نویسنده: علی خانی
«یا ایها الذین آمنوا لاتبطلوا صدقاتکم بالمنّ و الاذی؛ ای اهل ایمان صدقات خود را به سبب منت و آزار تباه نسازید»(بقره: 264)
در اعمالی که ما انجام می‌دهیم چه واجب و چه مستحب، برخی شرایط مربوط به صحت عملند و برخی شرایط مربوط به مقبولیت آن؛ مثلاً، نمازی که می‌خوانیم و روزه ای که می‌گیریم، شرایط صحتی دارد که اگر واجد این شرایط نباشد باطل است و باید مجدداً آن را به جا بیاوریم، شرایطی هم دارد که در قبول عمل موثر است؛ به این معنا که انجام یک عمل به فرض صحت آن، الزاماً موجب ثواب اخروی نخواهد شد، بلکه برای قبول شدن به شرایطی بیش از شرایط صحت نیاز دارد.
حال اگر عباداتمان را آن گونه که در روایات بیان شده، با تمامی شرایط صحت و قبول انجام دهیم آیا دیگر باید خیالمان راحت باشد که هم از نظر فقهی تکلیفمان را انجام داده‌ایم و هم از نظر معنوی عبادتمان دارای شرایط قبولی بوده و ثواب اخروی برای ما منظور شده است و لذا هیچ مشکلی در قیامت نخواهیم داشت؟ مطلب مهم همین جا است؛ چراکه حتی اگر عملی با شرایط صحت و مقبولیت هم انجام گرفته باشد، از خطر مصون نیست. چه بسا ممکن است پس از انجام عمل باز هم اموری اتفاق بیفتد که آثار معنوی عمل قبلی را از بین ببرد. اعمال بد آینده می‌تواند اعمال خوب گذشته را از بین ببرد، همان طور که کارهای خیر و یا توبه می‌تواند برخی از گناهان را جبران نماید. انسانی که با زحمت فراوان سعی می‌کند اعمال خود را مطابق شرایط فقهی انجام دهد، و شرایط قبولی آن را هم رعایت می‌کند که مثلاً با اخلاص باشد، توام با ریا و غرور نباشد و ... پس از مدتی ممکن است عملی انجام دهد که کارهای نیک گذشته را از بین ببرد. در هر حال باید توجه داشت که ممکن است کارهایی از انسان سر بزند که عمل یا اعمال گذشته او را فاسد کند. قرآن در سوره حجرات می‌فرماید:
«لاتقدموا بین یدی الله و رسوله؛
در [هیچ کار] بر خدا و رسول پیشی مجویید»(حجرات: 1)
«لاترفعوا اصواتکم فوق صوت النبی؛
صداهایتان را فوق صوت پیغمبر بلند مکنید»(همان: 2).
این بی احترامی‌ها موجب می‌شود که اعمال گذشته انسان ـ که با شرایط صحت و قبولی هم انجام شده است ـ از بین برود. ممکن است کسی برای انجام وظیفه و از روی اخلاص، به انسانِ نیازمندی کمک مالی نماید، اما پس از مدتی این عمل خود را به رخ او بکشد و با این کار عمل نیک گذشته اش را زایل گرداند. قرآن کریم در این باره می‌فرماید:
«یا ایها الذین آمنوا لاتبطلوا صدقاتکم بالمنّ و الاذی؛
ای اهل ایمان صدقات خود را به سبب منت و آزار تباه نسازید»(بقره: 264).
در جای دیگری می‌فرماید:
«قول معروف و مغفره خیر من صدقه یتبعها اذی؛
رد کردن فقیر با زبان خوش و دعاکردن در حق او بهتر است از صدقه‌ای که در پی آن آزار دهند»(همان: 263).
اگر انسان با زبان خوش، فرد نیازمندی را که به او مراجعه کرده است، رد نماید بهتر از آن است که به او کمک کند، اما بعد بر او منت بگذارد. این منت گذاشتن، اصل عمل را باطل می‌کند. امام صادق(علیه السلام)
در وصایای خود به عبدالله بن جندب، به همین موضوع اشاره کرده و می‌فرمایند:
«ان کانت لک ید عند انسان فلاتفسدها بکثره المنن و الذکر لها و لکن اتبعها بافضل منها فان ذلک اجمل بک فی اخلاقک و اوجب للثواب فی آخرتک؛
اگر دستی پیش کسی داری (کنایه از اینکه اگر خدمت و احسانی به کسی کرده ای)، با منت گذاشتن بر او، آن را از بین نبر، بلکه سعی کن خدمت بهتری را برای او انجام دهی، که این کار هم اخلاقت را زیباتر می‌سازد و هم ثواب اخرویت را بیشتر می‌کند»