نقد خودگروی

در مطلب قبل بیان شد که خودگرای اخلاقی‌، غایت انگار است‌؛ یعنی همواره در پی به دست آوردن بیشترین خیر، سود و مصلحت است و در اعمال خود، پیوسته به نتایج نظر دارد. علاوه بر این‌، آنچه برای او مهم است‌، خیر و صلاح خودش است نه دیگران . خودگروی اخلاقی عموماً خودگروی روان شناختی را مسلّم می گیرد؛ یعنی هر کس پیوسته در پی بیشترین خیر خویش است‌، خواه آن را لذت بداند یا اموری چون سعادت، معرفت، قدرت و یا تحقق کمالات نفس.‌

نقد و ارزیابی

خودگروی روان شناختی، اگر بدین معنا باشد که تنها گرایش اصیل در وجود آدمی گرایش به خود و میل دستیابی به خیر و صلاح خود است، صحت آن مورد تردید است؛ زیرا امیال دیگری، نیز در انسان وجود دارد. گرایش به نیکی کردن به دیگران، راستگویی و امانتداری در انسان وجود دارد، بی آنکه این امور سودی برایش داشته باشد. ممکن است گفته شود: «انسان از احسان به دیگران، گرفتن دست ناتوانان و نوازش یتیمان لذت می برد و احساس آرامش می کند؛ به همین سبب به این امور گرایش دارد». در پاسخ می گوییم: «هیچ دلیلی بر تقدم لذت بر میل در موارد یادشده وجود ندارد؛ بلکه، برعکس، می توان گفت: چون میل به این امور در سرشت انسان نهفته است‌، انجام آن احساس خرسندی در پی می آورد». برای آنکه یک نظریه اخلاقی خرسند کننده شناخته شود، باید تعمیم پذیر باشد؛ یعنی اگر کسی اصلی را به عنوان یک اصل اخلاقی پذیرفت‌، باید آماده باشد آن را تعمیم دهد. همچنین باید بخواهد که دیگران نیز اصل او را بالفعل پذیرفته‌، بر اساس آن عمل کنند. با توجه به این اصل‌، یک خودگرای اخلاقی باید بپذیرد که هرکسی باید در پی تحصیل بیشترین سود ممکن خویش باشد. اشکال عمده خودگروی در اینجا رخ می نماید و خودگرا خویش را با تناقض درونی رو به رو می یابد؛ زیرا به سود فرد نیست که همه مردم همواره در پی سود خود باشند. به بیان کانت‌، نمی‌توان خواهان آن شد که اصل خودگرایی‌، قانون عام شود. نکته مهم در نظریه خودگروی اخلاقی‌، تشخیص خیر وشر و سود و زیان فرد است. جمعی خیر نهایی را همان لذت های مادی و جسمانی و گروهی آن را کسب قدرت دانسته اند. اما درجهان بینی اسلامی اساسی ترین خیر برای انسان نزدیک شدن به خدای یگانه است. در پرتو نزدیک شدن به خداوند عالی‌ترین کمال‌ها، برترین لذت‌ها و ماندنی‌ترین سعادت به دست می‌آید. اگر این دیدگاه انتخاب شود، اشکال دوم پاسخ داده می‌شود.[1]