انتزاع می شوند. 8 برای توضیح این مطلب بسیار مهم گفته شده است که «قواعد حقوقی اسلام ماهیتی دو رویه و مزدوج دارد، یعنی دارای ماهیتی اعتباری واقعی» است ، اعتباری است از آن جهت که متعلق جعل و اراده خداوند قرار گرفته است و واقعی است از آن رو که اراده تشریعی الهی همسو با اراده تکوینی اوست و در نتیجه قوانین اسلام مبتنی بر واقعیات و مصالح و مفاسد نفس الامری است». 9 آیت الله شهید دکتر بهشتی در باب ارتباط نظام تکوین و نظام تشریع اندیشه های بدیع و باریکی دارد و می گوید: این چیز حق است ، یعنی در جایی است که باید آنجا باشد. یعنی چه باید باشد؟ یعنی متناسب با هدف کلی خلقت. در آفرینش انسان ، در هستی انسان طرحی است ، نقشه ای است و این طرح برای هدفی است و متناسب با هدفی است. کدام کار ما انسان ها عدل است؟ کاری که با ماندن انسان در مسیر استکمال و تکامل و رسیدن به او به هدفی که در عالم آفرینش برای وی در نظر گرفته شده سازگار و هماهنگ باشد... خداوند می فرماید ما آسمان ها و زمین را به حق آفریدیم و به باطل نیافریدیم. در این برداشت ، حق بودن هستی در مقابل پوچ بودن آن است. این حق ، یعنی این که جهان هستی هدف و جهتی دارد، اتفاقا مبنای کاملا جدی و اساسی نظام اسلامی است برای حق به معنای دوم ، یعنی حق حقوقی در نظام اسلامی. کدام قانون حق است؟ کدام قرارداد حق است؟ کدام نظام اقتصادی حق است؟ کدام نظام سیاسی حق است؟ حق و ناحق در مقررات و قوانین اسلامی بنا بر انطباق و هماهنگی این مقررات با جهت و هدفی که قرآن برای نظام هستی و آفرینش اعلام کرده است ، سنجیده می شود... وقتی قرار است حق بودن این جهان در پرتو حق بودن خدا و حق بودن نظامات و مقررات در پرتو هدف داشتن این خلقت الهی باشد، آن چیزی که می تواند به انسان حق را بشناساند یکی اندیشه مستقیم است و دیگری وحی محکم متقن. از نظر قرآن این جهان چون دارای هدف است حق است و هدفی که این جهان را حق می کند عمل انسان است نه خود انسان. 10 پانوشت ها: 1 - ابوالقاسم فنایی ، در آمدی بر فلسفه دین و کلام جدید، ص 133، قم ، 1375، انتشارات اشراق. 2- دانیل پالس ، هفت نظریه در باب دین ، ترجمه محمدعزیز بختیاری ، ص 209، قم ، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی. 3- همان ، ص 219. 4- ابوالقاسم فنایی ، درآمدی بر فلسفه دین و کلام جدید، ص 145، 147و149. 5- همان ، ص 109 و 110. 6- یعقوب جعفری ، تفسیر کوثر، جلد 2، ص 171و 172، قم ، 1376، انتشارات هجرت. 7- سیداحمد رهنمایی ، درآمدی بر مبانی ارزش ها، ص 89، قم ، 1383، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی. 8- تدوین و تحقیق زیر نظر محمود فتحعلی ، درآمدی بر نظام ارزشی و سیاسی اسلام ، ص 32 و 33، قم ، 1384، انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی. 9- مصطفی دانش پژوه و قدرت الله خسروشاهی ، فلسفه حقوق ، ص 62، قم ، 1383، انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی. 10- آیت الله دکتر سیدمحمد حسینی بهشتی ، حق و باطل از دیدگاه قرآن ، خلاصه صفحات 33، 53، 58و 59، تهران ، 1378، انتشارات بقعه. ‌ یعقوب اسلامیه

روزنامه جام جم